Śrī Viṣṇu Samhitā

श्रीशैलशिखरे सिद्धमासीनं तन्त्रपारगम्।

प्रणम्यात्युज्ज्वलाकारं पृष्टवानौपमन्यवः॥ 1.1 ॥

भगवन्! दुर्निरीक्ष्योऽर्कं जित्वेवासि स्थितस्त्विषा।

नेदृशं जात्वहं रूपं दृष्टवानस्मि कस्यचित्॥ 1.2 ॥

किं देवानां भवानेको मुनीनामथवा नृणाम्।

त्वामहं प्रष्टुमिच्छामि तव विस्मापितस्त्विषा॥ 1.3 ॥

तेजसोऽत्युज्ज्वलस्यास्य श्लाघनीयः समुद्भवः।

कुतोऽत्रागाः किमर्थं वा कतमे जन्म वा कुले॥ 1.4 ॥

कृतकृत्योऽस्पृहो वा त्वमतुल्यमहिमा ध्रुवम्।

त्वद्गोत्रनामकर्मादि याथातथ्येन सर्वशः॥ 1.5 ॥

महत् कौतूहलं श्रोतुमविज्ञेयं नचेन्मया।

इति पृष्टोऽब्रवीत् सिद्धो हरिं ध्यात्वा कृताञ्जलिः॥ 1.6 ॥

हर्षगद्गदया वाचा सरोमाञ्चाश्रुविक्रियः।

श्रूयतामखिलं वक्ष्ये मायैवैषा हि वैष्णवी॥ 1.7 ॥

बुद्ध्याद्यक्षार्थनानात्वैर्या मोहयति देहिनः।

सुमतिर्नाम बैदोऽहमृषेरिध्मवतः सुतः॥ 1.8 ॥

साङ्गेषु त्रिषु वेदेषु तन्त्रेषु च कृतश्रमः।

बाल्येऽहं ब्रह्मचर्येण शैलेऽस्मिन् विमलोदके॥ 1.9 ॥

रैभ्यस्य जपतोऽभ्याशे चिरं शुश्रूषकोऽवसम्।

चिरदृष्टं दिदृक्षुस्तमिमं पूर्वोपकारिणम्॥ 1.10 ॥

इहागतोऽस्मि भद्रं ते विष्णुलोकाद् विहायसा।

को न मन्त्रस्त्वया लब्धः पुरेह जपतो गुरोः॥ 1.11 ॥

किमन्यद्वा यदभ्यासात् परिणामोऽयमीदृशः।

तस्मिन्ननुपदिश्यैव मन्त्रसिद्ध्या तिरोहिते॥ 1.12 ॥

रुदन् का गतिरित्युच्चैरश्रौषं खेऽस्फुटां गिरम्।

गतिस्तारनमोनामेत्यनया दुर्गमार्थया॥ 1.13 ॥

शिवमन्त्रं स्मृतं जप्त्वा तत्सिद्ध्याऽद्राक्षमीश्वरम्।

तेनोक्तो ब्रह्ममन्त्रं त्वं जपेत्येनं ततोऽजपम्॥ 1.14 ॥

ततश्चाविरभूद् ब्रह्मा वरदो लोकभावनः।

तेनाप्युक्तोऽस्मी नम्रोऽहं विष्णुमन्त्रस्तु जप्यताम्॥ 1.15 ॥

ततो जटाक्षमालादितपोलिङ्गधरावुभौ।

मन्वानस्तावपर्याप्तौ पर्याप्तं विष्णुमेव च॥ 1.16 ॥

षडक्षरं जपन् मन्त्रमहर्निशमनाकुलम्।

विश्वरूपमरूपं तं दृष्टवानस्मि रूपिणम्॥ 1.17 ॥

शङ्खचक्रगदापद्मशार्ङ्गासिशरखेटकैः।

श्रीवत्सकौस्तुभापीतकौशेयैर्वनमालया॥ 1.18 ॥

किरीटहारकेयूरकुण्डलादिविभूषणैः।

अलङ्कृतमुदाराङ्गमप्रमेयं सुरोत्तमम्॥ 1.19 ॥

दिव्यरूपं खगारूढं दिव्यगन्घानुलेपनम्।

सहस्रदित्यसंकाशं दुर्निरीक्षं सुरासुरैः॥ 1.20 ॥

ऋग्यजुस्सामजैर्मन्त्रैः स्तोत्रैश्च विविधैरपि।

प्रसाद्यैनं ततो भक्त्या व्यज्ञापयमहं पुनः॥ 1.21 ॥

भगवन्! देवदेवेश! वासुदेव! जगत्पते!।

तज्ज्ञानं मेऽनुगृह्णीष्व येन स्यात् कृतकृत्यता॥ 1.22 ॥

इत्युक्तो भगवान् प्रीतः प्राह गम्भीरया गिरा।

दिष्ट्या ते वत्स! धीः शुद्धा सुमत्याख्या तवामृषा॥ 1.23 ॥

परितुष्टोऽस्मि भद्रं ते तस्माद् वक्ष्यामि ते हितम्।

शृणु त्वं दीक्षितो भूत्वा पूर्वमीश्वरसंहिताम्॥ 1.24 ॥

ईश्वराद् ब्रह्मणः पश्चात् तथैव ब्रह्मसंहिताम्।

मद् विष्णुसंहितां श्रुत्वा ततो ज्ञानमवाप्स्यसि॥ 1.25 ॥

त्रयो मन्त्रास्त्वया जप्ताः शिवस्य ब्रह्मणो मम।

तस्मादनुग्रहेणापि त्रिभ्यो भाव्यं तव क्रमात्॥ 1.26 ॥

इत्युक्त्वाऽन्तर्हिते देवे स्मृतः प्रादुरभूच्छिवः।

स नतं प्राह मां प्रीतो विष्णूक्तं क्रियतामिति॥ 1.27 ॥

ततो दीक्षाविधिं कृत्वा तस्मादीश्वरसंहिताम्।

अवाप्य द्वादशाध्यायां निर्बीजार्चाविधायिनीम्॥ 1.28 ॥

ततः स्मृतागताद् देवाद् ब्रह्मणो ब्रह्मसंहिताम्।

श्रुत्वा द्वात्रिंशदध्यायां बीजाबीजार्चनाश्रयाम्॥ 1.29 ॥

ततः स्मृतागतं देवमष्टबाहुमधोक्षजम्।

पूर्ववत् प्रणिपत्याहं व्यज्ञापयमिदं पुनः॥ 1.30 ॥

देवदे! नमस्तेऽस्तु वासुदेव! सुरोत्तम।

ईश्वराद् ब्रह्मणश्चाहं श्रुतवानस्मि तत्कृते॥ 1.31 ॥

संहिते सर्वलोकेश! त्वन्नियोगाद् यथाविधि।

अतस्त्वमनुगृह्णीष्व यथावद् विष्णुसंहिताम्॥ 1.32 ॥

इति विज्ञापितो भक्त्या भगवान् विष्णुरव्ययः।

आचष्टाखिलसिद्ध्यर्थां विस्तीर्णां विष्णुसंहिताम्॥ 1.33 ॥

अष्टोत्तरशताध्यायामष्टैश्वर्यादिसिद्धिदाम्।

ज्ञानचर्याक्रियायोगशुभपादचतुष्टयाम्॥ 1.34 ॥

बीजाबीजसबीजार्चाविधानादिसमन्विताम्।

ततो नष्टः क्षणान्मोहः कामेषूपरता स्पृहा॥ 1.35 ॥

छिन्ना मे संशयाः सर्वे प्रसन्ना चाभवन्मतिः।

प्रकाशं चाभवत् साक्षात् तद् विष्णोः परमं पदम्॥ 1.36 ॥

दिव्यतूर्यरवो जज्ञे पुष्पवृष्टिश्च शोभना।

समन्तात् सुखसंस्पर्शः सुगन्धिश्च समीरणः॥ 1.37 ॥

ततश्चान्तर्हिते तस्मिन् भगवत्यखिलेश्वरे।

जपार्चादिपरो भूत्वा कञ्चित् कालमिहावसम्॥ 1.38 ॥

जपतो मे कदाचित्तु पुष्पवृष्ट्यादि पूर्ववत्।

सुनिमित्तान्वितं जज्ञे सर्वाश्चुक्षुभिरे दिशः॥ 1.39 ॥

ततो द्रुतमुपागम्य तार्क्ष्यो मां हरिशासनात्।

आदाय दिव्यया गत्या विष्णुलोकमुपानयत्॥ 1.40 ॥

तत्र साक्षान्महाविष्णुं ब्रह्मादिभिरभिष्टुतम्।

दिव्यरूपं पुनर्दृष्ट्वा प्रणम्यातिष्ठमग्रतः॥ 1.41 ॥

स प्रीतो मत्समीपे त्वं वसेति वरदोऽब्रवीत्।

सुसुखं तत्समीपेऽहमुषित्वा बहुवत्सरम्॥ 1.42 ॥

प्राप्याष्टगुणमैश्वर्यं तत्प्रसादादनत्ययम्।

द्युतिं चेमामिह प्राप्तश्चरल्ँलोकान् यदृच्छया॥ 1.43 ॥

त्वं तु भक्तो विनीतश्च श्रोतव्यं चैव तेऽखिलम्।

अशक्याऽल्पेन कालेन सा श्रोतुं विष्णुसंहिता॥ 1.44 ॥

वक्ष्याम्युद्‌धृत्य सारं ते यथा न स्यादिहाश्रुतम्।

मया पृष्टो यथा भूयो भगवान् सङ्ग्रहेच्छया॥ 1.45 ॥

सारभूतां ममावोचत् संक्षिप्तां विष्णुसंहिताम्।

तन्त्रोद्देशोऽथ तद्व्याख्या वैभवं क्षेत्रनिर्णयः॥ 1.46 ॥

मन्त्रोद्धारोऽर्चना मुद्रा संस्कारोऽग्नेश्च मण्डलम्।

दीक्षाभिषेचनं भूमिः प्रासादो बिम्बलक्षणम्॥ 1.47 ॥

प्रतिष्ठापञ्चकं चैव बिम्बशुद्धिक्रमस्तथा।

अधिवासः प्रतिष्ठा च प्रतिष्ठानन्तरक्रिया॥ 1.48 ॥

उत्सवश्च तथा यात्रा बलिर्विश्वार्चनं तथा।

जीर्णोद्धारो महोत्पातशमनं स्नपनं तथा॥ 1.49 ॥

प्रोक्षणं कर्मशेषश्च समयाचारसङ्ग्रहः।

योगो भागवतश्चैवमध्यायास्त्रिंशदेव तु॥ 1.50 ॥

याऽष्टोत्तरशताध्याया महती विष्णुसंहिता।

तत्रोक्तानां तु सर्वेषामर्थानामिह सङ्ग्रहः॥ 1.51 ॥

सेयं गुह्यतमा पुण्या स्पष्टार्था विष्णुसंहिता।

भुक्तिमुक्तिप्रदा ज्ञेया विष्णुना स्वयमीरिता॥ 1.52 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपात् तन्त्रव्याख्यानमादितः।

येन सम्यक्कृतेनेह सिद्धिर्भवति शाश्वती॥ 2.1 ॥

दीक्षाभिषेकवान् भक्तो ब्राह्मणः समयस्थितः।

परानुग्रहवान् वाग्ग्मी सिद्धः सिद्धान्तपारगः॥ 2.2 ॥

वादजल्पवितण्डाभिः परतन्त्रविघातकृत्।

सर्वलक्षणसम्पन्नः सत्यवादी दृढव्रतः॥ 2.3 ॥

निर्दोषो योगविद् दान्तः कर्मज्ञः कालवित्तमः।

व्याचक्षीतोपसन्नेभ्यः स्वशिष्येभ्यो विशेषतः॥ 2.4 ॥

दीक्षितेभ्यो विनीतेभ्यो भक्तेभ्यश्चापि यत्नतः।

द्विजेभ्योऽधीतवेदेभ्यः श्रद्दधानेभ्य एव च॥ 2.5 ॥

अभिवाद्य गुरुं शिष्यः सुखासीनः प्रयत्नवान्।

पठेत् प्रणवपूर्वं तु शृणुयाच्च पूनर्गुरोः॥ 2.6 ॥

अभ्यसेच्च द्विजैरेव तादृशैर्दीक्षितैः सह।

ज्ञात्वेवमभिषिक्तस्तु परेभ्यः प्रतिपादयेत्॥ 2.7 ॥

दीक्षयेच्च ततः शिष्यान् कुर्याच् स्थापनादिकम्।

दीक्षितोऽपि न शूद्रस्तु पठेच्च शृणुयात् तथा॥ 2.8 ॥

गुरुदत्तं जपेन्मन्त्रमर्चयेत् स्थण्डिले च सः।

व्याख्यास्थापितदेवार्चाहोमेष्वस्य न कर्तृता॥ 2.9 ॥

दीक्षितस्यापि किन्त्वेष कामं विप्रैस्तु कारयेत्।

सर्वेऽर्था येन तन्यन्ते त्रायन्ते च भयाज्जनाः॥ 2.10 ॥

इति तन्त्रस्य तन्त्रत्वं तन्त्रज्ञाः परिचक्षते।

वेदमूलतया तन्त्रमाप्तमूलतयाऽथवा॥ 2.11 ॥

पुराणवत् प्रमाणं स्यात् तथा मन्वादिवाक्यवत्।

दृष्टानुमोपमाशाब्दैरर्थापत्त्या च पञ्चधा॥ 2.12 ॥

सर्वेऽप्यर्थाः प्रतीयन्ते यदि नाभासता भवेत्।

दृष्टमक्षोद्भवं ज्ञानं शब्दादिविषया मतिः॥ 2.13 ॥

प्रमाणं विषयाक्षादिदोषैराभासता स्मृता।

ततः सामान्यतो दृष्टं पूर्ववच्छेषवत् त्रिधा॥ 2.14 ॥

अनुमानं भवेद् भाविभूतार्थज्ञानसाधनम्।

उपमा यत्र सादृश्यादुपमेयार्थदर्शनम्॥ 2.15 ॥

याऽर्थादापद्यते सेयमर्थापत्तिरिहेष्यते।

वेदतन्त्रादिभेदेन शाब्दं तु बहुधा स्मृतम्॥ 2.16 ॥

स्वयंप्रकाश एकेषामात्माऽन्यैरनुमीयते।

प्रकृतिश्च विकृत्योभावागमैर्विधैरपि॥ 2.17 ॥

निष्कलः सकलैर्भावैः सृष्टैः स्रष्टाऽनुमीयते।

ज्ञात्वैवं सृज्यते सर्वमिति सर्वज्ञ एव सः॥ 2.18 ॥

आप्तप्रोक्ततया तन्त्रं प्रमाणमिति ये विदुः।

वेदप्रामाण्यमप्याहुराप्तमूलतयैव ते॥ 2.19 ॥

तच्छैववैष्णवब्राह्मसौरकौमारभेदतः।

पञ्चधा भिद्यते तन्त्रं वक्तॄणां च विशेषतः॥ 2.20 ॥

विष्णोर्धर्मप्रवक्तृत्वात् तत्प्रोक्तं मनुवाक्यवत्।

ब्रह्मविष्णू हि धर्माणां प्रवक्तारौ बुधैः स्मुतौ॥ 2.21 ॥

यथा तु वेदवृक्षस्य शाखाभेदा ह्मनेकशः।

तथा भेदाः समाख्याताः पञ्चरात्रस्य सूरिभिः॥ 2.22 ॥

क्रियापाठविशेषैस्तु भिद्यन्ते ते पृथक् पृथक्।

तन्मूलानि च तन्त्राणि मुनिभिर्देवमानुषैः॥ 2.23 ॥

बहुधा सम्प्रणीतानि तेनेदं बहुधा स्मृतम्।

तथा बहुविधेऽप्यस्मिन् पञ्चरात्रेऽतिविस्तरे॥ 2.24 ॥

अभेदेन स्थितं तत्त्वमेकमेव तु नान्यथा।

गोचरं कुलमित्युक्तमनुष्ठानविशेषतः॥ 2.25 ॥

तदेव ज्ञापकं तेषां देशिकत्वे न संशयः।

वैखानसाः सात्त्वताश्च विख्येकान्तिकमूलकाः॥ 2.26 ॥

गोचरास्तु समाख्याता वासुदेवाद्यजाश्रयाः।

भिद्यन्ते पञ्चधैते तु गोचराः पारमार्थिकाः॥ 2.27 ॥

अर्चनं सर्वकालं तु देवदेवस्य नित्यशः।

अयाचितोपपन्नेन कुटुम्बस्य च पोषणम्॥ 2.28 ॥

वृत्तिभेदः क्रिया चेति यत्र वैखानसं कुलम्।

एककालं द्विकालं वा विष्णोराराधनं स्फुटम्॥ 2.29 ॥

क्षत्रवृत्त्योपपन्नेन कुटुम्बस्य च पोषणम्।

नावर्तनं च सङ्ग्रामे सर्वशास्त्रेषु कौशलम्॥ 2.30 ॥

एतैस्तु लक्षणैर्युक्ताः सात्त्वतास्ते प्रकीर्तिताः।

कृषिवाणिज्यगोरक्षा द्विकालं विष्णुपूजनम्॥ 2.31 ॥

एतच्च दृश्यते यत्र शिखिनस्ते प्रकीर्तिताः।

शुश्रूषणं द्विजातीनां भैक्षवृत्त्या च वर्तनम्॥ 2.32 ॥

सकृच्चाराधनं येषां ते ततैकान्तिकाः स्मृताः।

एककालं द्विकालं वा त्रिकालमथवा पुनः॥ 2.33 ॥

अर्चनं देवदेवस्य मनोवाक्कायकर्मभिः।

अयाचितोपपन्नेन वर्तनं येषु दृश्यते॥ 2.34 ॥

स्वशिष्याद् वर्तनं वाऽपि ते ज्ञेया मूलसंज्ञकाः।

प्रत्येकं पञ्चभिर्भेदैस्तान्यासन् पञ्चविंशतिः॥ 2.35 ॥

तन्त्राणि पुनरेतेषामपर्यन्तः प्रविस्तरः।

भक्ताश्च भगवद्भक्ता दासाः पारिषदास्तथा॥ 2.36 ॥

इति भागवतान्तोऽन्यो विभागश्चेह कीर्तितः।

भक्ता वर्णरताः शान्ता वैष्णवा ये त्वदीक्षिताः॥ 2.37 ॥

दीक्षिता भगवद्भक्ता दासा वै नेष्ठिकाः स्मृताः।

पार्षदास्तत्क्रियैकस्थास्तन्निवेदितवृत्तयः॥ 2.38 ॥

नित्यमातोद्यवाद्यैस्तु पूजका ब्रह्मचारिणः।

विप्रा भागवता ज्ञेयाः सर्वोत्कृष्टतमास्तु ते॥ 2.39 ॥

समयी पुत्रकश्चैव साधको देशिको गुरुः।

इति दीक्षितभेदोऽन्यो विहितश्चेह विष्णुना॥ 2.40 ॥

मण्डलं विधिनाऽऽलिख्य साङ्गमूर्तिं यथाविधि।

दर्शयेत् यमिहाचार्यः समयी नाम स स्मृतः॥ 2.41 ॥

मण्डले देवमाराध्य साङ्गमूर्तिं यथाविधि।

दर्शयेत् स्वयमाचार्यः पुत्रको नाम स स्मृतः॥ 2.42 ॥

प्रदर्श्य मण्डलं हुत्वा मन्त्रानग्नौ यथाविधि।

दीक्षयेद् यं गुरुः शिष्यं साधकः स तु मन्त्रभाक्॥ 2.43 ॥

मण्डलाराघनाहोमविधानैरखिलैः क्रमात्।

दीक्षयेद् यं गुरुः शिष्यं स तन्त्रज्ञस्तु देशिकः॥ 2.44 ॥

दीक्षितः समायाचारशीलवान् सर्वतन्त्रवित्।

अभिषिक्तस्तु विज्ञेयो गुरुर्ध्यानार्चनादिकृत्॥ 2.45 ॥

वर्णेषु विप्रा विप्रेषु वैष्णवास्तेषु दीक्षिताः।

तेषु मन्त्रविदस्तेषु तन्त्रज्ञास्तेषु पूजकाः॥ 2.46 ॥

तेषु च ग्रन्थवन्तोऽत्र पाठकास्तेषु तद्विदः।

तेषु सिद्धाश्च तेष्वेवमक्षिषिक्तो विशिष्यते॥ 2.47 ॥

ततोऽनुग्रहकर्ताऽस्माद् व्याख्याताऽस्मात् स्वयं हरिः।

सङ्ग्रहादेवमाख्याता मया ते तन्त्रगोचराः॥ 2.48 ॥

सेव्यास्तत् प्रेप्सुभिर्नित्यं विष्णोर्यत् परमं पदम्।

रात्रयो गोचराः पञ्च शब्दादिविषयात्मिकाः॥ 2.49 ॥

महाभूतात्मका वाऽत्र पञ्चरात्रमिदं ततः।

अवाप्य तु परं तेजो यत्रैताः पञ्च रात्रयः॥ 2.50 ॥

नश्यन्ति पञ्चरात्रं तत् सर्वाज्ञानविनाशनम्।

अध्येतव्यमतः श्रव्यमनुष्ठेयार्थमादरात्॥ 2.51 ॥

प्रमाणप्रवरं तन्त्रं पञ्चरात्राख्यमीदृशम्।

एताभ्यः पञ्चरात्रिभ्यो व्यतिरिक्तं निरञ्जनम्॥ 2.52 ॥

यदा पश्येत् परं तत्वं तदा मुक्तः स नान्यथा।

स एव देशिको ज्ञेयः संसारर्णवतारकः॥ 2.53 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपाद् विष्णोर्वैभवमुत्तमम्।

येन ज्ञातेन शुद्धात्मा वैष्णवं पदमाप्नुयात्॥ 3.1 ॥

देवतेह परं ज्योतिरेक एव परः पुमान्।

स एव बहुधा लोके मायया भिद्यते स्वया॥ 3.2 ॥

पुरुषाख्यः स्वयं मायां प्रकृतिं व्यज्य स द्विधा।

स्थितस्त्रिधा च सत्त्वादिगुणभेदात् प्रतीयते॥ 3.3 ॥

विष्णुब्रह्मशिवाख्योऽसौ स्थित्युत्पत्त्यन्तकृन्मतः।

मूर्तयो वासुदेवाद्या धर्मज्ञानादिभेदतः॥ 3.4 ॥

चतस्रस्तस्य विज्ञेया वेदवर्णयुगाश्रयाः।

परमेष्ठी पुमान् विश्वो निवृत्तिः सर्व इत्यसौ॥ 3.5 ॥

पञ्चधोपनिषद्भेदान्महाभूतत्वमागतः।

मनः श्रोत्रादिभिः षड्भिरङ्गैश्च हृदयादिभिः॥ 3.6 ॥

षडक्षरात्मको नित्यमृतुभिश्चैष भिद्यते।

सप्तव्याहृतिभिर्लोकैश्छन्दोभिः क्रतुभिस्तथा॥ 3.7 ॥

सप्तधा भिद्यमानोऽसौ विज्ञातव्यो विचक्षणैः।

अष्टप्रकृतिभिश्चासावष्टमूर्तिभिरेव च॥ 3.8 ॥

अष्टाक्षरमयो नित्यमष्टधा चैष भिद्यते।

नारायणो नृसिंहश्च वराहो वामनस्तथा॥ 3.9 ॥

रामब्रह्मेन्द्रसूर्याश्च चन्द्रस्तैर्नवधा स्थितः।

इन्द्रोऽग्निश्च यमश्चैव निर्ऋतिर्वरुणस्तथा॥ 3.10 ॥

वायुश्च सोम ईशानो ब्रह्माऽनन्तश्च ते दश।

एकादशेन्द्रियैर्भिन्नस्तथा द्वादशमासपैः॥ 3.11 ॥

स त्रयोदशधा चैव विश्वेदेवादिभिः स्मृतः।

स चतुर्दशधा भिन्नो मनुभिश्चाक्षुषादिभिः॥ 3.12 ॥

तिथिभिश्चैव विज्ञेयः स पञ्चदशधा स्थितः।

स्वरैः षोडशधा भिन्नो दिक्कोणावान्तरैस्तथा॥ 3.13 ॥

मूर्त्यन्तरैश्च विज्ञेयो बहुधा तस्य विस्तरः।

एकद्वित्रिचतुष्पञ्चषडाद्या विश्वतोमुखाः॥ 3.14 ॥

मुखभेदाः समाख्यातास्तस्य विश्वात्मनो हरेः।

द्व्यादयो विश्वतः पाणेर्भुजभेदास्तथा स्मृताः॥ 3.15 ॥

विविधाभरणा दीर्घा विविधायुधधारिणः।

मूर्धानश्चैव तस्योक्ता लसन्मकुटकुण्डलाः॥ 3.16 ॥

सहस्रं पौरुषे सूक्ते पादाश्चाक्षीण्यनेकशः।

हिरण्यगर्भोऽनेकात्मा विमलः श्याम एव च॥ 3.17 ॥

नीलः पीतश्च रक्तश्च नानावर्णश्च कीर्तितः।

चन्द्रादित्यौ स्मृतौ तस्य वामदक्षिणलोचने॥ 3.18 ॥

ब्रह्माणमाहुर्मुर्धानं केशांश्चास्य वनस्पतीन्।

भ्रुवेर्मध्यं तथा रुद्रं सोमं च मनसि स्थितम्॥ 3.19 ॥

एकादशास्य विज्ञेया रुद्राः कण्ठं समाश्रिताः।

नक्षत्रग्रहताराश्च दर्शनास्तस्य कीर्तिताः॥ 3.20 ॥

धर्माधर्मौ तथोर्ध्वाधरोष्ठसम्पुटमाश्रितौ।

इद्राग्नी तालुके तस्य जिह्वा चैव सरस्वती॥ 3.21 ॥

दिशश्च विदिशश्चैव श्रोत्रयोः संव्यवस्थिताः।

वायुः प्राणेषु विज्ञेयो मरुतोऽङ्गुलयः स्मृताः॥ 3.22 ॥

ऋषयो रोमकूपस्थाः समुद्रा बस्तिगोचराः।

नद्यश्च वसुधा चास्य नागाश्च नलके स्थिताः॥ 3.23 ॥

जातुस्थावश्विनौ देवौ पर्वताश्चोरुसंस्थिताः।

गुह्येऽस्य गुह्यका ज्ञेया वसवश्चोरसि स्थिताः॥ 3.24 ॥

नखाग्रेषु च विज्ञेया दिव्या ओषधयः स्थिताः।

नासिकायाः पुटौ ज्ञेयावयने दक्षिणोत्तरे॥ 3.25 ॥

ऋतवो बाहुमूलस्था मासास्तस्य करेषु च।

ललाटाग्रे स्थिताः सिद्धा भ्रुवोर्मेघाः सविद्युतः॥ 3.26 ॥

यक्षकिन्नरगन्धर्वा दैतेया दानवास्तथा।

राक्षसाश्चारणाश्चस्य जठरं तु समाश्रिताः॥ 3.27 ॥

पितरः प्रेतकूश्माण्डवेतालप्रमथास्तथा।

पातालगोचराश्चास्य पादयुग्मे व्यवस्थिताः॥ 3.28 ॥

पार्श्वयोस्तस्य विज्ञेया यज्ञा वेदिकतान्त्रिकाः।

अग्निहोत्रादिकर्माणि वर्णाश्रमगतानि च॥ 3.29 ॥

स्वाहास्वधावषट्काराः सर्वेऽस्य हृदये स्थिताः।

ये वै सहस्रनामानो विष्णवः परिकीर्तिताः॥ 3.30 ॥

सहस्रमूर्तयस्तेऽत्र यथायोगमवस्थिताः।

यतः सहस्रसंख्याऽपि बहुसंख्या प्रकीर्तिता॥ 3.31 ॥

मूर्तयश्चास्य सर्वास्ताः संख्यातीता ह्यनेकशः।

देवादीनां च सर्वेषां मूर्तयोऽत्रैव कीर्तिताः॥ 3.32 ॥

तस्मात् सहस्रमूर्तिः सन् विष्णुः सर्वात्मको मतः।

दर्पणानां बहुत्वे तु दृश्यते नैकता यथा॥ 3.33 ॥

तद्वद् बहुत्वं मन्यन्ते विष्णोस्तस्याल्पचेतसः।

यथाऽम्भसीन्दुबिम्बानि प्रतिशब्दाश्च नैकधा॥ 3.34 ॥

एकोऽप्यात्मा बहुष्वेवमित्याहुस्तत्त्वदर्शिनः।

परमार्थमजानन्तो मूढास्त्वज्ञानमोहिताः॥ 3.35 ॥

क्षेत्रज्ञस्य बहुत्वं हि वदन्तीह रमन्ति च।

ब्राह्मणा यस्य मुखतः क्षत्रिया यस्य बाहुतः॥ 3.36 ॥

वैश्या यस्योरुतो जातास्तद्विष्णोः परमं पदम्।

ईदृशं तं महाविष्णुमप्रमेयमनामयम्॥ 3.37 ॥

तत्प्रसादादृते वक्तुं ज्ञातुं वा नैव शक्यते।

सर्वदेवाश्रयो विष्णुः सर्वे देवास्तदात्मकाः॥ 3.38 ॥

अशेषं वाङ्मयं चेदं लोकालोकं चराचरम्।

व्याप्तं विष्णुशरीरेण वायुनेवाम्बरं सदा॥ 3.39 ॥

सर्वे विष्णुपरा देवाः सर्वशास्त्रेषु कीर्तिताः।

यतो जाताऽखिला सृष्टिरन्ते तल्लयभागिनी॥ 3.40 ॥

ततोऽन्यः पुण्डरीकाक्षात् को विश्वं व्याप्य तिष्ठति।

आधाराधेयभावेन द्विधावस्थो जनार्दनः॥ 3.41 ॥

सर्वभूतहितायासौ स्थितः सकलनिष्कलः।

एवं चोभयरूपोऽसौ ज्ञेयो विष्णुः परात् परः॥ 3.42 ॥

स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन त्रिधा च भगवान् स्थितः।

प्रभविष्णुर्महाविष्णुः सदाविष्णुश्च स स्मृतः॥ 3.43 ॥

स ह्यात्मा चान्तरात्मा च परमात्मा च स स्मृतः।

वैराजं लैङ्गिकं चैशं वहिरन्तश्च सर्वशः॥ 3.44 ॥

शब्दादिश्चिन्मयं रूपं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिगम्।

मन्त्रानुस्वारनादेषु त्रयमन्वेषयेद् बुधः॥ 3.45 ॥

वेदे साङ्ख्ये च योगे च पञ्चरात्रे च केवले।

धर्मशास्त्रे पुराणे च मुनिभिर्देवमानुषैः॥ 3.46 ॥

पठ्यते निखिलैर्नित्यं विश्वं विष्णुमयं जगत्।

अतीतानागतं चैव वर्तमानं च किञ्चन॥ 3.47 ॥

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च भूतान्तःकरणानि च।

अव्यक्तं त्रिगुणा माया विद्या धर्मादयस्तथा॥ 3.48 ॥

नियतिश्च कला कालः सर्वमन्यच्च तन्मयम्।

विष्णुरेव परो देवः सर्वभूतेष्ववस्थितः॥ 3.49 ॥

सर्वभूतानि चैवासौ न तदस्तीह यन्न सः।

देवासुरादयो मर्त्याः पशवश्च सरीसृपाः॥ 3.50 ॥

तरुवल्लीतृणौषध्यो महाभ्राशनिविद्युतः।

शैलाब्धिसरिदारामनगराणि सरांसि च॥ 3.51 ॥

लोकाश्चानन्तकालाग्निप्रेतावासोरगालयाः।

सप्त भूरादयो ब्राह्मशैववैष्णवसंज्ञिताः॥ 3.52 ॥

सर्वे च विष्णुनैकेन व्याप्ता इत्यवधारय।

वराहो भार्गवः सिंहो रामश्रीधरवामनाः॥ 3.53 ॥

अश्वकृष्णौ च दिक्ष्वेषां लोकैरण्डं सहाखिलम्।

यच्चानुक्तमशेषेण विष्णोरेता विभूतयः॥ 3.54 ॥

विश्वव्यापितयैवैष विष्णुत्वं प्राप्तवान् प्रभुः।

वसनात् सर्वभूतेषु वासुदेवत्वमेव च॥ 3.55 ॥

आदिमूर्तेः समाकृष्ट इति सङ्कर्षणः स्मृतः।

प्रद्युम्नो द्युम्नपुष्टत्वादनिरुद्धोऽनिरोधनात्॥ 3.56 ॥

अच्युतोऽच्यवनाद् योगात् त्रिधामा धामभिस्त्रिभिः।

विलोमेन्द्रियगम्यत्वाज्ज्ञेयोऽन्तर्याम्यधोक्षजः॥ 3.57 ॥

वैकुण्ठामलवर्णत्वाद् वैकुण्ठश्चायमुच्यते।

केशौ सर्गान्तयोरस्य स्त इत्येवैष केशवः॥ 3.58 ॥

नरनारीप्रकर्तृत्वान्नराणां चायनादयम्।

नारायणो नरोत्थानामयनत्वादपां च सः॥ 3.59 ॥

माधवो मधुषूत्पत्त्या धवत्वाद् वा श्रियः स्मृतः।

गां विन्दतीति गोविन्दो दुःखानां हरणद्धरिः॥ 3.60 ॥

मध्वाख्यासुरघातित्वादुच्यते मधुसूदनः।

त्रिभिः स्वैर्विक्रमैर्व्याप्त इति ज्ञेयस्त्रिविक्रमः॥ 3.61 ॥

वामनो ह्रस्वतायोगाच्छ्रीधरो वहनाच्छ्रियः।

हृषीकाख्येन्द्रियेशत्वाद्धृषीकेशोऽयमीरितः॥ 3.62 ॥

पद्मं नाभेरभूद् यस्य पद्मनाभस्ततः स्मृतः।

उदरालम्बि दामास्येत्युक्तो दामोदरश्च सः॥ 3.63 ॥

स रुद्रो रोदानाज्जातो ब्रह्मा बृंहणकर्मणा।

इन्द्रश्च परमैश्वर्याद् वहनाद् वह्निरुच्यते॥ 3.64 ॥

यमः संयमनात् पुसां वरणाद् वरुमस्तथा।

वायुर्वानात् सवात् सोम ईशश्चेष्टो जनेष्वतः॥ 3.65 ॥

आदित्योऽदितिपुत्रत्वाच्चन्द्रश्चन्दयतीति सः।

इत्येवं गुणगृत्त्योह्यैः शब्दैरेकोऽप्यनेकधा॥ 3.66 ॥

प्रतीयतेऽम्भसीवेन्दुर्बहुत्वं नास्य तावता।

यथा सर्वगतो वायुरतिसूक्ष्मो न दृश्यते॥ 3.67 ॥

तथा सर्वगतो विष्णुरज्ञैस्तज्ज्ञैस्तु दुश्यते।

इच्छाज्ञानक्रियाभेदात् तिस्रो वै तस्य शक्तयः॥ 3.68 ॥

याभिर्द्वादशधा भिन्नाश्चतस्रस्तस्य मूर्तयः।

सा तु शक्तिः परा सूक्ष्मा येच्छाख्या कामरूपिणी॥ 3.69 ॥

ओतं प्रोतं यया सर्वं दृश्यते सचराचरम्।

द्विधा विभज्य साऽऽत्मानं क्रियाज्ञानप्रवर्तनम्॥ 3.70 ॥

प्रकरोति जगत् कृत्स्नं स्वतन्त्रमिव तद्वशात्।

क्रियाशक्त्यापरो विष्णुः ज्ञानशक्त्या खगेश्वरः॥ 3.71 ॥

तं यज्ञपुरुषं प्राहुस्तपश्छन्दोमयं खगम्।

इच्छाशक्त्या तु विज्ञेयः पुरुषोः यः परोऽव्ययः॥ 3.72 ॥

ज्ञानपूर्वं प्रवर्तेत क्रिया कर्ता ततः पुनः।

ज्ञानाधारा क्रिया ज्ञेया न चैका संप्रवर्तते॥ 3.73 ॥

क्रियाज्ञानप्रभेदेन शक्तिरेका परस्य नु।

द्विधा व्याप्य जगत् कृत्स्नं चराचरमवस्थिता॥ 3.74 ॥

शक्तिशक्तिमतोर्यस्मान्न भेदोऽस्ति परस्परम्।

अभिन्नं तेन बोद्धव्यं क्रियाज्ञानद्वयं बुधैः॥ 3.75 ॥

एक एव त्रिधारूपो भेदेनानेन संस्थितः।

क्रिया ज्ञान तथेच्छा च त्रितयं चैकमेव हि॥ 3.76 ॥

उपचारः स्मृतो भेद एकस्यैव महात्मनः।

खगोपेन्द्रशिवाश्चैवमभिन्नास्तेन किर्तिताः॥ 3.77 ॥

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च बुद्धेरेव विभूतयः।

अहङ्कारविकाराश्च जलबुद्बुदवन्मताः॥ 3.78 ॥

गोष्वप्यनेकवर्णासु यथा क्षीरैकवर्णता।

तथाऽऽश्रयेषु भिन्नेष्वप्येकरूपमवेक्ष्यताम्॥ 3.79 ॥

क्षणभङ्गि जगत् सर्वं विद्ध्येतत् सचराचरम्।

तदभङ्ग्येकमेवेह यद् विष्णोः परमं पदम्॥ 3.80 ॥

तस्येश्वरस्य चैश्वर्यात् सर्वमेतत् प्रवर्तते।

सेश्वरं हि जगत् कृत्स्नं नानीश्वरमिदं भवेत्॥ 3.81 ॥

क्षेत्रज्ञस्य बहुत्वं च वदन्त्यज्ञानमोहिताः।

न क्षेत्रज्ञबहुत्वं तु तत्त्वज्ञानां तु सम्मतम्॥ 3.82 ॥

उपाधिभेदाद् ये त्वाहुर्बहुत्वं परमात्मनः।

संसरन्त्येव ते मूढा नाप्नुवन्ति परं पदम्॥ 3.83 ॥

येषां विश्वसृजोऽप्यस्य सर्वज्ञत्वमनीप्सितम्।

तैः प्रमाणप्रमेयानां सम्बन्धो नोऽवधारितः॥ 3.84 ॥

संस्थानिनां समुत्पत्त्या जगतो जन्म यन्मतम्।

तदीशकृतमन्योऽलं प्रकृतेर्न हि चोदने॥ 3.85 ॥

तस्मादीशकृतं विश्वं तदूढं तन्मयं तथा।

तत्पालितं तदर्थं च तदीयं चेति गृह्यताम्॥ 3.86 ॥

तस्येदृशस्य देवस्य प्रभावो नन्वदुर्गमः।

स्वयमेव स तं वेद यदि वा न तथा श्रुतेः॥ 3.87 ॥

यतो जाताऽखिला सृष्टिरियं को वेद तत् परम्।

अर्वाग्देवा हि तत्सृष्टा ब्रह्माद्या अपि मूर्तयः॥ 3.88 ॥

तथाऽपि महिमोद्देशस्तस्योक्तोऽचिन्त्यरूपिणः।

वक्ति यन्महिमानन्त्यं न ते विष्णाविति श्रुतिः॥ 3.89 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपात् क्षेत्रक्षेत्रज्ञनिर्णयम्।

सृष्टिसंहारयोगं च भोक्तृभोज्यत्वसंयुतम्॥ 4.1 ॥

क्षेत्राख्या प्रकृतिर्ज्ञेया तद्वित् क्षेत्रज्ञ ईश्वरः।

उभयं चेदमत्यन्तमभिन्नमिव तिष्ठति॥ 4.2 ॥

अव्यक्तं बुद्ध्यहङ्कारौ तन्मात्राणीह पञ्च च।

एकादशेन्द्रियैर्भूतैः क्षेत्रमेवं प्रकीर्तितम्॥ 4.3 ॥

स्थूलसूक्ष्मविभागेन द्विधा क्षेत्रमवस्थितम्।

कार्यषोडशकं स्थूलं सूक्ष्मं बुद्ध्यादिमात्रजम्॥ 4.4 ॥

तदनित्यं च नित्यं च शरीरं सर्वदेहिनाम्।

पुर्यस्यामुषितो भोक्ता पुरुषश्चैष कथ्यते॥ 4.5 ॥

चिन्मात्रः पुरुषो व्यापी व्याप्या पूस्त्रिगुणा जडा।

तन्नियोगात् स्वतन्त्रेव सूते भावान् हरत्यपि॥ 4.6 ॥

परार्थाऽचेतनासूक्ष्मा त्रिगुणा नित्यविक्रिया।

प्रकृतिर्गुणभेदात् तु बुद्ध्यादिविकृतिस्त्रिधा॥ 4.7 ॥

सत्त्वं सुखं रजो दुःखं तमो मोहश्च ते गुणाः।

तेऽन्योन्याभिभवव्यक्तमिथुनाश्रयवृत्तयः॥ 4.8 ॥

लघुप्रकाशकं सत्त्वं क्रियानिर्बन्धकृद् रजः।

तमो गुरु निरोध्येते सितरक्तासिताः स्मृताः॥ 4.9 ॥

त्रिभिरेव गुणैरेतैः प्रकृतिस्थैः समन्विताः।

सर्वे भावा भवन्त्येते श्रेष्ठमध्यमकन्यसाः॥ 4.10 ॥

प्रकृतेर्गुणसंयोगभेदैरेकोऽप्यनेकधा।

निर्गुणोऽपि पुमान् भाति स्फटिकोऽन्यैरिवान्वितः॥ 4.11 ॥

सात्त्विकैरर्चयेन्मुक्त्यै भावैर्भोगाय राजसैः।

तामसैः परपीडादौ मिश्रितैर्मिश्रसिद्धये॥ 4.12 ॥

तस्मात् तं प्रत्युपासीनः सर्वान् भावानतन्द्रितः।

कुर्याच्च सात्त्विकानेव भावानन्योपमर्दनात्॥ 4.13 ॥

महदाख्याऽष्टधा बुद्धिर्जाताऽव्यक्ताद् गुणैस्त्रिभिः।

चतुरेकत्रिभेदा सा बुद्धिरष्टविधा स्मृता॥ 4.14 ॥

धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं सत्त्वबुद्धयः।

अवैराग्यं रजोबुद्धिरधर्माद्यास्तमोधिकाः॥ 4.15 ॥

यमश्च नियमो धर्मो मनोवाक्कायजक्रियः।

देवप्रसादनायासौ कर्तव्यो मोक्षकाङक्षिभिः॥ 4.16 ॥

श्रद्धा धृतिः प्रसादाख्यो मानसो धर्म उत्तमः।

सत्यप्रियहितालापो वाग्धर्म इह कीर्तितः॥ 4.17 ॥

शारीरः परिचर्याशुद्ध्यनुग्रहमयस्त्रिधा।

एते धर्मास्तु कर्तव्या वर्णाश्रमगताश्च ये॥ 4.18 ॥

वैदिकास्तान्त्रिका वाऽस्य सिद्धिर्भवति नान्यथा।

ज्ञानं तु मोक्षधर्मार्थकामाङ्गत्वाच्चतुर्विधम्॥ 4.19 ॥

द्विधा विवेकनिर्वेदकृतं वैराग्यमिष्यते।

आद्यमाभ्यन्तरं मुक्त्यै बाह्यमन्यत्तु बन्धनम्॥ 4.20 ॥

जातो बुद्धेरहङ्कारस्त्रिविधस्त्रिगुणात्मकः।

येन जन्तुरनात्मानमात्मानमिव मन्यते॥ 4.21 ॥

वैकृतः सात्त्विको गर्वो राजसस्तैजसाह्वयः।

भूतादिस्तामसो नाम्ना गर्वभेदा इमे स्मृताः॥ 4.22 ॥

वैकारिकादहङ्कारात् पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि च।

समुत्पन्नानि यैर्ज्ञानं नरस्यार्थेषु जायते॥ 4.23 ॥

कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैव कर्मार्थानि च तैजसात्।

मनो जातं द्विरूपं च ततः सङ्कल्पसाधनम्॥ 4.24 ॥

मनः श्रोत्रादिषु ज्ञेयं चित्तं वागादिषु स्मृतम्।

भूतादेः पञ्च जातानि तन्मात्राणि यथाक्रमम्॥ 4.25 ॥

शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः।

परमेष्ठ्यादयो ज्ञेया विष्णोस्ताः पञ्च शक्तयः॥ 4.26 ॥

याभिरेष परो देवः परमे व्योम्नि तिष्ठति।

चिच्छक्तिः सर्वकार्यादिकूटस्था परमेष्ठ्यसौ॥ 4.27 ॥

द्वितीया तस्य या शक्तिः पुरुषाख्यादिविक्रिया।

विश्वाख्या विविधाभासा तृतीया करणात्मिका॥ 4.28 ॥

चतुर्थी विषयं प्राप्य निवृत्त्याख्या स्थिता पुनः।

पूर्णज्ञानक्रियाशक्तिः सर्वाख्या तस्य पञ्चमी॥ 4.29 ॥

एताभिः शक्तिभिर्युक्तः परमात्मा निरञ्जनः।

उत्पत्तिस्थितिसंहारहेतुः स्यादक्रियोऽपि सन्॥ 4.30 ॥

निग्रहानुग्रहौ चापि करोति जगतः प्रभुः।

एकैकोत्कर्षभेदेन पञ्चधा पञ्चशक्तिभिः॥ 4.31 ॥

पञ्चात्मानः स्मृता ह्येते सूक्ष्मरूपा व्यवस्थिताः।

संसारविषयातीता योगगम्याः सनातनाः॥ 4.32 ॥

एतत् सूक्ष्मशरीरं तु कथितं मूर्त्तिकारणम्।

तन्मात्रेभ्यस्तु भूतानि क्रमाज्जातानि पञ्च वै॥ 4.33 ॥

व्योम वायुश्च तेजश्च जलं पृथ्वी च पञ्चमी।

एतत् स्थूलशरीरं तु सर्वाधारं प्रजायते॥ 4.34 ॥

श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणं बुद्धीन्द्रियाणि तु।

कर्मेन्द्रियाणि वाक्पाणिगुह्यपाय्वङ्घ्रयः स्मृताः॥ 4.35 ॥

एवं सृष्टिः शरीरान्ता स्थूलसूक्ष्मविभागतः।

कीर्तिता ते मया सर्गविपरीतो लयक्रमः॥ 4.36 ॥

यथैकसूक्ष्मदेहोऽपि देही जन्मनि जन्मनि।

देहैरनेकतामेति तता देवोऽपि मूर्तिभिः॥ 4.37 ॥

परस्य पुरुषस्यैव शक्तयः कोटिशोऽपराः।

जातिनामस्वरूपाणां भेदाद् भिन्ना इव स्थिताः॥ 4.38 ॥

शरीरं भौतिकं प्राप्य कर्मभिः स्वैरुपार्जितैः।

दीर्घं भ्रमन्ति संसारे ते वै संसारिणो जनाः॥ 4.39 ॥

शुभेन कर्मणा यान्ति गतिमूर्ध्वमुखीं शुभाम्।

अशुभेनाशुभं चैव तथा गतिमधोमुखीम्॥ 4.40 ॥

पुमांसो व्याकृते मग्नाश्चिद्रूपा अपि ते स्वतः।

अशक्ताः स्वं परं ज्ञातुमाश्रयध्वान्तमोहिताः॥ 4.41 ॥

रागद्वेषादयस्तेषां दोषाः प्रकृतिसम्भवाः।

संसारवासनामेव कुर्वन्त्यस्य पृथग्विधाम्॥ 4.42 ॥

तेषां सत्त्वगुणोद्रेके गतिर्देवत्वमिष्यते।

मानुष्यं रजसा प्रोक्तं तिर्यक्त्वं तमसा तथा॥ 4.43 ॥

एवं शरीरिणः सर्वे गच्छन्ति विविधां गतिम्।

कालचक्रं समारुह्य भ्रमन्त्यज्ञानमायया॥ 4.44 ॥

यत्र व्यस्ताः समस्ता वा धर्माद्याः सात्त्विका गुणाः।

स प्रियोऽस्याप्रियश्चान्यो यत्राधर्मादयः स्थिताः॥ 4.45 ॥

प्रलयान्ते तु सम्प्राप्ते निर्व्यापारः परः पुमान्।

विज्ञानघनरूपोऽसौ परमे व्योम्नि तिष्ठति॥ 4.46 ॥

यत एवमतो लब्ध्वा शरीरं सर्वसाधनम्।

शुभं कर्मैव कर्तव्यं तत्प्रसादाय मानवैः॥ 4.47 ॥

प्रसादितेऽस्मिन् सर्वेषां स्ववर्णाश्रमकर्मभिः।

सर्वे हस्तगताः कामा मुक्तिश्चान्ते न दुर्लभा॥ 4.48 ॥

कार्यार्था मूर्तयस्तस्य लोकानुग्रहहेतवः।

अतः साकारमिष्ट्वेमं भक्त्याप्याः सर्वसिद्धयः॥ 4.49 ॥

भक्त्यैव परया तुष्टो देवदेवः स योगिनाम्।

पूजाद्यनुग्रहायादौ रूपं भेजे चतुर्भुजम्॥ 4.50 ॥

तस्मात् तेनैव रूपेण ध्येयोऽर्च्यश्च सदा बुधैः।

आकारेऽस्मिन् कृता पूजा स्तुतिर्वा ध्यानमेव वा॥ 4.51 ॥

विधिना शास्त्रदृष्टेन देव एव कृता भवेत्।

उदयायापरः पूज्यो निर्वाणाय परः पुमान्॥ 4.52 ॥

पूर्वाह्णे चापराह्णे च पूजनं शस्यते तयोः।

श्याममष्टभुजं देवं कल्पयित्वा सवाहनम्॥ 4.53 ॥

सायुधं सपरीवारमुदयार्थी प्रपूजयेत्।

शुद्धस्फटिकसङ्काशं शङ्खचक्रगदाधरम्॥ 4.54 ॥

चतुर्भुजमनन्तस्थं यजेन्मोक्षाय भक्तितः।

सृष्टिबीजं विदुः पद्मं चक्रं स्थितिनिबन्धनम्॥ 4.55 ॥

गदशङ्खौ च संहारमुक्त्यर्थौ सर्वदा स्मृतौ।

सर्वतत्त्वयुतस्यैव पूजा संहारमार्गतः॥ 4.56 ॥

ध्यानं फलानपेक्षित्वमिति मोक्षार्थिनां क्रमः।

उत्तरोत्तरभूयिष्ठं कर्मवाग्बुद्ध्युपासनम्॥ 4.57 ॥

तामसं राजसं चैव सात्त्विकं च तथा भवेत्।

समयोऽग्रे समाचारः स्वाध्यायो द्रव्यसङ्ग्रहः॥ 4.58 ॥

बुद्धिर्यागः स्तितिर्ध्यानमित्येवं विधिरष्टधा।

द्विविधः पुरुषो भक्तो दीक्षितोऽदीक्षितस्तथा॥ 4.59 ॥

दीक्षितः सर्वकर्ताऽन्यः समयार्चनमात्रभाक्।

क्रियार्चा समयो भक्तविश्वासः पूजनादरः॥ 4.60 ॥

नः कथाश्रुतिः शान्तिरनाजीवो व्रताष्टकम्।

स्वारामोत्पादितैः पुष्पैर्वन्यैः क्रीतैस्तु वाऽर्चयेत्॥ 4.61 ॥

प्रतिग्राह्यं न पूजार्थं दातुरेव फलं यतः।

अलाभे गन्धपुष्पाभ्याम् पुष्पैरपि समर्चयेत्॥ 4.62 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षोपान्मन्त्रोद्धारविधिं परम्।

यस्मिन् सम्यक्कृते मन्त्रा वीर्यवन्तः स्युरिष्टदाः॥ 5.1 ॥

विविक्ते सुसमे देशे शुचौ स्निग्धे मनोरमे।

पुष्पप्रकरसंकीर्णे मन्त्रोद्धारं समाचरेत्॥ 5.2 ॥

स्रात्वाऽऽचान्तः कृतन्यासो गन्धपुष्पाद्यलङ्कृतः।

सानुगः प्रयतो मन्त्री सूत्रपातं प्रकल्पयेत्॥ 5.3 ॥

चतुष्षष्टिपदं कृत्वा चन्दनेन सुगन्धिना।

आदिहान्तां समालिख्य मातृकामष्टविर्गिणीम्॥ 5.4 ॥

आदिपङ्कौ द्विशो वर्गं वर्गशोऽन्यत्र चान्ततः।

नादात् सर्वगतादष्टवर्गोत्पत्तिमनुस्मरेत्॥ 5.5 ॥

नादोऽकारः स्वयं जातो वासुदेवात्मकस्ततः।

संकर्षणाख्ययाऽऽकार इकारश्च शिवाख्यया॥ 5.6 ॥

ईकारश्च ततो जातस्तौ च संकर्षणात्मको।

ब्रह्मोकारोऽत ऊकारः प्रद्युमनाख्यौ च तौ स्मृतौ॥ 5.7 ॥

हंसाख्योऽस्मादृकारोऽत ऋकारश्चानिरुद्धकः।

लृकारो महदाख्योऽज लॄकारश्च ततोऽजनि॥ 5.8 ॥

ततो रुद्राख्य एकार ऐकारश्चाप्यनन्तरः।

प्रजापत्याख्य ओकार औकारश्च तदात्मकः॥ 5.9 ॥

बिन्दुस्तस्माद्धरीशात्मा विसर्गोऽस्माच्च ते स्वराः।

तस्माद्धरीशाद् ब्राह्म्यादिमातृभेदेन सप्तधा॥ 5.10 ॥

कादिवर्गा यशादी च न्यस्तव्यास्तेऽन्यपङ्क्तिषु।

एवं सरस्वतीं देवीमष्टवर्गात्मिकां सुभाम्॥ 5.11 ॥

गन्धपूष्पैर्यजेद् वर्णदेवतानामभिः क्रमात्।

ततो गारुडमश्विभ्यामुद्‌धृतं वर्णहारकम्॥ 5.12 ॥

यमाख्यमोद्वयं चेष्ट्वा तेन मन्त्रान् समुद्धरेत्।

प्रणवाष्टाक्षरोद्धारे वासुदेवः स्वयं भवेत्॥ 5.13 ॥

षट्के संकर्षणो ब्रह्मा गायत्र्यां चाक्रिके हरः।

प्रद्युम्नस्त्वजितोद्धारे नारसिंहेऽनिरुद्धकः॥ 5.14 ॥

वासुदेवादिभिः स्वे स्वे बीजमन्त्राश्च हेतयः।

आदित्येनैव तूद्धार्याः पञ्चोपनिषदादयः॥ 5.15 ॥

आद्यादिमुद्धरेत् पूर्वं पुनस्तत्रैव पञ्चमम्।

षष्ठान्तं चादिवर्गोनं त्रयमेकत्र योजयेत्॥ 5.16 ॥

एतत् तत् परमं तत्त्वमक्षरं परमं पदम्।

अनेनैवार्चनं विष्णोर्जपो होमश्च मोक्षदः॥ 5.17 ॥

त्रिदेवगुणवेदाग्निसन्ध्यालोकदशास्वयम्।

वेदादिरक्षरव्याप्त्या सर्वमन्त्रादितां गतः॥ 5.18 ॥

पञ्चमान्तं परं तारात् षष्ठान्तं सत्रयोदशम्।

देवनाम चतुर्थ्यन्तमित्येतन्मन्त्रलक्षणम्॥ 5.19 ॥

एवं षडक्षरो मन्त्रो निर्बीजोऽष्टाक्षरस्तथा।

द्विषट्के भगवच्छब्दो नमस्कारात् परो भवेत्॥ 5.20 ॥

बीजं तारादिनत्यन्तं सर्वत्राख्या न चेत् परा।

यत्राऽख्या तु चतुर्थ्यन्ता नमस्कारस्तदाऽन्ततः॥ 5.21 ॥

चतुर्थमष्टमे बीजमादिषष्ठान्तबिन्दुकम्।

हृदयं तदबीजस्य विष्णुबीजं च यद् विदुः॥ 5.22 ॥

द्वितीयाद्यं शिरश्चास्य बिन्द्वन्तमुपकल्पयेत्।

अष्टमाद्यं शिखाबीजं तृतीयस्वरभेदितम्॥ 5.23 ॥

चतुर्थं कवचं चान्त्ये पञ्चमस्वरबिन्दुमत्।

तदेवास्त्रं भवेत् तस्य षोडशस्वरसंयुतम्॥ 5.24 ॥

एतत् पञ्चाङ्गमुद्दिष्टं निर्बीजस्य षडात्मनः।

यदाख्याजातिभिर्युक्तं सर्वकामप्रदं विदुः॥ 5.25 ॥

हृद्बीजं मूलमङ्गानि द्विचतुष्षष्ठयोगतः।

नेत्रान्तानि षडप्याहुर्द्वादशान्त्यचतुर्दशैः॥ 5.26 ॥

नमोन्तानि निराख्यानि साख्यानि तु सबीजके।

प्रणवानन्तरं बीजमनन्ते चेन्नमोन्वितम्॥ 5.27 ॥

सबीजस्येदमुद्दिष्टं मूलमन्त्रस्य लक्षणम्।

तारात् सबिन्दुकैर्वर्णैः स्वरभेदितबीजकैः॥ 5.28 ॥

नमोन्ताख्यैः षडङ्गानि नेत्रान्तं तत् प्रकल्पयेत्।

हृदयं कुन्दसङ्काशं शिरो भिन्नाञ्जनप्रभम्॥ 5.29 ॥

शिखा तु पिङ्गला ज्ञेया कवचं हेमसन्निभम्।

विद्युदाकारमस्त्रं स्यान्नेत्रं ज्वलनसन्निभम्॥ 5.30 ॥

ज्ञानसन्तोषनित्यत्वस्वातन्त्र्याविघ्नवैभवैः।

हृदयादिगुणैर्युक्तः सकलोऽनुग्रहादिकृत्॥ 5.31 ॥

स्वाहाकारवषट्कारौ होमे शान्तिकपौष्टिके।

नमस्कारो जपार्चादावैश्वर्ये प्रणवोऽन्ततः॥ 5.32 ॥

आदौ तारनमोमध्ये बिन्द्वन्ताः षोयरावलाः।

पराय भगवत्स्थाने पञ्चोपनिषदादिषु॥ 5.33 ॥

प्रथमः परमेष्ठ्यात्मा पुरुषात्मा तथापरः।

विश्वात्माऽथ निवृत्त्यात्मा सर्वात्मा पञ्च ते स्मृताः॥ 5.34 ॥

आवाहने विसर्गे च योज्याः पञ्च क्रमोत्क्रमात्।

प्रोक्षणे शान्तिहोमे च द्रव्यशुद्धौ च कीर्तिताः॥ 5.35 ॥

पुरुषः प्रकृतिश्चोभौ जीवप्राणसमाह्वयौ।

बुद्ध्यहंकारसङ्कल्पास्तन्मात्राणीन्द्रियाणि च॥ 5.36 ॥

भूतानि चेति बिन्द्वन्तैर्मादिकान्तैरनुक्रमात्।

पञ्चविंशतितत्त्वानि विज्ञातव्यानि देशिकैः॥ 5.37 ॥

अष्टमान्त्यं स्वरान्त्याभ्यां कालदिङ्मन्त्रयोः क्रमात्।

खकारो वैनतेयस्य विघ्नेशस्य ततः परम्॥ 5.38 ॥

कालबीजमनन्तस्य दीर्घैरङ्गानि तस्य षट्।

अक्षबीजं तु वर्णान्त्यं चक्रमण्डलकल्पने॥ 5.39 ॥

पद्मस्य प्रणवोऽस्यांशाः पत्रकेसरकर्णिकाः।

ह्रस्वाक्षराणि बीजानि नाभिस्थे सवनत्रये॥ 5.40 ॥

असंवृतस्वरैः कालमरमासेषु योजयेत्।

अविसर्गैः स्वरैराद्यैर्वामदक्षिणपार्श्वयोः॥ 5.41 ॥

राशीनां तैर्विसर्गाद्यैरप्यूह्यास्तिथयो द्विधा।

अश्वयुक्प्रभृतीन्येषु नक्षत्राणि यथाक्रमम्॥ 5.42 ॥

बिन्द्वन्तैरादिकान्तैस्तु हादिमान्तैर्नव ग्रहाः।

अर्कादयः स्वराशिस्था राहुकेतू च यद्गतौ॥ 5.43 ॥

सकारश्च षकारश्च नेम्योरन्तर्बहिष्ठयोः।

प्रकृत्यादीनि तत्त्वानि योज्यानीह पृथक् क्रमात्॥ 5.44 ॥

द्वादशाक्षरबीजैस्तु योज्या विष्ण्वादयोऽरगाः।

ऋतवो मूलबीजैस्तु वसन्ताद्य यथाक्रमम्॥ 5.45 ॥

चक्रमण्डलयागे तु विशेषोऽयमिहोदितः।

भद्रकस्थण्डिलार्चासु न मन्त्राः कालसंश्रयाः॥ 5.46 ॥

नामाष्टकद्विषट्कस्थं विद्महेधीमहेन्वितम्।

क्रमेण कल्पयेत् तन्नो विष्णुरन्ते प्रचोदयात्॥ 5.47 ॥

गायत्री वैष्णवी ज्ञेया सर्वपापहरा त्वियम्।

यद् दत्तमनया सर्वं प्रतिगृह्णाति देवराट्॥ 5.48 ॥

उपचारे च योक्तव्या पक्वे पूर्णाहुतौ च सा।

सहस्रारेति संकीर्त्य हुंकारं फट् च योजयेत्॥ 5.49 ॥

षडक्षरमिदं ज्ञेयं सुदर्शनमखण्डितम्।

क्षुद्रभूतपिशाचादिवारणं रोगनाशनम्॥ 5.50 ॥

सचतुर्दशबिन्द्वन्त्यं नारसिंहं च तादृशम्।

विलोमाष्टमवर्गार्णैस्तारपूर्वैरबिन्दुभिः॥ 5.51 ॥

वासुदेवादयो योज्या नमोन्ता दिक्षु मूर्तयः।

दीर्घैस्तैरेव कोणेषु शान्तिः श्रीश्च सरस्वती॥ 5.52 ॥

रतिश्चेति क्रमाद् योज्याश्चतस्रो मूर्तिशक्तयः।

अष्टमस्यादिबीजं तु द्विसप्तान्तेन संयुतम्॥ 5.53 ॥

सप्तमस्य द्वितीयं च तृतीयं च तथा भवेत्।

द्वितीयस्य तृतीयं च तृतीयावरणे क्रमात्॥ 5.54 ॥

दीर्घोऽन्त्यादिस्तु बिन्द्वन्तो द्वितीयस्य द्वितीयकः।

बिन्द्वेकादशसंयुक्तः सोऽन्त्यादिश्च सबिन्दुकः॥ 5.55 ॥

दिक्कोणेषु क्रमादष्टौ बीजानि कथितानि च।

वर्गादिभिः क्रमाद् बीजैरिन्द्राद्याः परितः स्मृताः॥ 5.56 ॥

वज्रादयोऽस्त्रमन्त्राश्च तद्वितीयैः सबिन्दुभिः।

विष्वक्सेनोऽन्तवौंकारो नमोन्तः परिकीर्तितः॥ 5.57 ॥

सर्वासां देवतानां तु गुणशक्तिसमन्वयात्।

बीजानि कल्पयेद् विद्वान् पञ्चरात्रविशारदः॥ 5.58 ॥

अक्षराणि तु वाक् प्रोक्ता न सा प्रक्षीयते किल।

तस्माद् वर्णे गृहीतेऽपि न शून्यं पुटमुच्यते॥ 5.59 ॥

व्यञ्जनानि स्वरानत्र गृह्णीयाच्च पृथक् पृथक्।

तद् गृहीतं गृहीतं च सन्धयित्वान्यदुद्धरेत्॥ 5.60 ॥

सकलीकरणं नाम मन्त्रसंस्कार उत्तमः।

तस्मादुद्धरणं कार्यमिष्ट्वा कोष्ठेषु मातृकाम्॥ 5.61 ॥

अनक्षरेषु कोष्ठेषु पूजयेन्मन्त्रमुद्‌धृतम्।

एवं समुद्‌धृता मन्त्रः प्रणवोद्दीपिताक्षराः॥ 5.62 ॥

वीर्यवन्तो भविष्यन्ति भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः।

गत्वैकान्ते शुचौ देशे स्राताचान्तो जितेन्द्रियः॥ 5.63 ॥

मण्डले देवमाराध्य साङ्गं सावरणं क्रमात्।

जपेत् षड्‌विंशतिं लक्षान् व्रतस्थोऽनन्यमानसः॥ 5.64 ॥

तिलानां घृतमिश्राणां सहस्रं चैव होमयेत्।

ततस्तु सिध्यते मन्त्रो वरदश्चापि जायते॥ 5.65 ॥

सप्तलोक्यं यदिष्टं स्यादात्मनः सुखसाधनम्।

तद्भोग्यत्वमनेनाशु याति ध्यानप्रयोगतः॥ 5.66 ॥

देवशक्तिरमोघैषा न क्वचित् प्रतिहन्यते।

देवदानवयक्षेषु किम्पुनर्मानुषे जने॥ 5.67 ॥

यक्षिणी किन्नरी चाथ दिव्ययोषा च मानुषी।

तस्य षट्पञ्चसप्तैकमासतः किंकरी भवेत्॥ 5.68 ॥

नाम संकीर्त्य साध्याया बीजान्ते वशमेत्विति।

बीजमन्ते च योक्तव्यं ज्वलद्वह्निस्फुलिङ्गमुक्॥ 5.69 ॥

क्रुद्धं प्लुतप्रयोगेण साधयेदचिराद् बलात्।

एवमेवाभिचारेषु फट्कारान्तं प्रयोजयेत्॥ 5.70 ॥

नामान्ते नाशमायातु विशेषोऽयं च विद्यते।

नामान्ते नाम इत्युक्त्वा ततो बीजं विचिन्तयेत्॥ 5.71 ॥

आकर्षे च वशीकारे विशेषोऽयमिहोदितः।

विसंज्ञं विह्वलं साध्यमायान्तं चिन्तयेदलम्॥ 5.72 ॥

कलशो हेमरत्नाढ्यस्तद्धृतोऽविरतां वहन्।

ध्येयः स्वपुरतो धारां धनस्यापरिमाणतः॥ 5.73 ॥

भूतिकामस्य योगोऽयं नाम्ना वैश्रवणस्य हि।

प्रयच्छत्विति नामान्ते वसुनाम सनामकम्॥ 5.74 ॥

वशीकारे परां कन्यामाप्नोति चिरमभ्यसन्।

लभ्यतामिति नामान्ते तस्याः संपरिकीर्तयेत्॥ 5.75 ॥

उच्चाटे गच्छतु ज्ञेयमायात्वानयनेऽभ्यसेत्।

प्रीतावावहतु प्रीतिं विद्वेषे द्वेषमृच्छतु॥ 5.76 ॥

यत् सिसाधयिषुर्विद्वानिदं सिद्धं पुनर्जपेत्।

तस्य सिध्यतितत् क्षिप्रं किन्तु श्रद्धाबियोगतः॥ 5.77 ॥

हृद्बीजं तु प्लुतं चिन्त्यं ज्वलदष्टतनौ स्थितम्।

अनेनैवात्मनः कृत्वा सकलीकरणं तनौ॥ 5.78 ॥

येन येन स्वरेणैतद् युक्तं यत्र नियुज्यते।

तदेतत् साधयत्याशु न मोघमिति दारणा॥ 5.79 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपात् स्नानाचामादि पूजनम्।

येन सम्यक्कृतेनेह साधकः सिद्धिमाप्नुयात्॥ 6.1 ॥

तीर्थे नद्यां तटाके वा सुधीर्गत्वा कुशादिमान्।

मृदमस्त्रेण सङ्गृह्य सर्वदोषविवर्जिताम्॥ 6.2 ॥

अस्त्रेण क्षालिते तीर्थे संस्थाप्य विभजेत् त्रिधा।

अस्त्रेण च हृदा प्रोक्ष्य भागांस्तान् कवचेन च॥ 6.3 ॥

प्रदक्षिणं परिक्रम्य नमस्कृत्वाऽथ तज्जलम्।

पूर्वांशेन मलस्नानं कृत्वा मज्जेत् त्रिरोमिति॥ 6.4 ॥

द्वितीयेनालभेत् पश्चादाचम्य विधिपूर्वकम्।

तृतीयं दिक्षु सर्वासु क्षिपेद् विघ्नोपशान्तये॥ 6.5 ॥

प्रतिस्रोतः पुनर्मज्जेत् तीर्थं ध्यात्वा तु वैष्णवम्।

तीर्थं पुनः समासाद्य विधिनाऽऽचम्य वाग्यतः॥ 6.6 ॥

मन्त्रन्यासं क्रमात् कृत्वा प्रोक्ष्य मूलादिभिस्तथा।

ततश्चाचम्य कुर्वीत प्राणायामत्रयं क्रमात्॥ 6.7 ॥

मूलमन्त्रेण साङ्गेन व्यस्तेन सुसमाहितः।

नाभ्याश्लिष्टेन तोयेन ततस्तेनाधमर्षणम्॥ 6.8 ॥

समस्तेन समुद्दिष्टं सर्वपापहरं तथा।

कृत्वाऽभिषेकमुत्तीर्य परिधाय सिताम्बरम्॥ 6.9 ॥

आचान्तो न्यस्य सम्प्रोक्ष्य कुशाग्रैः पूर्ववत् क्रमात्।

उपविश्य शुचौ देशे प्राणायामत्रयं चरेत्॥ 6.10 ॥

परतत्त्वेन कृत्वैवं नमस्कृत्य च मार्जयेत्।

उपस्थानं ततः कुर्यात् परतत्त्वेन देशिकः॥ 6.11 ॥

ध्यात्वा ज्योतिर्मयं विष्णुं मण्डलस्थं जलार्घ्यदः।

स्थित्वाऽष्टोत्तरजप्तेन मूलमन्त्रशतेन तु॥ 6.12 ॥

गायत्र्या चैव वैष्णव्या प्रणवाद्यन्तरुद्धया।

उपविश्य शुचौ देशे ततस्तर्पणमारभेत्॥ 6.13 ॥

विष्ण्वादिदेवताश्चर्षीन् मनुष्यां पितॄंस्तथा।

तर्पयेत् तानशेषेण पश्चात् तीर्थं तु संहरेत्॥ 6.14 ॥

मूलमन्त्रं जपन् गच्छेद् वाग्यतश्चिन्तयन् हरिम्।

आजानु पादौ प्रक्षाल्य हस्तावाकोर्परं पुनः॥ 6.15 ॥

त्रिः पिबेदं ब्रह्मतीर्थेन द्विरून्मृज्य मुखं पुनः।

वामहस्तं च पादौ च प्रोक्ष्याङ्गानि पुनः स्पृशेत्॥ 6.16 ॥

वेदास्त्रयस्त्रिभिः पानैः पितरश्च पितामहाः।

क्रमशस्तृप्तिमायान्ति तथैव प्रपितामहाः॥ 6.17 ॥

मार्जने प्रथमे ब्रह्मा द्वितीये दक्ष एव च।

तत्राथर्वेतिहासाश्च तृप्तिमायान्ति संस्मृताः॥ 6.18 ॥

चक्षुषोः स्पृष्टयोस्तृप्तिं चन्द्रादित्यौ प्रयास्यतः।

अङ्गुष्ठेऽनामिकां कृत्वा तर्जनीं पवनो नसोः॥ 6.19 ॥

कनिष्ठां कर्णयोर्दस्रौ बाह्वोरङ्गुष्ठकेन च।

शक्रशैलाश्च तृप्यन्ति नाभौ विष्णुश्च मध्यया॥ 6.20 ॥

महाविष्णुः सदा विष्णुश्चतुर्भिर्हृदि केऽखिलैः।

एतदाचमनं प्रोक्तं दीक्षितस्य विसेषतः॥ 6.21 ॥

यागस्थानं समासाद्य देवं संस्मृत्य वाग्यतः।

अस्त्रेम गृहमालोक्य वेदिं स्थण्डिलमेव च॥ 6.22 ॥

ततः प्रदक्षिणीकृत्य नमस्कृत्य समाहितः।

कृत्वोपवीतवद्वस्त्रमुत्तरं प्राङ्मुखः शुचिः॥ 6.23 ॥

नारसिंहेन दिग्बन्धं कृत्वा पद्मासनस्थितः।

परतत्त्वं समुच्चार्य कृत्वा ब्रह्माञ्जलिं शुभम्॥ 6.24 ॥

प्राणायामत्रयं कुर्याद् धारणात्रयसंयुतम्।

नाभिमण्डलमध्ये यं धूम्रं चण्डानिलात्मकम्॥ 6.25 ॥

विश्लेषयदघं देहात् सर्वगात्रोपशोषकम्।

धारयेद्‌धृदये चाग्निं तारेणार्कादुपाहृतम्॥ 6.26 ॥

ज्वालाभिस्तिर्यगूर्ध्वाधो दहन्तं काष्ठवत् तनुम्।

शिखान्ते जीवमायोज्य बीजेन सुसमाहितः॥ 6.27 ॥

गत्वा सुषुम्नारन्ध्रेण ततोऽर्कस्योपरिस्थितात्।

चन्द्रादमृतमानीय स्वतनुं भस्मसात्कृताम्॥ 6.28 ॥

प्लावयित्वा नवं देहं पार्थिवैः परमाणुभिः।

जलबुद्बुदमध्यस्थं प्राजापत्यं तु कल्पयेत्॥ 6.29 ॥

आत्मानं योजयित्वाऽत्र सर्वज्ञं गतकल्मषम्।

अस्त्रशोधितयोर्मूलं करयोर्व्यापकं न्यसेत्॥ 6.30 ॥

दक्षिणेऽङ्गुष्ठमारभ्य बीजानि क्रमशो न्यसेत्।

ताराद्यन्तानि वामेऽपि तलान्तमुभयत्र तु॥ 6.31 ॥

अङ्गानि च तयोर्न्यस्य सर्वाङ्गे व्यापकं न्यसेत्।

प्रथमं मूर्न्धि विन्यस्य ललाटे च द्वितीयकम्॥ 6.32 ॥

तृतीयं हृदये चैव चतुर्थं नाभिमण्डले।

पञ्चमं तु न्यसेदूर्वोः पादावस्थं तु षष्ठकम्॥ 6.33 ॥

सृष्टिन्यासोऽयमासीने कर्तव्यः काम्यसिद्धये।

स्थिते कुर्यात् स्थितिन्यासं नाभ्यादि हृदयान्तकम्॥ 6.34 ॥

शयिते संहृतिन्यासं पादादि प्रतिलोमतः।

स्थितिन्यासो गृहस्थस्य सृष्ट्याख्यो ब्रह्मचारिणः॥ 6.35 ॥

मुमुक्षोः संहृतिन्यास एवं न्यासस्रिधा स्मृतः।

एवं न्यासविधिं कृत्वा ताराद्यन्तैः षडक्षरैः॥ 6.36 ॥

हृदयादीनि चाङ्गानि स्वस्थानेषु नियोजयेत्।

जप्त्वा मन्त्रं ततोऽस्त्रेण संविध्य शकलं त्यजेत्॥ 6.37 ॥

पुष्पमस्त्रेण च क्षिप्त्वा सम्भारानुपकल्पयेत्।

अस्त्रक्षालितपात्रस्थे गन्धपुष्पान्विते जले॥ 6.38 ॥

मन्त्रं न्यस्याष्टकृत्वस्तु प्रणवेनाभिमन्त्रयेत्।

ततस्तु प्रोक्षणं कुर्यादस्त्रमन्त्रेण सर्वतः॥ 6.39 ॥

फट्कारान्तेन मेधावी ततः पीठं प्रकल्पयेत्।

मण्डले स्थण्डिलेऽर्चायां पूजयेद्‌धृदि वा बुधः॥ 6.40 ॥

स्थण्डिलाद्यर्चनात् सिद्धो हृत्पद्मे मनसाऽर्चयेत्।

धर्माधर्मादिपादेषमनन्तमयमासनभ्॥ 6.41 ॥

त्रिगुणाकलितं मायाविद्यासितसितास्तरम्।

विपुलं स्थण्डिलेभ्यर्च्य गन्धपुष्पैर्यथाक्रमम्॥ 6.42 ॥

तस्योपरि तथा पद्मं प्रणवेन समाहितः।

तदंशैः सूर्यसोमाग्निमण्डलात्मत्रयं पुनः॥ 6.43 ॥

उपर्युपरि सङ्कल्प्य पत्रकेसरकर्णिकाः।

विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा यथाक्रमम्॥ 6.44 ॥

प्रह्वी सत्या तथेशा च केसरेष्वष्ट शक्तयः।

मध्यतोऽनुग्रहा चान्ते पूज्याः सर्वार्थसिद्धये॥ 6.45 ॥

हृद्येवं योगपीठस्थं ध्यात्वा विष्णुमतन्द्रितः।

क्षालिते तैजसे पात्रे गन्धपुष्पयुतोदके॥ 6.46 ॥

प्रणवेन स्मरेद् विष्णुमव्यक्तस्योपरिस्थितम्।

विष्णुमूर्तिं ततो ध्यात्वा सर्वतेजोमयं विभुम्॥ 6.47 ॥

कर्णिकोपरि सञचिन्त्य निरुध्य सकलीकृतम्।

पूजयेत् साङ्गमव्यग्रे भक्त्याऽर्घ्यादिभिरच्युतम्॥ 6.48 ॥

पूर्वेण हृदयं न्यस्य दक्षिणेन शिरस्तथा।

पश्चिमेन शिखां चैव कवचं चोत्तरेण तु॥ 6.49 ॥

आग्नेयादिषु काणेषु पूजयेदस्त्रमुत्तमम्।

वासुदेवादिकान् न्यस्य दिक्षु शक्तीश्च कोणतः॥ 6.50 ॥

तद्बहिः शङ्खचक्राब्जगदा दिक्षु निवेशयेत्।

कोणेषु च ततः शार्ङ्गखेटखङ्गशरान् न्यसेत्॥ 6.51 ॥

इन्द्रमग्निं यमं चैव निर्ऋतिं वरुणं तथा।

वायुं सोमं तथेशानं स्वासु दिक्षु क्रमान्न्यसेत्॥ 6.52 ॥

वज्रं शक्तिं च दण्डं च खड्गं पाशं ध्वजं तथा।

गदां त्रिशूलं च बहिस्तेषामस्त्राणि कल्पयेत्॥ 6.53 ॥

अग्रतो वैनतेयं तु तृतीयावरणाद् बहिः।

विष्वक्सेनं तथैशान्यां द्वितीयावरणाद् बहिः॥ 6.54 ॥

सर्वेषामपि चैतेषां प्रत्येकम पद्ममासनम्।

नामभिः कल्पयेद् विद्वानर्ध्यं देवाय भक्तितः॥ 6.55 ॥

पाद्यमाचमनीयं च स्रानमालेपनं तथा।

वस्त्रालङ्कारपुष्पाणि धूपदीपनिवेद्यकम्॥ 6.56 ॥

तत्सर्वं विष्णुगायत्र्या दातव्यं तु यथाक्रमम्।

दत्त्वा देवाय भूषान्तं स्नानाद्यङ्गेषु कल्पयेत्॥ 6.57 ॥

गायत्र्या च ततः पुष्पं देवायान्येभ्य एव च।

व्यस्तेन मूलमन्त्रेण समस्तेन च तैः सह॥ 6.58 ॥

यागोऽयं तस्य विज्ञेयः सदाऽन्येऽर्च्याः स्वनामभिः।

परतत्त्वेन व्याप्यान्ते पूजयेत् तं सनातनम्॥ 6.59 ॥

धूपं दीपं निवेद्यं च दत्त्वाऽस्मै विधिपूर्वकम्।

यथासम्भवतोऽन्येषां निवेद्यमुपकल्पयेत्॥ 6.60 ॥

अग्नौ च कल्पयेत् साङ्गं योगपीठस्थमुज्ज्वलम्।

परिस्तरणपर्युक्षापवित्रकरणादि यत्॥ 6.61 ॥

प्रणवेनैव सर्वं तत् कृत्वाऽथाज्येन होमयेत्।

दशांशमङ्गमूर्त्तीनामन्येषामेकशः क्रमात्॥ 6.62 ॥

नमः परिषदेभ्यश्चेत्यष्टदिक्षु बलिं हरेत्।

आचम्य सकलीकृत्य जप्त्वा स्तुत्वा प्रणम्य च॥ 6.63 ॥

अर्घ्यं दत्त्वा क्षमस्वेति संहृत्य हृदि योजयेत्।

ध्यायेज्ज्योतिर्मयं देवं शङ्खचक्रगदाधरम्॥ 6.64 ॥

पीतवस्त्रमुदाराङ्गं सर्वाभरणभूषितम्।

शुद्धस्फटिकसङ्काशं वासुदेवं चतुर्भुजम्॥ 6.65 ॥

शङ्खचक्रगदापाणिं धृतश्रीवत्सकौस्तुभम्।

तथा सङ्कर्षणं ध्यायेज्जातरूपसमप्रभम्॥ 6.66 ॥

दूर्वामरकतप्रख्यं प्रद्युम्नं च तथा स्मरेत्।

नीलाम्बुदप्रतीकाशमनिरुद्धं तथैव च॥ 6.67 ॥

शान्तस्फटिकसङ्काशां श्रियं पद्मरजःप्रभाम्।

सरस्वतीं तथारूपां रतिं श्यामां तु चिन्तयेत्॥ 6.68 ॥

शुक्लवर्णं तथा शङ्खं चक्रमग्निसमप्रभम्।

गदां चैव हरिद्राभां सुवर्णाभं तु पङ्कजम्॥ 6.69 ॥

गदां स्त्रीलक्षणैर्युक्तां सर्वसंहारकारिणीम्।

खड्गमाकाशसंकाशं ध्यायेच्चक्रसमाकृतिम्॥ 6.70 ॥

शार्ङ्गं च तत्समं पीतमधोभागे गदासमम्।

शरं च धनुराकारं खेटकं खङ्गसन्निभम्॥ 6.71 ॥

चक्रमुग्रं प्रभूताक्षं नाभ्यरप्रथिनेमिकम्।

लेलिहानं दुरालोकं भ्रमद्वह्निस्फुलिङ्गमुक्॥ 6.72 ॥

चतुर्बाहुं द्विबाहुं वा दंष्ट्रिणं पिङ्गमूर्धजम्।

लम्बोदरं तथा शङ्खं ह्रस्वकुञ्चितमूर्धजम्॥ 6.73 ॥

इन्द्रः श्यामो यमः पीतो वरुणः श्याम एव च।

शङ्खामलरुचिः सोमो वह्निः शोणस्तु कीर्तितः॥ 6.74 ॥

सदंष्ट्रो निर्ऋतिः श्यामो वायुर्धूम्रः प्रशस्यते।

ईशानस्तु भवेद् रक्त एवं ध्यायेत् क्रमादिमान्॥ 6.75 ॥

इन्द्रकारं भवेद् वज्रं चित्रशास्त्रोदितं तु वा।

एवमस्त्राणि दिक्पानामन्येषां च प्रकल्पयेत्॥ 6.76 ॥

अग्निवर्मश्चतुर्बाहुस्तार्क्ष्यो लूनाग्रनासिकः।

ग्रसन्निव दृशा ध्येयो महापक्षो महाबलः॥ 6.77 ॥

विष्वक्सेनोऽभ्रवर्णस्तु शङ्खचक्रगदाधरः।

पञ्चमूर्धा चतुर्बाहुरनन्तः पृष्ठतो हरेः॥ 6.78 ॥

ध्येयोऽन्ये पार्षदास्तस्य ज्ञातव्याश्चागमान्तरे।

योऽनेन विधिना विष्णुं पूजयेद् भक्तिमान् नरः॥ 6.79 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपान्मुद्राणां लक्षणं परम्।

न्यासादिषु प्रयुज्यन्ते यता मुद्राः सुगोपिताः॥ 7.1 ॥

अञ्जलिः प्रथमा मुद्रा क्षिप्रं देवप्रसादनी।

वन्दनी हृदयासक्ता किञ्चिद् दक्षिणतो नता॥ 7.2 ॥

ऊर्ध्वाङ्गुष्ठो वाममुष्टिर्दक्षिणोऽङ्गुष्ठबन्धनः।

वामस्य तस्य चाङ्गुष्ठो भवत्यूर्ध्वमुखः स्थितः॥ 7.3 ॥

तिस्रः साधारणा मुद्रा मूर्तीनामिह किर्तिताः।

पद्मासनगतो मूर्ध्नि कुर्यादञ्जलिबन्धनम्॥ 7.4 ॥

मुद्रा ब्रह्माञ्जलिर्नाम देवसान्निध्यकारिणी।

अनया बद्धया चैव नित्यं तुष्यन्ति देवताः॥ 7.5 ॥

तस्मात् तु सर्वदेवानां मुद्रामेनां प्रदर्शयेत्।

सम्मुखौ प्रसृतौ कृत्वा किञ्चिदाकुञ्चिताङ्गुली॥ 7.6 ॥

अङ्गुष्ठाभ्यां लिखेदन्तर्मुंद्रैषाऽऽवाहिनी स्मृता।

कृत्वा नताङ्गुली हस्तावूर्ध्वङ्गुष्ठौ तु चालयेत्॥ 7.7 ॥

सान्निद्यमुद्रिका ज्ञेया न्यस्तवत् स्थापनी भवेत्।

उभावन्तर्गताङ्गुष्ठै मुष्टी कुर्यान्निरोधिनी॥ 7.8 ॥

संहतौ तु करौ कृत्वा मध्येऽङ्गुष्ठौ निपीडयेत्।

प्रसार्य चाङ्गुलीः सर्वा मुद्रेयं परमेष्ठिनः॥ 7.9 ॥

एकैकस्य क्रमादन्या अङ्गलीश्च नियोजयेत्।

पुरुषादिक्रमेणैव सर्वमुद्राः प्रकल्पयेत्॥ 7.10 ॥

सप्तजन्मकृतं पापं यच्च पातकपञ्चकम्।

मुद्रापञ्चकविज्ञानान्नश्यत्येव न संशयः॥ 7.11 ॥

वामहस्तेन मुष्टिं तु कृत्वाऽङ्गुष्ठं समुच्छ्रितम्।

हृदि संयोजयेदेतां गृहीत्वेतरमुष्टिना॥ 7.12 ॥

योनिमुद्रा त्वियं प्रोक्ता वैष्णवी भुक्तिमुक्तिदा।

दर्शयेद् देवदेवस्य बद्‌ध्वा पद्मासनं पुरः॥ 7.13 ॥

दृष्ट्वैवं दर्शितां सद्यः प्रणामं यान्ति देवताः।

यक्षविद्याधराद्याश्च भ्रमन्ति भयमोहिताः॥ 7.14 ॥

वामहस्तमथोत्तानं कृत्वोत्तानं च दक्षिणम्।

संश्लिष्य भ्रामयेत् पश्चाद् ग्रथित्वा चाङ्गुलीः क्रमात्॥ 7.15 ॥

कोटिमुद्रा त्वियं प्रोक्ता देवदेवस्य च प्रिया।

अनामामध्ययोर्मध्ये निवेश्याङ्गुष्ठमायतम्॥ 7.16 ॥

दक्षिणस्य तु हस्तस्य मुद्रेयं हृदये स्मृता।

निर्वर्त्य मुष्टिमाहन्यादङ्गुष्ठाग्रेण तर्जनीम्॥ 7.17 ॥

स्थापयेत् तु ललाटान्ते मुद्रेयं शिरसि स्मृता।

वर्तयित्वा दृढां मुष्टिं कुर्यादङ्गुष्ठमूर्ध्वगम्॥ 7.18 ॥

स्थापयेत् तां शिखादेशे शिखामुद्रा प्रकीर्तिता।

सम्प्रवेश्यान्तरङ्गुष्ठौ वेष्टयित्वा समन्ततः॥ 7.19 ॥

संहरेत् तत्प्रदेशिन्यौ मुद्रेयं कवचे स्मृता।

अग्रहस्तं परावृत्य बद्‌ध्वा नाराचमुष्टिवत्॥ 7.20 ॥

विसृजेत् तिर्यगायम्य मुद्रास्त्रस्येयमीरिता।

भ्रूमध्ये स्थापयेद् बद्‌ध्वा शिखामुद्रामधोमुखीम्॥ 7.21 ॥

नेत्रमुद्रेयमाख्याता षडेतास्त्वङ्गमुद्रिकाः।

आत्मरक्षणमेताभिः कर्तव्यं साधकैः सदा॥ 7.22 ॥

कृत्वाऽङ्गुष्ठौ समावूर्ध्वं बध्वा हस्तौ परस्परम्।

योगसम्पुटमुद्रेयं ध्याने सर्वत्र युज्यते॥ 7.23 ॥

तथैवाच्छिद्रवत् कृत्वा कुर्यान्मूर्धन्यधोमुखीम्।

अभिषेके प्रयोक्तव्या मुद्रेयं पावनी परा॥ 7.24 ॥

मणिबन्धसमौ हस्तावूर्ध्वं शाखाः प्रसारिताः।

अन्तः प्रवेशिताङ्गुष्ठौ पद्ममुद्रासने स्मृता॥ 7.25 ॥

मणिबन्धसमौ हस्तौ तिर्यक् सम्भ्राम्य चक्रवत्।

पर्यायेण प्रयोक्तव्या चक्रमुद्रा महोदया॥ 7.26 ॥

मुष्टिं कृत्वा तु हस्ताभ्यामङ्गुष्ठौ विनतावुभौ।

युक्त्वा सम्भ्राम्य निर्मुक्तौ गदाख्या विघ्ननाशिनी॥ 7.27 ॥

निबध्य दक्षिणाङ्गुष्ठं वामहस्तस्थमुष्टिगम्।

कृत्वा चाङ्गुष्ठतर्जन्यौ संयुक्ते प्रसृते समे॥ 7.28 ॥

तिस्रस्तु दक्षिणस्यान्या बध्नीयुर्मुष्टिमूर्ध्वतः।

शङ्खमुद्रेयमुद्दिष्टा द्रव्याणां स्थापने परा॥ 7.29 ॥

धनुषस्तु धनुर्मुष्टिः शरमुष्टिः शरस्य च।

खङ्गस्य कोशविश्लेषो मुद्रा खेटस्य मण्डलम्॥ 7.30 ॥

उभे कनिष्ठिके बद्‌ध्वा प्रदेशिन्यावुभे तथा।

हस्तावुभौ परावृत्तावङ्गुष्ठौ सहितावधः॥ 7.31 ॥

मध्यमानामिके युक्ते चालयेत् पक्षयुग्मवत्।

बद्धा गरुडमुद्रेयं वाहनादौ बलावहा॥ 7.32 ॥

विरलोर्ध्वाङ्गुलिं हस्तं कृत्वाऽऽयामेन दर्शयेत्।

मुद्रानन्तस्य विज्ञेया शयनादौ प्रयुज्यते॥ 7.33 ॥

कृत्वोत्तानावुभौ हस्तौ सम्पुटाग्रौ प्रसारितौ।

कुर्वीत प्रार्थनामुद्रां सान्निध्यादिषु सर्वदा॥ 7.34 ॥

श्रीवत्सकौस्तुभार्थः स्यादुरःस्पर्शो द्विपार्श्वगः।

ऊर्ध्वमुद्रां प्रयुज्यादावुत्तानीकृत्य तां पुनः॥ 7.35 ॥

मुञ्चेद् वामकनिष्ठादिक्रमान्मूर्तिचतुष्टये।

किञ्चिदाकुञ्चिताग्रास्तु योजयित्वाऽङ्गुलीः शनैः॥ 7.36 ॥

तर्जन्यौ मध्यमापृष्ठे योजयित्वा विचक्षणः।

अङ्गुष्ठाभ्यां लिखेदन्तः शक्तीनां योनिसंज्ञिता॥ 7.37 ॥

वामहस्तेन सङ्गृह्य करं तिर्यक्प्रसारितम्।

संहतं चालयेदेषा ध्वजमुद्रा प्रकीर्तिता॥ 7.38 ॥

मध्यानामान्तरेऽङ्गुष्ठो निर्गतो मध्यमानता।

दक्षिणस्य तु मुष्टौ स्यान्मुद्रा वैनायकी स्मृता॥ 7.39 ॥

ऊर्ध्वाङ्गुष्ठो भवेन्मुष्टिर्लिङ्गमुद्रा शिवे स्मृता।

तर्जयेद् वामतर्जन्या नासाग्रासन्नया जगत्॥ 7.40 ॥

विष्वक्सेनस्य सा मुद्रा जीर्णोद्धारादिषु स्मृता।

मानसो रूपसङ्कल्पो मुद्रा मोक्षार्थिनां स्मृता॥ 7.41 ॥

इतरेषां तु हस्ताभ्यां प्रयोगः शस्यते बुधैः।

नान्यसन्दर्शने मुद्रा नानिमित्तं च बन्धयेत्॥ 7.42 ॥

गुह्यमेतद्धि तन्त्रेषु तस्माद् रहसि योजयेत्।

मुदं कुर्वन्ति देवानां राक्षसान् द्रावयन्ति च॥ 7.43 ॥

इत्येवं सर्वमुद्राणां मुद्रात्वं तान्त्रिका विदुः।

पटान्ते बन्धयेन्मुद्रा नचापि कथयेद् बुधः॥ 7.44 ॥

कथनाज्जायते स्रंसस्तस्माद् गोप्याः सदा बुधैः।

आनन्त्यादखिला मुद्रा वक्तुं ब्रह्मन्! न शक्यते॥ 7.45 ॥

देवतानां बहुत्वाच्च मुद्रोद्देशो मयेरितः।

प्रणामप्रार्थनाद्यास्तु मुद्राः सर्वदिवौकसाम्॥ 7.46 ॥

अच्युतस्यापि पूजायामज्ञानां कल्पयेदिमाः।

अलाभे सर्वमुद्राणामञ्जलिर्हिदि मूर्ध्नि वा॥ 7.47 ॥

सामान्यमुद्रा विज्ञेया सर्वेषां च दिवौकसाम्।

मन्त्रश्च प्रणवो योज्यः सिद्धिरेवं भविष्यति॥ 7.48 ॥

पूर्वं कृत्वा करन्यासं मुद्राबन्धः शुभो भवेत्।

अन्यथा विफलाः सर्वा भविष्यन्ति न संशयः॥ 7.49 ॥

वृथाऽन्यदर्शने वाऽपि प्रयुक्ता विफलास्तथा।

कुप्यन्ति देवताश्चास्य सिद्धिमाशु हरन्ति च॥ 7.50 ॥

गुप्तं मुद्रागणं यस्तु यथाकालं प्रदर्शयेत्।

कामाः सर्वेऽस्य सिध्यन्ति प्रीयन्ते चास्य देवताः॥ 7.51 ॥

सामान्याख्या विशेषाख्यास्तथाङ्गाख्याश्च कीर्तिताः।

तथैव परिवाराख्या मुद्रा ह्येताश्चतुर्विधाः॥ 7.52 ॥

मध्यमानामिके विद्वानङ्गुष्ठाभ्यां तु पीडयेत्।

कनिष्ठा तर्जनीयोज्या श्रीवत्सस्य प्रदर्शयेत्॥ 7.53 ॥

अनामा पृष्ठसंलग्ना दक्षिणस्य कनिष्ठिका।

कनिष्ठया तु सङ्गृह्य तर्जन्याऽनामिकां तथा॥ 7.54 ॥

गृहीत्वाऽनामिकां मध्यामङ्गुष्ठं चोछ्रितं कुरु।

तस्मिन्नङ्गुष्ठके श्लिष्टा वामहस्तस्य तर्जनी॥ 7.55 ॥

मध्यमे मध्यमां कृत्वा चाङुष्ठं मणिबन्धने।

कौस्तुभस्य त्वियं मुद्रा दर्शनीया च साधकैः॥ 7.56 ॥

सम्मुखावुच्छ्रितौ हस्तौ व्योममध्ये विमोचयेत्।

तर्जन्यङ्गुष्ठकौ श्लिष्य मालामुद्रां प्रदर्शयेत्॥ 7.57 ॥

एवं चतुर्विधा मुद्रा गोप्या यत्नेन सर्वदा।

प्रयोज्याश्च यथाकालं साधकैः सिद्धिकाङ्क्षिभिः॥ 7.58 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपादग्निसंस्कारमुत्तमम्।

प्राच्यां कुण्डमुदीच्यां वा स्थण्डिलं वाऽप्यसम्भवे॥ 8.1 ॥

द्विहस्तमेकहस्तं वा चतुरश्रं त्रिमेखलम्।

द्विमेखलं वा कुण्डं स्यादेकमेखलमेव वा॥ 8.2 ॥

एककुण्डस्य मानार्धं खातमन्यत्र तत्समम्।

द्वादशाष्टचतुर्भिः स्यादङ्गुलैर्मेखलोन्नतिः॥ 8.3 ॥

सात्तविकी राजसी चात्र तामसी मेखलाः स्मृताः।

चतुरङ्गुलविस्ताराः सर्वास्ता हस्तमात्रके॥ 8.4 ॥

द्विगुणे द्विगुणा ज्ञेया योनिः पश्चिमतो भवेत्।

चतुर्दशाङुला पश्चात् तन्नालं चतुरङ्गुलम्॥ 8.5 ॥

अष्टाङ्गुलं भवेद् वृत्तं निर्वाहस्तु षडङ्गुलः।

गजोष्ठसदृशोऽश्वत्थपत्राग्राकार एव वा॥ 8.6 ॥

प्राजापत्या गजोष्ठाग्रा योनिरन्या तु वैष्णवी।

कुण्डस्था वैष्णवी शक्तिः प्रकृतिस्त्रिगुणात्मिका॥ 8.7 ॥

सा योनिः सर्वभूतानां सिद्धीनां च विशेषतः।

प्राच्यां शिरः समाख्यातं बाहू दक्षिणसौम्ययोः॥ 8.8 ॥

उदरं कुण्डमित्युक्तं योनिः पादौ च पश्चिमे।

पदान्येकोनपञ्चाशत् कुण्डे सप्तविभाजिते॥ 8.9 ॥

आदिहान्तां क्रमात् तेषु पदेषु परिकल्पयेत्।

प्रणवं पूर्वमुद्दिश्य मेखलात्रितयेंऽशकान्॥ 8.10 ॥

व्यापिनं पुरुषं नादं स्मरेद् व्याप्तां च मातृकाम्।

विसर्गं योनिमध्ये च ध्यात्वाऽग्नीषोमबिन्दुकम्॥ 8.11 ॥

गर्भरूपा तु सा योनिर्मातृकेयं तदुद्भवा।

पितृमर्त्यसुरांशस्थां प्रादक्षिण्येन पूजयेत्॥ 8.12 ॥

हकारं मध्यकोष्ठेऽन्त्यं विष्णुं जीवात्मकं तथा।

गर्त्ताकारोदरा सेयं प्रकृतिर्गर्भभागिनी॥ 8.13 ॥

ज्ञातव्या साधकेनैवं परां सिद्धिमभीप्सता।

गायत्री कुण्डरूपेयं चतुर्विंशतिधा स्थिता॥ 8.14 ॥

तारात्मकः पुमान् विष्णुरधिष्ठाताऽत्र कीर्तितः।

नाभिगुह्यान्तरं विद्यादग्निस्थानं तु देहिनाम्॥ 8.15 ॥

तत्रैवाधीयते गर्भस्तत्र होमश्च सिद्धये।

चतुर्विंशाङ्गुलं कुण्डं गायत्रीसंख्यया स्मृतम्॥ 8.16 ॥

चतुर्विंशतितत्त्वानि द्विहस्ते द्व्यङ्गुलानि तु।

स्वराः पञ्चदशाधस्ताद् योनिः पञ्चदशाङ्गुला॥ 8.17 ॥

षोडशः सविसर्गोऽत्र नाभ्यन्ते संव्यवस्थितः।

सैव शक्तिः परा विष्णोः परमामृतवाहिनी॥ 8.18 ॥

अग्नीषोमात्मिका दिव्या सर्वं ज्ञेयं च तन्मयम्।

साग्निरूपेण संहारं सोमरूपेण चोदयम्॥ 8.19 ॥

करोति बिन्दुयुग्मस्था नित्यमेषा मदिच्छया।

ब्रह्मलोकं स्थिता भित्त्वा गता मूर्ध्ना ममालयम्॥ 8.20 ॥

पितृयानं च वामे स्याद् देवयानं च दक्षिणे।

मध्यमे ब्रह्मणो मार्गो मुक्तये सैवमीरिता॥ 8.21 ॥

साऽग्निरूपा व्रजत्यूर्ध्वं सोमरूपा व्रजत्यधः।

वामदक्षिणतो हित्वा स्थिता व्याप्य जगत्त्रयम्॥ 8.22 ॥

इडा च पिङ्गला नाड्यौ वामदक्षिणपार्श्वयोः।

सुषुम्नोर्ध्वगता नाडी मोक्षमार्गस्तु स स्मृतः॥ 8.23 ॥

तत्र चित्तं समाधाय धर्मधर्मविवर्जितम्।

सर्वरोगविनिर्मुक्तो लयमायात्यसंशयम्॥ 8.24 ॥

एवं कुण्डशरीरं तु ज्ञातव्यं मातृकामयम्।

लीयते विश्वमत्रेति कुण्डं तद्विश्वकुण्डनात्॥ 8.25 ॥

तस्मात् कुण्डेऽत्र होतव्यं विधिदृष्टेन वर्त्मना।

सुसंस्कृते यथा क्षेत्रे फलं प्राप्नोति कर्षकः॥ 8.26 ॥

हुतभुक् च तथा ज्ञेयः संस्कृतः फलदो नृणाम्।

यथैवाज्यस्य संस्कारः कर्तव्योऽग्नेस्तथैव च॥ 8.27 ॥

होतव्यं संस्कृते तस्मादग्नौ नासंस्कृते बुधैः।

शिष्यस्यैव तु संस्कारो वह्नेराज्यस्य वाऽत्र यः॥ 8.28 ॥

नाग्न्यर्थस्तत्त्वतस्तस्मादिष्टो यागेषु सर्वथा।

मथितं मणिजं वाऽथ श्रोत्रियागारजं तु वा॥ 8.29 ॥

शरावेणाग्निमानीय तमस्त्रेण तु शोधयेत्।

संहारमुद्रया तस्य जीवमात्मनि योजयेत्॥ 8.30 ॥

शय्यां तु चिन्तयित्वाऽऽदौ धर्माधर्मादिसंयुताम्।

वरास्तरणसंछन्नां धूपामोदाधिवासिताम्॥ 8.31 ॥

सुगन्धकुसुमाकीर्णां नानाद्रव्यैश्च शोभिताम्।

ध्यायेल्लक्ष्मीं च वाग्रूपां भूषितां नवयौवनाम्॥ 8.32 ॥

साभिलाषामृतुस्नातां फुल्लपङ्गजधारिणीम्।

एवं च चिन्तयेत् सौम्यं सदा प्रहसिताननम्॥ 8.33 ॥

रत्यर्थिनं समासक्तदृष्टिं देवीमुखाम्बुजे।

एवंरूपावुभौ ध्यात्वा गन्धपुष्पैः प्रपूजयेत्॥ 8.34 ॥

देवस्य सुक्लमध्यस्थमग्निबीजं तु चिन्तयेत्।

गर्भाशयप्रविष्टं तु तद्रक्तेन समन्वितम्॥ 8.35 ॥

देवं विसर्जयेत् पश्चात् गर्भाधाने कृते तथा।

कुण्डभूतां ततो देवीं वह्निभूतं च तं स्मरेत्॥ 8.36 ॥

तत्पुंसवनसीमन्तजातनामाशनक्रियाः।

हृदयादिभिरंष्टाष्ट हुत्वाऽऽज्यं कल्पयेत् क्रमात्॥ 8.37 ॥

वैषडन्तेन मन्त्रेण प्लुतान्तेन यथाविधि।

पृथक् पूर्णाहुतिं दद्याद् गन्धपुष्पैश्च पूजयेत्॥ 8.38 ॥

प्रणवस्तु स्रुवो ज्ञेयो मातृका स्रुगिति द्वयम्।

पुरुषप्रकृतित्वेन विज्ञातव्यं विचक्षणैः॥ 8.39 ॥

रत्निमात्रं स्रुवं कुर्याद् वर्तुलं द्व्यङ्गुलं मुखम्।

गोष्पदं तु यथा मग्नमल्पपङ्के तथा भवेत्॥ 8.40 ॥

वर्तुलानन्तरग्रन्थिविष्कम्भेणाङ्गुलो भवेत्।

दण्डस्तु वर्तुलाकारो ग्रन्थिवक्रादिवर्जितः॥ 8.41 ॥

क्रमात् तनूकृताग्रोऽधो नाडी स्याच्चतुरङ्गुला।

स्वयं निपतितः शुष्को दग्धो भग्नश्च दन्तिना॥ 8.42 ॥

दुष्टदेशभवो वक्रः स्फुटितश्च सकोटरः।

सक्षतः कृमिजुष्टोऽन्यवृक्षजश्चान्यतोमुखः॥ 8.43 ॥

स्रुवः स्यादभिचाराय स्रुग्वा तस्मान्न कारयेत्।

क्षीरवृक्षोद्भवः शान्त्यै खादिरः सर्वकामदः॥ 8.44 ॥

ब्रह्मवर्चसकृद् ब्राह्मो जुहूर्ब्राह्मी सदा भवेत्।

ऋग्वेदाद्यास्त्रयो वेदा ब्रह्माद्याश्चैव देवताः॥ 8.45 ॥

भूरादयोऽग्नयोऽवस्थाः सवनान्यक्षराणि च।

प्रणवांशक्रमाद्दण्डग्रन्थिवृत्तेषु कल्पयेत्॥ 8.46 ॥

बाहुमात्रां स्रुचं सप्तषट्पञ्चाङ्गुलविस्तराम्।

कारयेन्मध्यतो वृत्तं त्रिभागेन च खातयेत्॥ 8.47 ॥

तिर्यगूर्ध्वं समं तस्य बहिरर्धं तु शोधयेत्।

अङ्गुलस्य चतुर्थाशं शैषार्धेऽर्धं तथाऽन्ततः॥ 8.48 ॥

खातस्य मेखलां रम्यां शेषार्धेन तु कारयेत्।

कलाध्यर्धाङ्गुलायामं कण्ठं त्र्यंशैकविस्तृतम्॥ 8.49 ॥

चतुरङ्गुलविस्तारं मुखं पञ्चाङ्गुलं तथा।

समायामं तु कर्तव्यं शुभं हंसमुखाकृति॥ 8.50 ॥

धाराकुल्या च तन्मध्ये वृत्तगर्तप्रवेशिनी।

कण्ठे कनीयसी नाहं सुषिरं तस्य कल्पयेत्॥ 8.51 ॥

धारा स्यात्तदधोभागे दण्डमूले च युक्तितः।

शेषं दण्डं सुवृत्तं च क्रमेणाग्रं तनूकृतम्॥ 8.52 ॥

प्रादक्षिण्याद् बिलस्यान्तर्न्यस्तव्याः षोडश स्वराः।

दण्डेऽन्ये कोणतोऽन्तःस्था बिलपार्श्वाग्रगाः परे॥ 8.53 ॥

तया पूर्णाऽत्र दातव्या स्रुवसम्पुटगुप्तया।

स्रुवेण केवलेनापि होमस्तत्सहितेन च॥ 8.54 ॥

स्रुचा नो स्रुवया? तारः केवलोऽपि हि सिद्धिदः।

सृष्ट्यर्थोऽयं स्रुवस्तस्मात् तेनासीनस्तु होमयेत्॥ 8.55 ॥

स्थित्यर्थं स्रुक् तया पूर्णां तिष्ठन्नेव तु दापयेत्।

गायत्री तु जुहूर्ब्राह्मी स्याच्चतुर्विशद्ङ्गुला॥ 8.56 ॥

दण्डाग्रेऽस्यां मुखाग्रेऽन्तर्गण्डयोराज्यवर्त्मनि।

हृदयादीनि नेत्रान्तान्यङ्गानि परिकल्पयेत्॥ 8.57 ॥

तारोपस्तीर्णया नित्यं तया पक्वं तु होमयेत्।

प्राणापानस्वरूपौ च स्रुक्स्रुवौ कथितावुभौ॥ 8.58 ॥

कर्तव्यौ नाभिसंलग्नौ प्राणस्थानं तु तद्विदुः।

धूमस्तु नासिका ज्ञेया पार्श्वयोः कर्णचक्षुषी॥ 8.59 ॥

पूर्वापरं ललाटास्यं वह्निस्थानमिदं भवेत्।

कृत्वोल्लेखादि गायत्र्या परिधायार्चितेऽनले॥ 8.60 ॥

पूर्ववत् पङ्कजं ध्यात्वा सर्वतत्त्वान्यनुक्रमात्।

मध्ये जनार्दनं ध्यायेत् सूर्यकोटिसमप्रभम्॥ 8.61 ॥

आहुतीनां सहस्रेण तर्पयेत् तं शतेन वा।

दश पूर्णाहुतीस्तत्र मूलमन्त्रेण होमयेत्॥ 8.62 ॥

दशांशेनेतरांश्चैव तर्पयेच्चरूणैव वा।

नैत्यके तु विधिर्ह्येष कर्तव्यो दीक्षितैर्द्विजैः॥ 8.63 ॥

शोषदाहामृतप्लावकाठिन्यपरिकल्पनैः।

तत्तद्बीजकृतैः शोध्यं वह्नेरायतनं सदा॥ 8.64 ॥

यत्परिस्तीर्यते दर्भैर्यत्प्रणीता निधीयते।

यद्ब्रह्मा कल्प्यते चात्र सर्वं तद्विघ्नशान्तये॥ 8.65 ॥

स्निग्धे प्रदक्षिणवर्ते सुसमिद्धे हुताशने।

विधूमे लेलिहाने च होतव्यं कर्मसिद्धये॥ 8.66 ॥

अल्पतेजाश्च रूक्षश्च शुक्लः कृष्णश्च योऽनलः।

भूलेही विष्फुलिङ्गी च दुर्गन्धश्च न शस्यते॥ 8.67 ॥

रूपादिभेदतः काली कराली च मनोजवा।

लोहिता चार्धधूम्रा च ज्वाला चाथ स्फुलिङगिनी॥ 8.68 ॥

विश्वरूपेति सप्तैता जिह्वा ज्ञेया हविर्भुजः।

ताभिरस्य मुखं पूर्णं विदीर्ण सप्तजिह्वकम्॥ 8.69 ॥

लेलिह्यमानमुज्ज्वालं सदा ध्येयं जुहूषता।

कर्षार्धं जुहुयादाज्यमन्नं ग्रासार्धमात्रकम्॥ 8.70 ॥

शुक्तिमात्राहुतीर्दध्नः क्षीरस्य मधुनस्तथा।

यवतण्डुलशालीनां प्रसृतिः पृथुकस्य च॥ 8.71 ॥

लाजानां मुष्टिमात्रं तु फलानां स्वप्रमामतः।

भक्ष्याणामभयामात्रं मूलानां खण्डनत्रयम्॥ 8.72 ॥

दूर्वाणां च त्रयं साग्रं सक्तूनां कर्षमात्रकम्।

तिलानां सर्षपाणां च मुद्गानां चैव पञ्चकम्॥ 8.73 ॥

एकैकं चैव होतव्यं पुष्पाणां समिधां तथा।

चतुर्गृहीतमापूर्य स्रुवेणाज्यं महास्रुचा॥ 8.74 ॥

पुर्णाहुतिस्तु दातव्या नित्यमच्छिन्नधारया।

अरत्निमात्रमिध्माख्यं समित्पूगं घृताप्लुतम्॥ 8.75 ॥

पालाशं युगपन्नित्यं होतव्यमविकम्पितम्।

स्रुवेणाज्यमुपस्तीर्य जुह्वां पिण्डद्वयं चरोः॥ 8.76 ॥

घृताभिघारितं पक्वं यत् साद्यन्तस्रुवाहुति।

एवमेकैकपिण्डं तु पुनर्द्विरभिघारितम्॥ 8.77 ॥

प्रधानाहुतिहोमान्ते होतव्यं स्विष्टकृद् भवेत्।

अन्यत् सर्वं घृताभ्यक्तं दक्षिणस्य करस्य तु॥ 8.78 ॥

जुहुयाद्देवतीर्थेन कनिष्ठामूलवर्तिना।

स्रुवेणैव द्रवद्रव्यं दधिक्षीरादि सर्वदा॥ 8.79 ॥

होतव्यं विधिना सर्वमन्यथा दोषमाप्नुयात्।

पूर्वं त्रिः क्षालितैः शालितण्डुलैरमलैश्चरुम्॥ 8.80 ॥

यन्त्रेणाग्नावदिश्रित्य श्रपयेद् व्यजनानिलैः।

संस्कृत्य विधिना चाज्यं दर्भैः सम्मृज्य च स्रुवम्॥ 8.81 ॥

निधाय परिधीनद्भिः परिषिच्याग्निमर्चयेत्।

इध्माघाराज्यभागेषु हुतेष्वाहूय देवताम्॥ 8.82 ॥

पक्वमन्यच्च होतव्यं समिदादि यथाक्रमम्।

आघारवत् क्रमो ह्येष कर्तव्यः सिद्धिमीप्सता॥ 8.83 ॥

आधायाग्निं परिस्तीर्य संस्कृत्याभ्यर्च्य च क्रमात्।

होतव्यमखिलैर्द्रव्यैरयमापूर्विको विधिः॥ 8.84 ॥

होमशेषं समाप्याथ विधिनोद्वास्य देवताम्।

स्वशक्त्या दक्षिणां दद्यादेवं सिद्ध्यन्ति सिद्धयः॥ 8.85 ॥

सामान्येन समाख्यातमग्निकार्यमिदं मया।

विसेषतस्तु कर्तव्यं तत्र तत्रैव वक्ष्यते॥ 8.86 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपान्मण्डलं सार्वकामिकम्।

यद् ज्ञात्वा मुनयः सम्यक् परां सिद्धिमितो गताः॥ 9.1 ॥

यागभूमिं परीक्ष्यादौ सर्वदोषविवर्जिताम्।

शल्यैर्विमोचितां यत्नात् समां पूर्वोत्तरप्लवाम्॥ 9.2 ॥

शोधयित्वा यथान्यायं मण्डपं तत्र कारयेत्।

चतुरश्रं चतुर्द्वारमेकद्वारमथापि वा॥ 9.3 ॥

तोरणध्वजसंयुक्तं वितानादिविभूषितम्।

समङ्गलाङ्कुरादर्शलाजकुम्भाष्टमङ्गलम्॥ 9.4 ॥

अग्न्यायतनसंयुक्तमादर्शसमवेदिकम्।

संस्कृत्य मार्जनालेपगव्यगन्धाक्षतादिभिः॥ 9.5 ॥

सूत्रपातं ततः कुर्यात् दिग्विभागानुरूपतः।

प्राक्‌पश्चिमायते सूत्रे मध्यङ्कोभयपाश्‌वगौ॥ 9.6 ॥

कृत्वाऽङ्कौ लाञ्छयेत् ताभ्यां मत्स्यौ दक्षिणसौम्ययोः।

तयोश्च सूत्रमास्फाल्य लाञ्छयेद् दिक्षि मानतः॥ 9.7 ॥

द्वाभ्यां द्वाभ्यामथाङ्काभ्यां लाञ्छयेत् कोणमत्स्यकान्।

बाहुसूत्राणि चास्फाल्य चतुरश्रं प्रसाधयेत्॥ 9.8 ॥

समं षोडशधा भङ्क्त्वा सूत्राण्यास्फाल्य भद्रकम्।

आलिखेन्मण्डलं तत्र चतुरश्रं सुशोभनम्॥ 9.9 ॥

पञ्चवर्णैश्चतुर्द्वारं सिताब्जं तत् सपीठकम्।

चतुर्भिर्नवकैः पद्मं पीठं पङ्क्यैकया बहिः॥ 9.10 ॥

द्वाभ्यां वीथीं तथा द्वाराण्यब्जस्थानं तु वर्तयेत्।

तदर्धे द्वादशांशोने चतुर्धावर्तितेंऽशकैः॥ 9.11 ॥

पृथिव्यादीनि तत्त्वानि कर्णिकादिषु कल्पयेत्।

कर्णिकां केसरान् सन्धीन् दलान्यग्राणि च क्रमात्॥ 9.12 ॥

कोणसूत्रं समास्फाल्य कुर्यादष्टदलं यथा।

क्षिप्तेषु सन्धिसूत्रेषु दलसन्ध्यन्तरेण तु॥ 9.13 ॥

दलान्यग्राणि मानेन पार्श्वस्थेन च वर्तयेत्।

पीठे त्रिभिश्चतुर्भिश्च पादगात्राणि कल्पयेत्॥ 9.14 ॥

द्वेऽन्तर्बहिश्च चत्वारि द्वारे द्वारे तु मार्जयेत्।

त्रीण्येकं चैव शोभार्थमुपशोभार्थमन्यथा॥ 9.15 ॥

षड्‌भिः कोणं लतापत्रवितानैर्वीथिरुज्ज्वला।

एकहस्तं द्विहस्तं च चतुर्हस्तं च भद्रकम्॥ 9.16 ॥

ततोऽधिकं तु चक्राब्जमष्टहस्तान्तमिष्यते।

द्वादशारत्निका वेदिर्दशाष्टारत्निरेव वा॥ 9.17 ॥

तस्या द्वादशभागेन मध्यतोऽक्षं प्रकल्पयेत्।

नाभिं च तावतीं क्षेत्रमराणां द्विगुणं बहिः॥ 9.18 ॥

नाभिवन्नेमिवीथ्योश्च क्रमात् क्षेत्राणि कल्पयेत्।

अक्षभिमिं त्रिधा कृत्वा कर्णिकादि यथाक्रमम्॥ 9.19 ॥

वर्तयेन्नाभिसंस्थानि दलान्यग्राणि कल्पयेत्।

त्रिनाभि द्वादशारं तच्चक्राब्जं शुभवीथिकम्॥ 9.20 ॥

कल्पयेद् विदिशोऽरस्था दिशोऽरान्तरगोचराः।

तुल्यमेवोभयोर्मानं सर्वत्र परिकल्पयेत्॥ 9.21 ॥

अरं द्वादशधा कृत्वा सूत्राण्यूर्ध्वगतानि च।

मूलाग्रयोरराः स्थूला वृत्तरूपाश्च मध्यतः॥ 9.22 ॥

पिपीलिकोदराः कार्या विपरीता यवोदराः।

नेमिक्षेत्रं द्विधा कृत्वा प्रथयश्चाधरोत्तराः॥ 9.23 ॥

चतिर्विंशतिधा कार्यस्ते चाराग्रान्यसन्धयः।

बहिरावरणं चात्र नेमिमानेन कल्पयेत्॥ 9.24 ॥

तत्र स्थानानि कल्प्यानि दिक्पालानां यथाक्रमम्।

चतुरश्राणि सर्वाणि तालमात्राणि कल्पयेत्॥ 9.25 ॥

बहिर्द्वारादि कर्तव्यं चतुरश्रं यथोदितम्।

एवं मण्डलामालिख्य रजोभिः पूरयेत् क्रमात्॥ 9.26 ॥

सितरक्तासितापीतश्यामैरेवात्र पञ्चभिः।

सर्वत्र कर्णिका पीता सितान्यब्जदलानि च॥ 9.27 ॥

पृथुलारुणमध्यानि पीतान्येव यथाक्रमम्।

केसराण्यच्छबिन्द्वग्राण्युज्ज्वलानि प्रकल्पयेत्॥ 9.28 ॥

दलान्तराणि श्यामानि व्योमबाह्योऽश्रयोऽरुणाः।

सिता धर्मादयः श्यामास्तथाऽधर्मादयः स्मृताः॥ 9.29 ॥

द्वाराणि तु सितान्येव चतुर्दिक्षु प्रकल्पयेत्।

उत्तरादीनि सर्वाणि विप्रादीनां यथाक्रमम्॥ 9.30 ॥

शोभा रक्तोपशोभा तु पीता नीलं च कोणकम्।

भद्रकेऽन्यद्यथाशोभं सर्ववर्णैस्तु कल्पयेत्॥ 9.31 ॥

चक्राब्जेऽपि तथा पद्मं त्रिधा नाभिमथालिखेत्।

सितरक्तासितैः पीताः सर्वेऽराः सितसन्धयः॥ 9.32 ॥

प्रथयः शुक्लकृष्णाः स्युर्व्यत्ययात् पीतसन्धयः।

नानावर्णानि कार्याणि दिक्पानां स्वस्तिकानि तु॥ 9.33 ॥

पीताच्छपाटलश्यामकृष्णरेखास्तु तद्बहिः।

सितरक्तासितास्तिस्रो भद्रके विहिताः क्रमात्॥ 9.34 ॥

द्वारादि भद्रके यत्तत् चक्राब्जेऽपि बहिस्तथा।

कल्पनीयं प्रयत्नेन दीक्षायां देशिकोत्तमैः॥ 9.35 ॥

येन रूपेण यल्लेख्यं विधिवच्चक्रमण्डलम्।

तद्वर्णेनैव रजसा तत्तत्पूरणमत्र तु॥ 9.36 ॥

रत्नैरोषधिभिर्लोहर्गन्धैर्बीजैश्च धातुभिः।

पत्रैश्च याज्ञिकैर्वृक्षै रजांस्येतानि कल्पयेत्॥ 9.37 ॥

मुक्त्यै न्यासोऽपसव्येन देवतीर्थेन तु श्रियै।

सर्वकामसमृद्ध्यर्थं कर्तव्योऽङ्गुलिभिस्तु सः॥ 9.38 ॥

ग्रन्थिवक्रकृशस्थूलनिम्नोन्नतविमिश्रणैः।

छिद्रैश्च बहवो दोषा रेखाच्छेदो न सर्वथा॥ 9.39 ॥

प्रमादाद्यत्र शिष्याणां मण्डलस्य तु लेखने।

ग्रन्थ्यादि स्यादतन्द्री तु समये कुशलो गुरुः॥ 9.40 ॥

कर्णिकाकेसरादीनि ललितानि प्रयोजयेत्।

सकृदर्पणमात्रेण न पुनः परिवर्तनैः॥ 9.41 ॥

कर्णिकामुच्छ्रितां कुर्यात् पत्ररेखाश्च सर्वतः।

कनिष्ठामध्यमाङ्गुष्ठमिता रेखास्त्रिधोच्छ्रिताः॥ 9.42 ॥

मुख्ये मध्येऽधमेऽब्जादिक्रमादूह्यश्च तत्क्षयः।

तन्मध्येषु रजोन्यासस्तत्तत्पादोच्छ्रितो भवेत्॥ 9.43 ॥

ग्रन्थ्यादिपरिहारेण प्रयत्नाद् देशिकोत्तमः।

सर्वत्र समरूपाणि रजांसि विकिरेत् क्रमात्॥ 9.44 ॥

कुड्ये पटे च तच्तक्रं लिखितं मानयोगतः।

पूजनीयं गृहे नित्यं क्षुद्रभूतादिशान्तये॥ 9.45 ॥

काले स्वयं तु सम्पश्येन्न तत् साधारणो जनः।

तस्यानुध्यानमात्रेण सर्वमेनो विशीर्यते॥ 9.46 ॥

तस्यान्तिके न तिष्ठन्ति वेताला ब्रह्मराक्षसाः।

इदं चक्रमुपारूढो विष्णुः सर्वजगत्प्रभुः॥ 9.47 ॥

पूज्यो भक्तैः प्रयत्नेन सदा सर्वार्थसिद्धये।

असम्भवे द्विहस्तादिमानेनाप्यर्चनादिषु॥ 9.48 ॥

चक्राब्जं वर्तयेद्विद्वानल्पं नानल्पसम्भवे।

असम्भवेऽपि स्थानानि नेम्यन्तानि न हापयेत्॥ 9.49 ॥

बहिरावरणं त्वल्पे कल्पनीयं यथेप्सितम्।

वर्णाः सितारुणाः पीताः पृष्णाः शान्त्यादिदेवताः॥ 9.50 ॥

योज्या युगेषु वेदेषु वर्णेषु च यथाक्रमम्।

युगान्तरानुलोमाङ्करूपं श्यामं तु पञ्चमम्॥ 9.51 ॥

पञ्चवर्णमयं विश्वं तन्मात्रा मूर्तिभेदतः।

विषयेन्द्रियभेदाच्च पञ्चधेदमवस्थितम्॥ 9.52 ॥

नादरूपेण विज्ञेयं व्याप्तमाद्यक्षरेण तु।

वर्णादिकल्पनातीतं तद्विष्णोः परमं पदम्॥ 9.53 ॥

व्यापिनी तु परा शक्तिररूपा सर्वतोमुखी।

अविमुक्तस्तया देवो द्रष्टव्यः साधकैः सदा॥ 9.54 ॥

अवर्मा सा समाख्याता सर्ववर्णा च साधकैः।

तद्बीजं सा परा माया प्रकृतिः सा गुणात्मिका॥ 9.55 ॥

एकैव सा परा सूक्ष्मा गुणभेदात् त्रिधा भवेत्।

तद्भेदाद्देवभेदोऽपि ब्रह्मोपेन्द्रहरात्मकः॥ 9.56 ॥

पञ्चधा सा भवेत् पश्चाद् यथा पूर्वं मयोदितम्।

तद्भेदानुविधायित्वं देवस्य श्रुतिदर्शनात्॥ 9.57 ॥

कल्पितं मुनिभिर्भेदास्त्वसंख्येया गुणोद्भवाः।

पुरुषं मण्डलं विद्यात् पद्मं हृदयमस्य तु॥ 9.58 ॥

बाह्वन्तरगतं मध्यं नाभिमूलेऽब्जनालकम्।

पदे द्वे पश्चिमद्वारे ज्ञातव्ये दक्षिणोत्तरे॥ 9.59 ॥

पद्मनालं नवच्छिद्रं विमलादिकलाश्रयम्।

तस्य मूलं भवेत् सूक्ष्मो बीजरूपो जनार्दनः॥ 9.60 ॥

आधारभूतं सर्वस्य महिम्नि स्वे व्यवस्थितम्।

पद्ममूलं विजानीयाद्यतोऽकारादयोऽभवन्॥ 9.61 ॥

मरुतः कण्टका नालं ग्रन्थिर्गुणमयो महान्।

बुद्धिभेदा दलान्यष्टौ धर्माधर्मादयस्ततः॥ 9.62 ॥

नालान्तेऽहंकृतोऽनन्तस्तन्मात्रेन्द्रियभूतभृत्।

पद्मोऽव्यक्तमकारादिभेदोऽर्केन्द्वग्निमण्डलम्॥ 9.63 ॥

बुद्धिगर्वमनोमात्रा दक्षिणादिदलाष्टकम्।

इत्यन्ये विमलाद्यष्टशक्तिजं चापरे विदुः॥ 9.64 ॥

अण्डमध्यगतं पद्मं पिश्वस्यायतनं महत्।

मायाण्डाधःकपालस्था विद्या चोर्ध्वं व्यवस्थिता॥ 9.65 ॥

पुरीततं हृदब्जस्य कल्पयेत् प्रतिवारणम्।

तद्बाह्यतः पुराकारो वैराजो देव उच्यते॥ 9.66 ॥

पीताच्छारुणकृष्णेषु श्यामे च क्ष्मादयः स्थिताः।

वसवोऽब्जदलाग्रस्था रुद्रादित्याश्च केसराः॥ 9.67 ॥

मरुतो दलसन्धिस्था रेणवो ग्रहतारकाः।

दलान्तराग्ररेखासु सरितः सागरास्तथा॥ 9.68 ॥

मेरुस्तु कर्णिकान्तस्थो बीजेषु मुनयः स्थिताः।

सूर्येन्द्वग्निगतो विष्णुस्तानतीत्य स्थितस्त्विषा॥ 9.69 ॥

तस्त्वरूपं परं नित्यं यः पश्यति स पश्यति।

आत्मानमन्तरात्मानं परमात्मानमित्यपि॥ 9.70 ॥

तस्य तुर्यं परं रूपं यः पश्यति स एव सः।

यक्षाद्याः कण्टका नाले रोमाण्यप्सरसः स्मृताः॥ 9.71 ॥

सूत्रं प्रजापतिः पत्रमूले प्राणादिवायवः।

चक्रमण्डलमध्यस्थ आत्मा सर्वेश्वरो हरिः॥ 9.72 ॥

निष्कलस्तु समाख्यातः परमे व्योम्नि संस्थितः।

एवं यो वेत्ति देवं तं मण्डलान्तर्गतं तथा॥ 9.73 ॥

स हित्वा वैष्णवीं मायामाप्नुयात् परमं पदम्।

अविधानेऽपि यो देवं मण्डलान्तः स्थितं यजेत्॥ 9.74 ॥

पश्येद् वा तेन देवेशः साक्षाद् दृष्टो भवेद् ध्रुवम्।

मण्डलेऽत्र भवेन्नित्यं सान्निध्यं सर्वरूपिणः॥ 9.75 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपाद् दीक्षापूजाद्यनुग्रहम्।

शिष्याधिकारसिद्ध्यर्थं निर्वाणार्थं च योगिनाम्॥ 10.1 ॥

दीयन्ते सिद्धयः सर्वाः क्षीयन्ते ग्रन्थयोऽप्यतः।

दीक्षात्वमेवं दीक्षाया धर्माधर्महृदात्मनः॥ 10.2 ॥

वसन्तग्रीष्मयोर्दीक्षा कार्या वा कार्त्तिकादिषु।

शरदाषाढयोश्चोक्तो वर्णजानामनुग्रहः॥ 10.3 ॥

जातिशौचगुणान् पूर्वं परीक्ष्य स्वयमादरात्।

शुद्धान् गुरुर्विजानीयात् स्रीशूद्रांस्तु विशेषतः॥ 10.4 ॥

ते तु भक्तिं ततो ज्ञात्वा कर्तव्या परमेश्वरे।

देववद् भक्तिमन्तोऽस्य कुर्युः शुश्रूषणं चिरम्॥ 10.5 ॥

भगवंस्त्वत्प्रसादेन संसारार्णवतारणम्।

इच्छामश्चैहिकीं सिद्धिं विशेषेण तपोधन!॥ 10.6 ॥

इति विज्ञाप्य सन्तोष्य दानानुगमसान्त्वनैः।

तदिच्छयोक्तसम्भारानाहरेयुर्यथाबलम्॥ 10.7 ॥

द्रव्याण्यानाय्य संशोध्य पूर्वोद्युरधिवास्य च।

द्वादश्यां दीक्षयेच्छिष्यानिष्ट्वा देवविधानतः॥ 10.8 ॥

देवालयनदीतीर्थगोष्ठारामादिसन्निधौ।

ब्राह्मणादिविभागेन यागस्थानं प्रकल्पयेत्॥ 10.9 ॥

दीक्षार्थिनस्तु यावन्तः सम्भवन्त्यत्र वैष्णवाः।

ते सर्वे सममेवात्र यतेरन्नात्मशक्तितः॥ 10.10 ॥

यत्नोऽर्थो वाऽधिको यस्य फलं तस्याधिकं तथा।

वित्तशाठ्यं तु यः कुर्यान्नरके स पतेद् ध्रुवम्॥ 10.11 ॥

वैष्णवैरभ्यनुज्ञातो दीक्षितैः कुशलैः सह।

स्नात्वाऽऽचम्य शुचिर्भूत्वा कृतिनित्यः स्वलंकृतः॥ 10.12 ॥

यागार्थं कल्पितां भूमिमाचार्यः स्वयमाविशेत्।

सञ्चिन्त्य मनसा देवं सकलं मण्डलात्मकम्॥ 10.13 ॥

संस्कृत्य विधिना वेदिं कलशन्यासमारभेत्।

नृसिंहजप्तान् सिद्धार्थान् फडन्तेन विकीर्य तु॥ 10.14 ॥

मूलेन विकिरान् जप्त्वा पञ्चगव्यं तु साधयेत्।

गोमूत्रं प्रणवेनैव विसर्गेण तु गोमयम्॥ 10.15 ॥

बिन्द्वन्तेन पयो दद्याद्‌दधि दीर्घेण विष्णुना।

घृतमाद्येन शुद्धेन विष्णुबीजेन पूजयेत्॥ 10.16 ॥

गोमूत्राद् गोमयं त्वर्धं क्षीरमष्टगुणं ततः।

दधि सप्तगुणं दद्यादाज्यं चैव चतुर्गुणम्॥ 10.17 ॥

त्रिबीजेन कुशैः प्रोक्ष्य मूलेन विकिरान् क्षिपेत्।

त्रिरेव प्राङ्मुखस्तिष्ठंस्तं ध्यात्वोत्तानपाणिना॥ 10.18 ॥

पीठन्यासक्रमादीशे कलशं कर्करीयुतम्।

सरत्नं निर्व्रणं रम्यं लोहजं सूत्रवेष्टितम्॥ 10.19 ॥

पूरयित्वाऽर्चयेद् विद्वान् गन्धपुष्पैर्यथाक्रमम्।

धर्माधर्मादिपीठस्थं पङ्कजं कलशे न्यसेत्॥ 10.20 ॥

क्षादिमूर्तिशिफानालसरः कण्टकरन्ध्रकम्।

धर्माद्यन्तःस्थयुग्ग्रन्थिसाधर्म्यादिनपुंसकम्॥ 10.21 ॥

तारांशत्रितयोपेतमात्मविद्यापरक्रमात्।

नादशक्तियुतं मध्ये तत्रावाह्यार्चयेत् प्रभुम्॥ 10.23 ॥

वर्धन्यां चासने सिद्धे तस्मादावाहनं भवेत्।

आज्येऽर्घ्ये च प्रणीतायां स्रुक्स्रुवेषु विशेषतः॥ 10.24 ॥

पञ्चगव्ये चरौ कुण्डे मण्डले विष्णुहस्तके।

पूजयित्वा तथा साङ्गं कलशस्थं तु केशवम्॥ 10.25 ॥

अग्रतोऽस्त्रेण वर्धन्या मण्डपस्य समन्ततः।

अच्छिन्नां पातयेद् धारामीशाद्यन्तं प्रदक्षिणम्॥ 10.26 ॥

पश्चात् तेनैव मार्गेण साधकः कलशं नयेत्।

संहृत्य विकिरान् सर्वान् विकीर्णान् पात्रगैः सह॥ 10.27 ॥

सर्वधान्यस्थितं कुम्भं पूजयेद् वर्धनीं तथा।

नवेनांशुकयुग्मेन वेष्टयेत् तं सितेन तु॥ 10.28 ॥

घटिकां च तथैकेन रक्षां चास्त्रेण कल्पयेत्।

विकिरेदस्त्रजप्तैश्च सर्वधान्यैः समन्ततः॥ 10.29 ॥

सम्मृज्य मूर्तिभिश्चाग्नौ संस्कृते श्रपयेच्चरुम्।

मूलेन मूर्तिभिश्चाग्नौ संस्कृते श्रपयेच्चरुम्॥ 10.30 ॥

क्षालिताज्याक्तसक्षीरानुखामारोप्य तण्डुलान्।

क्षालितान् समुपस्तीर्णान् न्यस्यालोड्यावघट्य च॥ 10.31 ॥

उपस्तीर्योदगुद्वास्य क्षालितं प्रोक्ष्य पूजयेत्।

कुर्याद् भस्मोर्ध्वपुण्ड्रं च तत्पार्श्वेऽष्टाक्षरेण तु॥ 10.32 ॥

उपस्तीर्य शुभे पात्रे क्षिप्तं प्रत्यभिघार्य च।

अभिघार्य क्षतं चाद्यं भागं देवाय कल्पयेत्॥ 10.33 ॥

द्वितीयं कलशस्थाय वह्निस्थाय तृतीयकम्।

घृताप्लुतं तु मूलेन जुहुयादाहुतित्रयम्॥ 10.34 ॥

तच्छेषेण बलिं पीत्वा पञ्चगव्यं चतुर्थकम्।

प्रणवेन पुरा पीत्वा पञ्चगव्यं चतुर्थकम्॥ 10.35 ॥

भागं शिष्यैः सहाश्नीयाद् गुरुः कायविशोधनम्।

सप्ताभिमन्त्रितं प्राच्यां निखातं द्वादशाङ्गुलम्॥ 10.36 ॥

भक्ष्यं तैर्दन्तकाष्ठं च क्षीरवृक्षजमव्रणम्।

शुभं परीक्षयेत् तेन शान्तिहोमोऽशुभे स्मृतः॥ 10.37 ॥

आचान्तः सकलो भूत्वा प्रार्थयेद् गुरुरच्युतम्।

प्रदक्षिणमुपावृत्य नमस्कृत्य प्रसाद्य च॥ 10.38 ॥

संसारार्णवमग्नानां पशूनां पाशमुक्तये।

त्वमेव शरणं देव! सदा त्वं भक्तवत्सल॥ 10.39 ॥

देवदेवानुजानीहि प्राकृतैः पाशबन्धनैः।

पाशितान् मोक्षयिष्यामि त्वत्प्रसादात् पशूनिमान्॥ 10.40 ॥

लब्धानुज्ञस्तु संशोध्य धारणाभिरुपोषितान्।

अस्त्रेण प्रोक्ष्य लिङ्गस्थान् पशून् स्वात्मनि योजयेत्॥ 10.41 ॥

सम्प्रोक्ष्य तं पुनर्देहं वाताग्निधृतमग्रतः।

भस्मकूटमिव ध्यात्वा प्लावयेद् वारिणाऽखिलम्॥ 10.42 ॥

उदकैकनिधिं सम्यग् ध्यात्वा संसारमण्डलम्।

कल्पयेत् पार्थिवीं शक्तिं ब्रह्माण्डैकस्वरूपिणीम्॥ 10.43 ॥

तन्मात्रासम्भृतां शुभ्रां वृत्तां बुद्बुदसन्निभाम्।

लिङ्गे संक्रामिते ध्यायेत् पुरुषं प्रणवात्मकम्॥ 10.44 ॥

विभक्तेन्द्रियसंस्थानं बुद्ध्याऽब्देनाण्डभेदनम्।

शकले रोदसी मध्ये प्रजापतिमिमं स्मरेत्॥ 10.45 ॥

प्रणवेन पुनः प्रोक्ष्य सकलीकृत्य देशिकः।

स्वहस्ते सकलं ध्यायेन्मण्डलादिकमादरात्॥ 10.46 ॥

चतुर्द्वारं पुरं तच्च ब्रह्मतीर्थाद्यनुक्रमात्।

मध्ये पद्मं यथाप्रोक्तं पत्राण्यङ्गुलयः स्मृताः॥ 10.47 ॥

कर्णिका तलमध्यं तु पर्वाण्यस्य तु केसराः।

अग्निस्थानं च मध्येऽत्र तन्मध्ये केशवः स्थितः॥ 10.48 ॥

मण्डलत्रितयस्यान्तः सूर्यकोटिसमप्रभम्।

तं ध्यात्वा पूजयेन्मध्ये गन्धपुष्पैर्यथाक्रमम्॥ 10.49 ॥

तं हस्तं दापयेन्मूर्ध्नि शिष्यस्य सुसमाहितः।

हस्ते विष्णुः स्थितो यस्मिन् विष्णुहस्तस्तु स स्मृतः॥ 10.50 ॥

जन्मान्तरसहस्रैस्तु यत् पापं सञ्चितं पुरा।

सर्वं तत् स्पर्शमात्रेण विलयं यात्यसंशयम्॥ 10.51 ॥

एवमेकं बहून् वापि जनयेद् ध्यानयोगतः।

एवं संशुद्धदेहं तं गन्धपुष्पैः प्रपूजयेत्॥ 10.52 ॥

करौ सम्मृज्य मूलेन नेत्रे बद्‌ध्वा सुवाससा।

नेत्रमन्त्रेण मेधावी सदशेनाहतेन तु॥ 10.53 ॥

शिष्यं पुष्पाञ्जलिधरं प्राङ्मुखं तु प्रवेशयेत्।

ब्राह्मणादिक्रमेणैव बहवश्चेद् विविक्षवः॥ 10.54 ॥

द्वारं तु दक्षिणं श्रेष्ठं मण्डपस्य प्रवेशने।

उत्तरादीनि चत्वारि विप्रादीनां विशेषतः॥ 10.55 ॥

पुरप्रवेशनं कार्यं शिष्यकामानुरूपतः।

प्रजाबलार्थसौभाग्यं रत्नान्नविजयस्त्रियः॥ 10.56 ॥

धृतिमोक्षायुरारोग्यं पशुपुत्रसुखादि च।

पूर्वादिषु प्रवेशे स्यात् करं दत्त्वा प्रवेशयेत्॥ 10.57 ॥

कृतप्रदक्षिणं शिष्यं क्रमाद् वन्दितदिक्पतिम्।

देवाभिमुखमानीय प्राड्मुखं स्थापयेत् ततः॥ 10.58 ॥

तूष्णीं स गुरुणोद्दिष्टो यतवाक्कायमानसः।

जानुद्वयेन भूमिं तु विष्टभ्य नतिपूर्वकम्॥ 10.59 ॥

ध्यात्वा देवं हरिं भक्त्या सूर्यकोटिसमप्रभम्।

लक्ष्म्या समन्वितं सौम्यमष्टबाहुमलङ्कृतम्॥ 10.60 ॥

समाहितः क्षिपेन्माल्यं गुर्वदेशप्रतीक्षया।

तन्नेत्रावरणं मुक्त्वा पुष्पपातं विलोकयेत्॥ 10.61 ॥

पुष्पपातानूरूपेण मूर्तिनाम्ना तमाह्वयेत्।

अमन्त्रमर्चनं तत्र कारयेद् देवमूर्तिषु॥ 10.62 ॥

देवान्तं ब्राह्मणस्योक्तं वर्मान्तं क्षत्रियस्य तु।

गुप्तान्तं नाम वैश्यस्य शूद्रे दासान्तमुद्दिशेत्॥ 10.63 ॥

स्त्रीणां देवीति नाम स्यात् सा मूर्तिस्तस्य कामदा।

दृष्टमात्रे प्रणश्यन्ति मण्डले पापसञ्चयाः॥ 10.64 ॥

धूपं दीपं क्रमाद् दत्त्वा निवेद्यं चात्र कल्पयेत्।

प्रकृत्यादिपृथिव्यन्तं साधिभूताधिदैवतम्॥ 10.65 ॥

अध्यात्मसंहृतं सर्वं क्रमाच्छिष्यतनौ न्यसेत्।

दक्षिणेनोपवेश्यैनं दर्भपाणिं तु वाग्यतम्॥ 10.66 ॥

अन्वारब्धेन होतव्यमाचार्येण विजानता।

अग्नौ सम्पातविधिना तत्त्वानां तु शतं शतम्॥ 10.67 ॥

दत्त्वा पूर्णाहुतिं सर्वं कुम्भेशाय निवेदयेत्।

करणीं कर्तरीं चाथ रजांसि घटिकां तथा॥ 10.68 ॥

यच्चान्यदुपयोगि स्यात् सर्वं तद् वायुगोचरे।

साङ्गेन मूलमन्त्रेण परामृश्याधिवासयेत्॥ 10.69 ॥

ततः शयीत तैः शिष्यैः कुशानास्तीर्य तं स्मरन्।

दुःस्वप्नादिषु शान्तिः स्यान्नान्यथा सिद्धिरैहिकी॥ 10.70 ॥

प्रातः स्नात्वा विसृज्येशं मण्डले पुनरर्चयेत्।

प्रवालमुक्ताभारणहेमपुष्पैर्मनोहरैः॥ 10.71 ॥

निवेद्यैर्विविधैश्चाग्निं सन्तर्प्याहूय तान् क्रमात्।

पूर्ववत् कृतदेवार्चानग्रे पद्मासनस्थितान्॥ 10.72 ॥

सम्प्रोक्ष्य सकलीकृत्य विष्णुहस्तेन के स्पृशेत्।

प्रकृत्यादिपृथिव्यन्तां सृष्टिं ध्यात्वाऽखिलां क्रमात्॥ 10.73 ॥

तन्मात्रभूतां तद्देहे जीवेन समतां गताम्।

तारेणात्मनि संयोज्य ध्यात्वा समरसीकृतम्॥ 10.74 ॥

जीवं तद्देहकालाग्निशक्तियोनिसमर्पणात्।

गर्भं जन्माधिकारं च भोगं नाशं च पञ्चभिः॥ 10.75 ॥

अष्टाष्टाहुतिर्भिर्हुत्वा नरके च तथा पुनः।

पाताले भुवि शंशोध्य स्थावरत्वादिजन्मभिः॥ 10.76 ॥

विलोमं शूद्रविट्क्षत्रब्राह्मणत्वेषु योजयेत्।

क्रियाः षोडश मूलेन पाकयज्ञादिभिः क्रमात्॥ 10.77 ॥

शोधयित्वाऽश्वमेधान्तैः कल्पयेदन्त्यमाश्रमम्।

कृत्वाऽन्त्येष्टिं पिशाचादियोन्यष्टकविभागतः॥ 10.78 ॥

त्रिसुरान्तं क्रमान्नीत्वा नाशयेत् कर्मबन्धनम्।

ततः सम्प्रोक्ष्य तद्देहमाहुतीनां शतेन तम्॥ 10.79 ॥

सृष्टीश्वरमुदासीनं पूर्णाहुत्या च कल्पयेत्।

मूलजप्तेन शुक्लेन रजसा हृदि ताडयेत्॥ 10.80 ॥

वियुङ्क्ष्वहुंफडन्तेन नाम्ना तत्त्वाक्षरादिना।

विश्लेष्यायाहिहामन्तबीजाद्यामन्त्रितेन च॥ 10.81 ॥

आदाय समतां नीत्वा युङ्क्ष्वहुंफडिति क्रमात्।

प्रकृत्याकृत्य तेनैव संहारान्तेन होमयेत्॥ 10.82 ॥

वह्नावखिलतत्त्वानामालयेऽव्याकृते हरौ।

लीयमानं क्रमात् सर्वं तत्त्वाध्वानं स्मरेद् बुधः॥ 10.83 ॥

शुद्धं परेण तत्त्वेन पूर्णाहुत्या च सन्धयेत्।

एवं तत्त्वानि संशोध्य प्रकृतिं परमात्मनि॥ 10.84 ॥

विलाप्य ज्ञानयोगेन दद्यात् पूर्णाहुतिं बुधः।

निर्वामे प्रकृतिं दग्ध्वा सन्दध्यात् पूर्णया परे॥ 10.85 ॥

अधिकारे समादध्यान्नरं प्राकृतमीश्वरे।

इष्ट्वा देवमशक्तौ तु सर्वोपकरणान्वितम्॥ 10.86 ॥

सद्योऽधिवास्य द्वादश्यां दीक्षयेत् स्थण्डिलेऽपि वा।

अष्टाष्टाहुतिभिः पूर्वं क्रमात् तत्त्वानि शोधयेत्॥ 10.87 ॥

मनसो वासना येयं सा मुक्तेः परिपन्थिनी।

तच्छुद्ध्या शुध्यति क्षेत्री दुष्टया दूष्यतेच सः॥ 10.88 ॥

मनसो वासनोच्छेदः कर्मबन्धविमोचनात्।

निर्बीजकरणं तस्य शोधनं समुदाहृतम्॥ 10.89 ॥

गुरुणा योजितो नित्यं योगी योगं समभ्यसेत्।

न सिध्यति विना तेन योगो नास्त्यत्र संशयः॥ 10.90 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपाद् दीक्षितस्याभिषेचनम्।

पुत्रको देशिको वाऽपि येनाचार्यत्वमृच्छति॥ 11.1 ॥

प्रथमं समये दीक्षा तन्त्रज्ञाने ततोऽर्चने।

तिस्रो ह्येताः प्रयोक्तव्या दीक्षा धर्मविवृद्धये॥ 11.2 ॥

आलिख्य मण्डलं पूर्वं परिवारसमायुतम्।

दर्शयेच्छिष्यमाचार्यो यमसौ समयी स्मृतः॥ 11.3 ॥

मण्डले देवमाराध्य पुष्पाञ्जलिपुरस्सरम्।

दर्शयेद् विधिना यं तु स भवेत् तन्त्रदीक्षितः॥ 11.4 ॥

अग्नौ हुत्वाऽखिलान् मन्त्रान् पूजयित्वा च तं प्रभुम्।

दर्शयेद् विधिना यं तु स ज्ञेयो देशिकोऽर्चकः॥ 11.5 ॥

पुत्रकोऽधीत्य तन्त्राणि द्वितीयं मन्त्रमाप्नुयात्।

तृतीयं पूजयेद् देवमित्येवं त्रिविधः क्रमः॥ 11.6 ॥

एकेनैव प्रयोगेण तिस्रो दीक्षा ह्यनुग्रहे।

समयग्रन्थपूजार्थाः कर्तव्यस्तत्त्ववेदिना॥ 11.7 ॥

पूर्वं कृत्वा तु संस्कारं गर्भाधानादिकं क्रमात्।

व्रतबन्धान्तमाचार्यस्तत्त्वेन परमेण वै॥ 11.8 ॥

एकैकं दशहोमेन ततस्तत्त्वानि संहरेत्।

वेकारादीनि तत्त्वानि पञ्चभूतात्मकानि वै॥ 11.9 ॥

ध्यात्वा शिष्यशरीरे तु षष्ठं क्षेत्रज्ञलक्षणम्।

होमेन शोधयित्वाऽन्ते पूर्णया योजयेत् परे॥ 11.10 ॥

पञ्चभूतस्वरूपेण तत्र माया व्यवस्थिता।

षष्ठं तु परमं तत्वमबद्धं परमार्थतः॥ 11.11 ॥

न स्वभावस्य विच्छित्तिर्भवेदग्न्यौष्ण्यवद् यतः।

तस्माद् घटादिवद् बद्धो व्योमवत् परमं पदम्॥ 11.12 ॥

एवं ज्ञात्वा तु मेधावी व्यतिरिक्तं निरञ्जनम्।

घटवद् यः स्मृतो बन्धस्तं होमेन विनाशयेत्॥ 11.13 ॥

पृथिव्यादि समारभ्य वेकाराद्यैस्तु पञ्चभिः।

एकैकं शतहोमेन क्रमात् तत्त्वानि शोधयेत्॥ 11.14 ॥

पञ्च पूर्णाहुतीर्हुत्वा बन्धच्छेदं च भावयेत्।

क्षेत्रज्ञं शतहोमान्ते मायाबन्धविवर्जितम्॥ 11.15 ॥

ध्यायन् पूर्णाहुतिं दद्यान्मक्तिदीक्षेयमुत्तमा।

समयादिविभागेन कर्म यस्य यदीरितम्॥ 11.16 ॥

तदेवास्य पुनः कार्यं प्रायश्चित्तविधावपि।

अब्देऽब्देऽपि च कर्तव्या दीक्षा शिष्येष्वनुग्रहात्॥ 11.17 ॥

यागैर्द्वादशभिर्यस्तु दीक्षितोऽसौ हरिः स्वयम्।

यं तु शिष्यं गुणोपेतमाचार्यं कर्तुमिच्छति॥ 11.18 ॥

तस्याभिषेचनं कुर्याद् विधिनाऽनेन मन्त्रवित्।

राज्ञोऽभिषेचनं कुर्याद् विधिनाऽनेन मन्त्रवित्॥ 11.19 ॥

साधकस्यानपत्यस्य दरिद्रस्य च रोगिणः।

पूर्ववन्मण्डलं कृत्वा सर्वलक्षमलक्षितम्॥ 11.20 ॥

समभ्यर्च्यात्र देवेशं हुत्वाऽग्नौ च यथाविधि।

कलशान् स्थापयेदग्रे निर्दोषान् सूत्रवेष्टितान्॥ 11.21 ॥

पञ्चरत्नसमायुक्तान् सहिरण्यान् सपल्लवान्।

वेष्टितान् वस्त्रयुग्मैस्तु चतुरो दिक्ष्वनुक्रमात्॥ 11.22 ॥

मध्यतः पञ्चमं चैव सकूर्चं सापिधानकम्।

प्रणवं कलशे पूर्वे सर्वमन्त्रात्मकं न्यसेत्॥ 11.23 ॥

अकारं दक्षिणे चैव सर्वतन्त्रात्मकं बुधः।

पश्चिमे विष्णुगायत्रीमधिकारमयीं तथा॥ 11.24 ॥

उत्तरेऽपि न्यसेद् विष्णुं सर्वगं ज्ञानविग्रहम्।

मध्यमे वैष्णवं बीजं शब्दब्रह्म सनातनम्॥ 11.25 ॥

ततस्तानर्चयेत् सर्वान् गन्धपुष्पाक्षतैः क्रमात्।

योगाधिकारतन्त्रार्थसर्वविद्यासमन्वितान्॥ 11.26 ॥

यथोक्तमातृकाब्जस्थतारादिज्योतिषोऽखिलान्।

मन्त्रतन्त्रादिरूपेण ध्यात्वा देवं पृथक् क्रमात्॥ 11.27 ॥

सहस्रावर्तितं कुर्याच्छतावर्तितमेव वा।

एकैकं कलशं त्वेवमाचार्यः सुसमाहितः॥ 11.28 ॥

ततो होमं च कुर्वीत यथावत् साधकेश्वरः।

उपसंहारमार्गेण निर्वाणाख्यं यथोदितम्॥ 11.29 ॥

एवं योगविधानेन कृत्वा तत्राधिवासनम्।

अभिषेकं ततः सम्यक् कुर्याद् वै साधकस्य तु॥ 11.30 ॥

मण्डपस्योत्तरे पार्श्वे पूर्वं कृत्वा सुशोभनाम्।

एकहस्तां द्विहस्तां वा चतुर्हस्तां तु वेदिकाम्॥ 11.31 ॥

तालोच्छ्रितां चतुःस्तम्भे मण्डपे छदनान्विते।

वितानवस्त्रसञ्छन्ने स्रग्दामादिविभूषिते॥ 11.32 ॥

अलंकृते यथाशोभं लाजकुम्भैश्चतुर्दिशम्।

लिखित्वा स्वस्तिकं मध्ये चतुरश्रं सुशोभनम्॥ 11.33 ॥

सितेन रजसा तत्र श्रीपर्णीद्रुमसम्भवम्।

भद्रपीठं तु संस्थाप्य चतुरश्रं नवं शुभम्॥ 11.34 ॥

अनन्तं साम्बुजं तस्मिन् धर्मादिमयमर्चयेत्।

ततोऽग्रे प्राङ्मुखः स्थित्वा ध्यात्वा पीठगतं प्रभुम्॥ 11.35 ॥

मनसा पूजयित्वा तु कार्यमेनं निवेदयेत्।

भगवन्! दीक्षितस्योक्तमाचार्यत्वेऽभिषेचनम्॥ 11.36 ॥

तत् करिष्याम्यनुज्ञातस्त्वया सर्वार्थसिद्धये।

लब्धानुज्ञस्ततः कुर्यादभिषेकं यथाविधि॥ 11.37 ॥

सृष्टिक्रमेण वै ध्यात्वा तत्त्वाध्वानं सुभावितः।

प्रवेशयेद् गुरुः शिष्यं प्राङ्मुखं शुक्लवाससम्॥ 11.38 ॥

ध्यात्वाऽनन्तासनस्थं तमर्चितं विष्णुमव्ययम्।

आनीय कलशानत्र स्वासु दिक्षु निवेशयेत्॥ 11.39 ॥

स्त्रीभिः सुस्वरकण्ठाभिर्गीयमानेऽथ मङ्गले।

शङ्खतूर्यनिनादेन नीराजनपुरस्सरम्॥ 11.40 ॥

ततोऽभिषेचयेत् सार्धं ब्रह्मघोषेण देशिकः।

पूर्वोक्तैरेव मन्त्रैस्तु ध्यात्वा मन्त्रात्मकं जलम्॥ 11.41 ॥

प्रतिकुम्भं तथाऽभ्यर्च्य धूपयित्वा यथाक्रमम्।

चतुर्भिः पञ्चमेनाथ परं ज्ञानात्मकेन च॥ 11.42 ॥

नीराजनं पुनः कृत्वा पूजयेद् गन्धपुष्पकैः।

परिधाप्य नवे वस्त्रे शोभने तमुपागतम्॥ 11.43 ॥

आचान्तमुपवेश्याग्रे बृसीं दत्त्वा स्वयं गुरुः।

सोऽपि प्रणम्य देवेशं तस्यामासीत वाग्यतः॥ 11.44 ॥

सकलीकृत्य मन्त्रैस्तं पूजयेत् पूर्ववत् पुनः।

योगपट्टकमुष्णीषं चक्रं चैवाङ्गुलीयकम्॥ 11.45 ॥

अधिकारं स्वकीयं च तत्त्वं चास्मै निवेदयेत्।

दद्याच्च वैष्णवं ज्ञानं संसारच्छेदकारणम्॥ 11.46 ॥

श्रावयेत् समयांश्चैतांस्तन्त्रोक्तान् देशिकोत्तमः।

अनुग्राह्यास्त्वया शिष्या वैष्णवाः शुभचारिणः॥ 11.47 ॥

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा योषित एव वा।

अन्यदेवरता ये तु चातुर्वर्ण्याच्च ये बहिः॥ 11.48 ॥

डाम्बिकाः पापकर्माणो देवब्राह्मणनिन्दकाः।

तेषामनुग्रहो नैव कर्तव्यो वैष्णव! त्वया॥ 11.49 ॥

समीपे तु गुरुर्यत्र न कर्तव्या स्वतन्त्रता।

बहुयोजनमात्रे तु आचार्यो यत्र तिष्ठति॥ 11.50 ॥

तत्र दीक्षा न कर्तव्या अनुक्तेन त्वयाऽनघ!।

गुरूपूजा च कर्तव्या यथा विष्णोस्तथा त्वया॥ 11.51 ॥

व्याख्यानादिषु कालेषु स्मर्तव्यश्च सदा गुरुः।

न कदाचित् त्वया कार्यमप्रमाणं गुरोर्वचः॥ 11.52 ॥

कृते प्रमादे कर्तव्यं प्रायश्चित्तं तदाज्ञया।

न कदाचिच्च कर्तव्यो लोकोद्वेगस्त्वयानघ!॥ 11.53 ॥

वैष्णवानां च वैभाष्यं यच्च लोकेऽपि गर्हितम्।

प्रतिपत्तिश्च वृद्धानां कर्तव्या शास्रतस्त्वया॥ 11.54 ॥

अभिमानो न कर्तव्यः स्वप्नेष्वपि कदाचन।

समयाश्च त्वया वत्स! आचाराश्च मयोदिताः॥ 11.55 ॥

पालितव्याः प्रयत्नेन यावज्जीवं ममाज्ञया।

आचार्यो वैष्णवे तन्त्रे त्वं भव प्राणिनां प्रियः॥ 11.56 ॥

शिष्यास्त्वामुपसर्पन्तु तेषु वर्तस्व शास्त्रवत्।

नार्थलोभेन वर्तेथा नाशया न भयेन वा॥ 11.57 ॥

पञ्चरात्रे विशेषेण देवं च सततं स्मर।

अयनादिषु कालेषु यष्टव्यो विष्णुरव्ययः॥ 11.58 ॥

गुरवः पूजनीयाश्च मनोवाक्कायकर्मभिः।

वृथषा हिंसा न कर्तव्या भर्तव्याश्च स्वशक्तितः॥ 11.59 ॥

दीनानाथास्तथान्धाश्च पूज्या विप्राश्च सर्वदा।

उद्युक्तः सर्वदा तिष्ठेन्नित्यकर्मण्यतन्द्रितः॥ 11.60 ॥

स्वल्पमह्ना जपं कुर्यात् स्वल्पमग्नौ च होमयेत्।

स्वल्पं वै ध्यानमातिष्ठेत् सत्रमेतत् सदा गुरोः॥ 11.61 ॥

एवमुक्त्वा गुरुः शिष्यं देवाग्रस्थं सुचेतसम्।

तन्त्रं चैवाखिलं दद्यात् साधके मन्त्रमेव तु॥ 11.62 ॥

देवस्य पुरतो गन्धपुष्पाक्षतयुतैर्जलैः।

चुलुकं पूरयित्वा तु मन्त्रमुच्चार्य तत्करे॥ 11.63 ॥

प्रदद्यात् सिध्यतां शीघ्रं तवेष्टं मन्त्रजं फलम्।

इत्युक्तः स्वयमुत्थाय कॉत्वाऽचार्यं प्रदक्षिणम्॥ 11.64 ॥

आसने स्थापयित्वाऽस्य पादौ प्रक्षाल्य भक्तितः।

तोषयेद् धनधान्येन शक्तिभक्तिवशाद् गुरुम्॥ 11.65 ॥

परितोष्य तु पाणिभ्यामुपसङ्गृह्य पादयोः।

प्रार्थ्य पूजय देवं त्वमित्यनुज्ञापयेत् गुरुम्॥ 11.66 ॥

लब्धानुज्ञः स शिष्योऽपि ततः प्रभृति भूजयेत्।

एवं तेनाननुज्ञातो यः पूजां कुरुते नरः॥ 11.67 ॥

न तस्य पूजया सिद्धिरिति शास्त्रस्य निश्चयः।

तस्मान्मण्डलमध्यस्थं देवमाचार्यपूजितम्॥ 11.68 ॥

दृष्ट्वाऽनुज्ञानं गुरोः प्राप्य पूजयेत् पुरुषोत्तमम्।

एवं यो वैष्णवीं दीक्षां कुर्यात् कारयिता च यः॥ 11.69 ॥

तावुभौ गच्छतः स्वर्गं नरकं च विपर्यये।

विष्वक्सेनं च यागान्ते दिश्यैशान्यां प्रपूजयेत्॥ 11.70 ॥

पिङ्गश्मश्रुं विवृत्ताक्षं गदापाणिं चतुर्भुजम्।

शङ्खचक्रधरं देवं जगत्संरक्षणे स्थितम्॥ 11.71 ॥

तर्जयन् वामतर्जन्या नासाग्रासन्नया जगत्।

वारुणे मण्डले साङ्गं शिष्टद्रव्यैस्तु पूजयेत्॥ 11.72 ॥

विसृज्योक्तेन विधिना मण्डलस्थमधोक्षजम्।

निर्माल्यं सकलं तस्मै समाहृत्य निवेदयेत्॥ 11.73 ॥

तस्य विं वं नमः ष्वां वीं स्वाहेति च यथाक्रमम्।

क्सें वषट् तथा विष्वं वैं हुमित्यपि कल्पयेत्॥ 11.74 ॥

क्नेन वः फडितीमानि पञ्चाङ्गानि तदर्चने।

प्रणीतस्थं जलं सिक्त्वा प्रस्तरोपरि तेन तु॥ 11.75 ॥

आत्मानं सह शिष्यैस्तु प्रोक्ष्याग्निं च विसर्जयेत्।

विष्वक्सेनं विसृज्यास्मै निर्माल्यं सकलं ततः॥ 11.76 ॥

पूर्वदत्तं जलेऽगाधे धृतमन्यैर्निधापयेत्।

वैष्णवान् पूजयेच्छक्त्या ब्राह्मणांस्तु विशेषतः॥ 11.77 ॥

अनिवारितमन्नाद्यं सार्वजन्यं च कारयेत्।

एवमाचार्यतां प्राप्तौ दीक्षितो धर्मवत्सलः॥ 11.78 ॥

वर्णाश्रमरतो भक्तो विनीतः समयान्वितः।

एककालं द्विकालं वा त्रिकालं वाऽर्चयेद्धरिम्॥ 11.79 ॥

शिष्यानथानुगुह्णीयाद् दीक्षापूजाभिषेचनैः।

स्थापनादिक्रियायां च तथाऽऽचार्यत्वमर्हति॥ 11.80 ॥

दीक्षान्ते चाभिषेकान्ते शक्त्या सम्पूज्य वैष्णवान्।

प्रभातेऽवभूथं गच्छेद् यत्र तीर्थं परं भवेत्॥ 11.81 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपाद् यागभूमेस्तु लक्षणम्।

यत्रेष्ट्वा विधिवद् देवं लभ्यन्ते सर्वसिद्धयः॥ 12.1 ॥

त्रिधोत्तमाधमा मध्या चतुर्धा जातिभेदतः।

सुपद्मा भद्रिका पूर्णा धूम्रेत्यपि तथैव भूः॥ 12.2 ॥

बहुपांसुरशुष्काम्बुः क्षिप्रं व्रीह्यादिरोहणा।

प्रदक्षिणजला श्रेष्ठा समा शीतोष्णकालयोः॥ 12.3 ॥

नदी पूर्ववहा यत्र क्षीरपुष्पफलद्रुमाः।

रमन्ते यत्र गोमर्त्याः समा स्निग्धा च सोत्तमा॥ 12.4 ॥

शङ्खाभ्रादिस्वरा चेष्टा सवर्णा सर्ववर्णिनाम्।

अलाभे कृत्रिमैवं स्यादधमा स्यादतोऽन्यथा॥ 12.5 ॥

सर्वप्लवा च मध्योक्ता लक्षणैश्च शुभाशुभैः।

चतुरश्राष्टषड्भागापादाधिकसमायता॥ 12.6 ॥

विप्रादीनां स्मृता भूमिः सर्वेषां वोत्तमस्य या।

सिता रक्ता च पीता च कृष्णा विप्रादिभूस्तथा॥ 12.7 ॥

मधुरा र कषाया च तिक्ता च कटुका क्रमात्।

घृतासृक्चरुविड्गन्धा बहुवर्णा तु वर्जिता॥ 12.8 ॥

धान्यपूर्णामकुम्भस्थवर्धमानाज्यवर्त्तिभिः।

सितादिभिर्निशि ज्ञेया प्रज्वाल्यावृत्य दर्शनात्॥ 12.9 ॥

खाते रात्र्युषितैः पुष्पैस्तथा ज्ञेया सितादिभिः।

वल्मीकशर्करारन्द्रतुषाङ्गारास्थिभस्मभिः॥ 12.10 ॥

केशकर्दमकीटैश्च संयुक्तां वर्जयेन्महीम्।

धूम्रतारौक्ष्यदौर्गन्ध्यकाठिन्यैश्चाशुभा मही॥ 12.11 ॥

अदिक्स्था जलहीना च कुटिला द्विगुणायता।

वृत्ता पञ्चत्रिषट्कोणा चार्धचन्द्रा च शूर्पिका॥ 12.12 ॥

पीलुशेल्वक्षवेण्वर्कस्नुक्पिशाचकटुद्रुमैः।

श्येनगृध्रर्क्षगोमायुसूकरध्वाङ्क्षवानरैः॥ 12.13 ॥

रक्षोयमाग्निवाताप्यनिम्नत्वेन च निन्दिता।

मध्यनिम्ना सगर्भा च प्रतिलोमा च नेष्यते॥ 12.14 ॥

कुशैः शरैश्च दूर्वाभिः काशैश्च ब्राह्मणादिभूः।

पुष्पैर्दीपैश्च विज्ञेया नत्वा विज्ञाप्य तं प्रभुम्॥ 12.15 ॥

निमित्तं ब्रूहि मे देव कल्प्रोक्तं द्विजादिकम्।

वर्णार्यं तु प्रयुक्ते तु ततो वर्तिचतुष्टये॥ 12.16 ॥

मुहूर्ते गमिते यस्य दीपो ज्वलति तस्य भूः।

वास्तु संकीर्णमिष्टं च सर्वेषा सर्वभासनात्॥ 12.17 ॥

न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षाः पूर्वादयः सुभाः।

एते व्यस्ताः समस्ता वा शस्ता वामास्त्वकामदाः॥ 12.18 ॥

नादेयं तु जलं श्रेष्ठं दिक्षु सर्वास्ववस्थितम्।

कूपमैन्द्रैशसौम्येषु न चैकसलिलं शुभम्॥ 12.19 ॥

जलाद्रिवृक्षगुल्माश्च पूर्वादिषु शुभाः स्थिताः।

शिग्रुनिम्बादयश्छेद्यास्तत्र हस्तशतान्तरे॥ 12.20 ॥

बहिःस्थिता न दोषाय मध्ये कार्यास्तु वा शुभाः।

द्विगुणं गृहवक्षोच्चं त्यक्त्वा दोषाय न स्थिताः॥ 12.21 ॥

गृहोच्चद्विगुणाद् बाह्ये फलपुष्पद्रुमास्तथा।

बकुलाशोकपुन्नागनागचन्दनचम्पकाः॥ 12.22 ॥

बिल्वाम्रपनसाद्याश्च पलाशाद्याश्च शोभनाः।

अन्तस्सारं बहिस्सारं निस्सारं सर्वसारकम्॥ 12.23 ॥

चतुर्धा स्थावरं तेषामसारं न गृहाग्रतः।

कदल्यादि बहिर्धार्यं गृहपृष्ठान्तपक्षतः॥ 12.24 ॥

सर्वसारं तु सर्वत्र चिञ्चादि परिकीर्त्तितम्।

अन्तस्सारं तथा विद्याद् बहिस्सारमसारवत्॥ 12.25 ॥

अपि सौवर्णकं वृक्षमुपगेहं न धारयेत्।

गुल्मवल्ल्योषधीनां तु नैकान्तो विधिरीदृशः॥ 12.26 ॥

चन्दनागरुकर्पूरकदम्बतिलकार्जुनैः।

क्रमुकैर्नालिकेरैश्च कुशैर्दर्भैः समावृता॥ 12.27 ॥

पद्मोत्पलवनाकीर्णा तोयाढ्यैन्द्रोरप्लवा।

केतकीक्षुसमाकीर्णा सुपद्मा शान्तिदा मही॥ 12.28 ॥

नदीसागरपर्यन्ततीर्थायतनमाश्रिता।

क्षीरवृक्षसमाकीर्णा फलवृक्षसमाकुला॥ 12.29 ॥

उद्यानोपवनोपेता फुल्लगुल्मलताकुला।

पश्चिमे याज्ञिकैर्वृक्षैर्व्रीहिक्षेत्रेण दक्षिणे॥ 12.30 ॥

भद्रिका भूमिराख्याता सुखदा तत्र यज्वनाम्।

किंशुकाशोकबकुलैरङ्कोलैश्चैव निम्बकैः॥ 12.31 ॥

खदिरै रोहितैः प्लक्षैर्माधवीचम्पकासनैः।

कुलस्थतिलनिष्पावकोद्रवैश्च समाकुला॥ 12.32 ॥

गिरिपार्श्वाश्रिता चैव गिरेः शिखरमाश्रिता।

अप्रभूतोदका भूमिः सा पूर्णेति च पुष्टिदा॥ 12.33 ॥

पीलुवेणुवनाकीर्णा स्नुहिश्लेष्मातकान्विता।

विभीतकार्कसङ्कीर्णा कठिना शर्करान्विता॥ 12.34 ॥

श्येनगृध्रर्क्षगोमायुसूकरध्वाङ्क्षसङ्कुला।

सोषरा गर्भयुक्ता च क्षयदा धूम्रिका भवेत्॥ 12.35 ॥

एवं परीक्ष्य यत्नेन गन्धवर्णरसादिभिः।

गुल्मादि परिशोध्यात्र कर्षयेल्लाङ्गलैः शुभैः॥ 12.36 ॥

पञ्चधा दशधा वाऽपि सर्वधान्यानि वापयेत्।

कर्षयित्वाऽथ भूयोऽपि कुर्यात् पुष्फलान्विताम्॥ 12.37 ॥

अत्यन्तोपहता या तु तस्याः शुद्धिरथोच्यते।

शतशः कर्षयित्वा तु गोकुलं तत्र वासयेत्॥ 12.38 ॥

ततो वर्षोषिते कृष्ट्वा तिलादीन्यत्र वापयेत्।

यदा सस्येषु पुष्पाणि फलानि च भवन्ति हि॥ 12.39 ॥

तदा कृष्टा पुनर्भूमिः शुद्धिमृच्छत्यसंशयम्।

भूतकूरबलिं तत्र पूर्वं दत्त्वा विचक्षणः॥ 12.40 ॥

यावत् प्राकारपर्यन्तं तावत् कुर्यात् परिग्रहम्।

भूतानि राक्षसा वाऽपि येऽत्र तिष्ठन्ति केचन॥ 12.41 ॥

ते सर्वे ह्यपगच्छन्तु स्थानं कुर्यामहं हरेः।

इत्यनुज्ञाप्य भूतादींस्ततस्तं विधिमाचरेत्॥ 12.42 ॥

इन्द्रादीशावसानं तु शङ्कुद्विगुणवेष्टनात्।

निमित्तैः शोभनैर्मन्त्री कुर्यात् सूत्रप्रसारणम्॥ 12.43 ॥

पुन्नामैकतरूद्भूता निर्घृणाः शङ्कवो दृढाः।

प्राङ्मुखेनाष्टधा ताड्याः पूजिता लोहमुद्गरैः॥ 12.44 ॥

खात्वा पुरुषमात्रं तु जलाश्मान्तमथापि वा।

ततो न्यस्य घटं मध्ये विधिना पूर्णमर्चितम्॥ 12.45 ॥

सरत्नं धान्यराशिस्थं मुहूर्त्ते मङ्गलान्विते।

सुमृद्भिः खातमापूर्य हस्तपूरं ततोऽश्मभिः॥ 12.46 ॥

पादोनं प्लावयित्वाऽद्भिः पालाशाश्वत्थमुद्गरैः।

आकोट्य घर्षयित्वा च सुदृढं कारयेत् तलम्॥ 12.47 ॥

द्वारदेशेऽर्चयेद् देवं स्थण्डिलेऽग्निं च तर्पयेत्।

चतुरश्रं समं कृत्वा तत्र वास्तुं च तर्पयेत्॥ 12.48 ॥

सूत्रपातं पुनः कुर्यादेकाशीतिपदं यथा।

सुसमः सुखदो वास्तुर्विषमो न सुखावहः॥ 12.49 ॥

दध्यक्षताज्यपुष्पाम्बुहेमरत्नैः प्रदक्षिणम्।

मङ्गलार्थं लिखेत् पूर्वं नाङ्गुल्याद्यैः कदाचन॥ 12.50 ॥

ईशमूर्ध्नि निर्ऋत्यङ्घ्रौ तत्रोत्तानशये स्थितान्।

कुशपुष्पाक्षतान्नाद्भिर्गन्धपुष्पैः प्रपूजयेत्॥ 12.51 ॥

ब्रह्मा नवसु मध्ये स्याद् दिक्षु षट्के द्विकेऽन्यतः।

द्वात्रिंशद् बहिरीशादिक्रमादर्च्यास्तु देवताः॥ 12.52 ॥

ब्रह्मा मध्यपदे पूज्यः तत्प्राच्यामार्यकस्ततः।

सावित्रः सविता चाग्नौ ततो द्विपदगौ स्मृतौ॥ 12.53 ॥

विवस्वान् दक्षिणे षट्के जयन्तेन्द्रौ द्विकद्वये।

षट्के तु पश्चिमे मित्रो वायव्यद्विकयोः पुनः॥ 12.54 ॥

राजयक्ष्मा च रुद्रश्च षट्के क्षितिभृदुत्तरे।

आपवत्सस्तथापश्च द्विकयोस्तद्बहिः शिवः॥ 12.55 ॥

पर्जन्यश्च जयन्तेन्द्रसूर्यसत्यभृशाम्बराः।

प्राच्यामग्न्यादिकान् वक्ष्ये पूषा च वितथस्तथा॥ 12.56 ॥

गृहक्षतो धर्मराजो गन्धर्वो भृङ्गराजकः।

मृगश्च नैर्ऋते कोणे पूजयेच्च पितॄंस्ततः॥ 12.57 ॥

दौवारिकं च सुग्रीवं पुष्पदन्तं जलाधिपम्।

असुरं तैव शोषं च पापयक्ष्माणमेव च॥ 12.58 ॥

वायुं नागं तथा मुख्यं भल्लाटं सोममेव च।

अदितिं दितिं कुबेरं च बहिरीशादिषु क्रमात्॥ 12.59 ॥

चरकीं च विदारीं च पूतनां पापराक्षसीम्।

शर्वस्कन्दं चार्यमणं जम्भकं पिलिपिञ्छकम्॥ 12.60 ॥

दिक्षु तेषां बलिं दत्त्वा मध्यादारभ्य सर्वतः।

भूतेभ्योऽपि बलिं दद्यादष्टदिक्षु यताक्रमम्॥ 12.61 ॥

पूजिता वास्तुदेहस्थास्त्रिपञ्चाशत् तु देवताः।

सिद्धये स्युरनर्थाय गृहभाजामपूजिताः॥ 12.62 ॥

सङ्कल्पितोपवासस्तु सुस्नातः सुसहायवान्।

सुलिप्तायां समासीनः क्षितौ रात्रावुदङ्मुखः॥ 12.63 ॥

ज्पेत् स्वप्नप्रदं मन्त्रं यावन्निद्रावशंगतः।

ततः पश्यत्यसौ स्वप्नं तद्भूमिफलसूचकम्॥ 12.64 ॥

सुस्वप्नेऽत्र गृहं कुर्यात् सुगृहर्क्षदिनोदये।

सुमृदा स्थण्डिलं कृत्वा चतुर्हस्तं सुशोभनम्॥ 12.65 ॥

प्रलिप्त पद्ममध्यस्थमुदकुम्भं निवेशयेत्।

सर्वौषदियुतं भद्रं रत्नगर्भं सपल्लवम्॥ 12.66 ॥

सितचन्दनदिग्धाङ्गं पद्ममालाविभूषितम्।

सितवस्त्रयुगच्छन्नमव्यग्रं स्वस्तिकान्वितम्॥ 12.67 ॥

तन्मुखे प्रणवेनादौ ध्यात्वा कमलमुज्ज्वलम्।

साङ्गुलीयकरो मन्त्री ग्रहांस्तत्र प्रकल्पयेत्॥ 12.68 ॥

बद्धपद्मासनान् हृष्टान् पूजयेच्च स्वनामभिः।

सूर्यं रक्तं सितं सोमं रक्तमङ्गारकं पुनः॥ 12.69 ॥

बुधं चामीकरप्रख्यं कृष्णवर्णं शनैश्चरम्।

पीतं बृहस्पतिं शुक्रं शुक्लमेव तु कल्पयेत्॥ 12.70 ॥

राहुं चासितपीताभं कृष्णं केतुं यताक्रमम्।

स्ववर्णलक्षितैः पुष्पैः सर्वेऽर्च्यास्तु विधानतः॥ 12.71 ॥

कुर्याद्धोमं बलिं चान्ते गीतवादित्रसंयुतम्।

स्तुतिं कृत्वा ग्रहाणां तु पवित्रं स्तोत्रमीरयेत्॥ 12.72 ॥

शुभाशुभमहार्थानि निमित्तानि ग्रहाधिप!।

दिव्यान्तरिक्षभौमानि पृच्छतो मे प्रकाशय॥ 12.73 ॥

इत्युक्त्वोद्धृत्य तं कुम्भं शाकुनं सूक्तमुच्चरन्।

परितो भ्रामयेद् यत्नाज्जयशब्दादिसंयुतम्॥ 12.74 ॥

अनिष्टदर्शनेऽप्येवं भूमौ स्थापितपूजितम्।

उद्धृत्य भ्रामयेद् भूयस्तदा खे दृश्यतेऽद्भुतम्॥ 12.75 ॥

सिद्धानां दर्शनं शब्दः सातपा वृष्टिरेव वा।

रत्नपुष्पफलान्नानां धान्यमध्वाज्यवाससाम्॥ 12.76 ॥

दधिपाठीनभेकानां मूत्रस्य पिशितस्य च।

कूर्मस्य वा महीपृष्ठे प्रपातो नभसः शुभः॥ 12.77 ॥

नृपब्राह्मणकन्यानां पूर्वकुम्भस्य दर्शनम्।

हस्त्यश्वशिखिहंसाभ्रशङ्खवेणुसमाः स्वराः॥ 12.78 ॥

इत्येवमादयो ज्ञेयाः कर्मकाले विचक्षणैः।

स्पष्टे घ्राते श्रुते दृष्टेऽप्यनिष्टे वर्जयेत् क्षितिम्॥ 12.79 ॥

दिनमन्यत् समासाद्य प्रागुक्तविधिवर्त्मना।

सुनिमित्तं च विज्ञाय कर्ता वै कर्म कारयेत्॥ 12.80 ॥

तथेष्ट्वाऽग्निं क्षमेत्युक्त्वा ब्राह्मणैः स्वस्ति वाच्य च।

बलिं दत्त्वा खनेत् प्राग्वत् तां धरां पूरयेत् पुनः॥ 12.81 ॥

गृहमध्ये तु मेधावी शुभां पूर्वप्रकल्पिताम्।

न्यसेत् कूर्मशिलां चैव यस्यां कूर्मो निवेश्यते॥ 12.82 ॥

राजतं विन्यसेत् कूर्मं सौवर्णं तद्वदेव तु।

पूर्ववत् कल्पयेत् पद्मं साष्टवर्गां च मातृकाम्॥ 12.83 ॥

आधारशक्तिमत्रेष्ट्वा नत्वा विज्ञापयेत् ततः।

त्वमेव परमा शक्तिस्त्वमेवासनधारिका॥ 12.84 ॥

सन्तृप्तया त्वया देवि! स्थातव्यमिह सर्वदा।

कूर्मराजमकूपारं तथा विश्वस्य धारकम्॥ 12.85 ॥

ध्यात्वा पूर्वोक्तपद्मस्थं स्वनाम्नैव तु पूजयेत्।

नमस्ते कूर्मरूपाय विष्णवे विश्वधारिणे॥ 12.86 ॥

करिष्यमाणं प्रासादमिह त्वं धर्तुमर्हसि।

इति विज्ञाप्य तं भक्त्या गणेशं चात्र पूजयेत्॥ 12.87 ॥

कूर्मस्य दक्षिणे पार्श्वे पद्मं कृत्वा तु पूर्ववत्।

नामयुक्तेन बीजेन गन्धपुष्पादिभिः क्रमात्॥ 12.88 ॥

कुर्याद् बीजस्य पञ्चाङ्गं त्रिदीर्घं द्वादशान्तगैः।

निवेद्य लड्डुकापूपपृथुकादि विशेषतः॥ 12.89 ॥

ध्यायेद् गजाननं रक्तं बृहत्कुक्षिं चतुर्भुजम्।

पाशाङ्कुशधरं भक्ष्यं दधानं दन्तमेव च॥ 12.90 ॥

एवं सम्पूज्यते नित्यं गणेशो यत्र भक्तितः।

विघ्नास्तत्र न जायन्ते वर्धन्ते चात्र सम्पदः॥ 12.91 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपात् प्रासादविधिमुत्तमम्।

यत्क्रियाव्यवसायोऽपि सद्यः सर्वाघनाशनः॥ 13.1 ॥

अष्टेष्टकानिधानेऽपि फलं वक्तुं न शक्यते।

अनुमेयं हि तेनैव फलं प्रासादविस्तरे॥ 13.2 ॥

सर्वयज्ञतपोदानतीर्थवेदेषु यत् फलम्।

तत् सर्वं कोटिगुणितं यजमानस्य जायते॥ 13.3 ॥

द्रव्यसंस्थानभेदाच्च फलं भूयोऽस्य वर्धते।

हितं नातः परं तस्माच्छक्तैः कार्यं तु सर्वथा॥ 13.4 ॥

वृषाभ्यां कपिलाभ्यां तु समाभ्यां प्राङ्मुखो गुरुः।

कृष्ट्वाऽसनमयैरेव यष्टीयुगहलैर्भुवम्॥ 13.5 ॥

द्वादशाक्षरमन्त्रेण नववस्त्राद्यलंकृतः।

शम्यासमीकृते गोभिः सस्यमुत्पाद्य खादयेत्॥ 13.6 ॥

पुनः कृष्ट्वेष्टकाधानं कुर्याद् द्वारे तु कल्पिते।

द्वारस्य दक्षिणे भागे कर्तव्या प्रथमेष्टका॥ 13.7 ॥

उल्लेखाद्याज्यभागान्तं कृत्वोदक्स्थण्डिले क्रमात्।

पक्वं च विष्णुगायत्र्या हुत्वाऽथाज्याहुतीः क्रमात्॥ 13.8 ॥

व्यस्तौरष्टाक्षरैरष्टौ व्याहृतीन्द्रादिभिस्ततः।

अग्नये चैव सोमाय ग्रहेभ्योऽपि यथाक्रमम्॥ 13.9 ॥

नक्षत्रेभ्यश्च भूतेभ्यो नागेभ्य इति चैव हि।

देवताभ्यश्च सर्वाभ्यो विश्वेभ्यश्चेति देशिकः॥ 13.10 ॥

विष्णवे चेति हुत्वाऽन्ते व्याहृतीर्जुहुयात् ततः।

समिदाज्यचरून् हुत्वा गायत्र्याऽष्टोत्तरं शतम्॥ 13.11 ॥

ततः स्विष्टकृतं हुत्वा होमशेषं समाप्य च।

इष्टकासु च मूलेन सम्पाताज्यं समर्पयेत्॥ 13.12 ॥

अश्वत्थशङ्कुना रेखाः पूर्वाग्राश्चोत्तराग्रकाः।

तारेणाष्टौ समालिख्य प्राङ्मुखः सुसमाहितः॥ 13.13 ॥

चतुरश्रे चतुष्कोष्ठे न्यस्याग्न्यनिलकोष्ठयोः।

पूर्वाग्रसूत्रे सौम्याग्रे तथैव निर्ऋतीशयोः॥ 13.14 ॥

स्थित्वा कृताञ्जलिः पश्चाद् ध्यात्वा देवमधोक्षजम्।

मूलमष्टशतं जप्त्वा द्वादशाक्षरमेव च॥ 13.15 ॥

ततः स्वाक्षरसङ्खयातो जपेदष्टाक्षरं बुधः।

प्रभुं तं प्रणतो ध्यात्वा कोष्ठेष्वष्टभिरक्षरैः॥ 13.16 ॥

अग्न्यादीन्द्रान्तमष्टौ ता इष्टका विन्यसेत् क्रमात्।

उपानड्वत् प्रयुञ्जीत वर्जयेन्निम्नमुन्नतम्॥ 13.17 ॥

इष्टकास्तु निधायैवं श्वभ्रं सम्पूर्य वारिभिः।

सम्पातरत्नगन्धाढ्यैर्विमलैस्तु सुगन्धिभिः॥ 13.18 ॥

कलशैः पूरितैः पूर्वमर्चितैर्मन्त्रसंस्कृतैः।

शुक्लपुष्पाक्षतान् न्यस्य तारेणावर्तमीक्षयेत्॥ 13.19 ॥

शुभाशुभाविहावर्तौ ज्ञातव्यौ दक्षिणोत्तरौ।

शाल्यादिक्षेत्रमृत्साभिर्गर्तं प्रच्छादयेत् ततः॥ 13.20 ॥

विसृज्य शिल्पिनोऽत्रापि कल्पयेत् स्वप्नदर्शनम्।

शुभे लाभोऽशुभे मोक्षः शान्तिः कार्या त्वदर्शने॥ 13.21 ॥

गर्भाधानं ततः कुर्यान्नागर्भे धाम्नि सम्पदः।

मृत्तिका दश सङ्ग्राह्या मूलानि जलजानि च॥ 13.22 ॥

धातवो रत्नबीजानि लोहादि च यदिष्यते।

अष्टाङ्गुलं तदर्धोच्चं पादहीनोत्तरच्छदम्॥ 13.23 ॥

सान्द्रं ताम्रमयं श्लक्ष्णं गर्भपात्रं च शोभनम्।

सुगुप्तं तद्यथा भित्तौ भित्तिमानेन वा भवेत्॥ 13.24 ॥

पादुकोपरि विप्रस्य भुवि राज्ञोऽन्ययोरधः।

द्वारस्य दक्षिणे भागे तृतीयांशे द्विशेषिते॥ 13.25 ॥

गोमूत्रेणाप्लुते न्यस्येद् द्वारमूलस्य पार्श्वतः।

क्षालिते पञ्चगव्येन पात्रेऽस्मिन् परिशोधिते॥ 13.26 ॥

धारणाभिर्यथान्यायं ध्यात्वा पीठेऽक्षराम्बुजम्।

भूमण्डलमनन्तस्थं सशैलाम्भोधिदिग्गजम्॥ 13.27 ॥

प्रादक्षिण्येन कृत्वाऽन्तः पूर्वं सागरमृद्वृतिम्।

दिग्विदिक्षु च मध्ये च गायत्र्या विन्यसेन्मृदः॥ 13.28 ॥

गिरितीर्थनदीभ्यश्च ह्रदात् कर्कटकालयात्।

वल्मीकखलदन्त्युक्षशृङ्गेभ्यश्चाहृताः क्रमात्॥ 13.29 ॥

पङ्कजोत्पलयोर्मूले कुमुदस्य च देशिकः।

दिक्षु लोहितकस्यापि चत्वार्येवं क्रमान्न्यसेत्॥ 13.30 ॥

मनश्शिलां हरीतालमञ्जनं श्यामसीसके।

सौराष्ट्रीं रोचनां चैव गौरिकं पारतं तथा॥ 13.31 ॥

वज्रमौक्तिक्तिकवैडूर्यशङ्खस्पटिकपुष्यकान्।

चन्द्रकान्तं महानीलं पद्मरागं तथा पुनः॥ 13.32 ॥

शालिनीवारकौ चैव कङ्कुमाषकुलुस्थकान्।

निष्पावतिलमुद्गांश्च पाकपूर्णान् ससर्षपान्॥ 13.33 ॥

दिक्षु काञ्चनरूप्यायस्त्रपुण्यथ हिरण्मयम्।

सुपर्णं कूर्मरूपं च शङ्खं चक्रं च कोणतः॥ 13.34 ॥

धनुर्गदाम्बुजं मध्ये प्रत्येकं च हिरण्मयम्।

एतत् सर्वं समानीय न्यस्तव्यं गर्भभाजने॥ 13.35 ॥

कृत्वैवं पञ्चगव्येन प्रोक्ष्य द्वादशविद्यया।

अग्नेर्दक्षिणतः कृत्वा जुहुयात् पूर्ववत् क्रमात्॥ 13.36 ॥

घृतं द्वादशभिर्वर्णैर्दिक्पैर्नारायणेन च।

तारादिना हुतान्तेन वक्ष्यमाणैश्च नामभिः॥ 13.37 ॥

बीजानि सर्वधातूनि सर्वलोकाश्च पर्वताः।

समुद्राः सर्वतीर्थानि नद्यश्चाथ ह्रदास्तथा॥ 13.38 ॥

पातालाश्चाथ नागाश्च दिग्गजा वृषभास्तथा।

व्याहृत्यन्तं ततो हुत्वा सम्पातविधिनैव तु॥ 13.39 ॥

आज्यं समर्प्य तत् पात्रं विधायाग्रकरस्थितम्।

जप्त्वा मन्त्रं भुवं ध्यात्वा प्राङ्मुखो निशि देशिकः॥ 13.40 ॥

सुमुहूर्त्ते द्विजानुज्ञां प्राप्य तूर्यादिनिस्वनैः।

शक्तिं ध्यात्वाऽर्चयित्वाऽस्यां गर्भभूतमिदं स्मरन्॥ 13.41 ॥

ब्रह्माण्डं पार्थिवं शुभ्रं गृहमूर्त्तिप्रसूतये।

ध्यात्वाऽस्मिन् पूर्ववच्चोर्वी शनैर्मन्त्रमुदीरयेत्॥ 13.42 ॥

सर्वभूतधरे! कान्ते! पर्वतस्तनमण्डिते।

समुद्रपरिधाने! त्वं देवि! गर्भं समाश्रय॥ 13.43 ॥

एवं न्यस्ते तु गर्भेऽस्मिन् सर्वत्र च सुखं भवेत्।

हिरण्यं दक्षिणां दत्त्वा प्रासादं कारयेत् ततः॥ 13.44 ॥

द्वार्स्थापनादधः प्राग्वदिष्ट्वा वास्तुं यथाक्रमम्।

कृत्वा होमं च संस्पृश्य शक्त्या रत्नादि विन्यसेत्॥ 13.45 ॥

द्वारमाच्छाद्य वस्त्राभ्यां गव्यादिक्षालितं शुभम्।

गन्धादिभिः समभ्यर्च्य शान्तिहोमादिसंयुतम्॥ 13.46 ॥

मुहूर्ते स्थापयेद् विद्वान् मध्यान्मध्यं विमुच्य तु।

आत्मतत्त्वमधो न्यस्य विद्यातत्त्वं च शाखयोः॥ 13.47 ॥

परतत्त्वं च मध्ये तत् सुशिरस्संव्यवस्थितम्।

स्थापयेत् प्रणवेनाथ पूजयेच्च पुनः क्रमात्॥ 13.48 ॥

स्थिराप्रमेयव्यापित्वबोधनित्याविनाशिताः।

तृप्तिश्च सप्त होतव्याः क्रमादाहुतिसप्तकैः॥ 13.49 ॥

प्रतीहारादयो देवा ये तस्मिन् संव्यवस्थिताः।

नामभिस्तेऽत्र होतव्यास्ततो देयश्च तद्बलिः॥ 13.50 ॥

भित्तिस्तम्भादिविन्यासे सिरामर्मादिपीडनम्।

सर्वथा परिहर्तव्यं वास्तुकोपोऽन्यथा भवेत्॥ 13.51 ॥

किञ्चिदुत्तरतो नीत्वा पूर्वतो वा सिरादिवित्।

स्तम्भादीन् विन्यसेदेवं वेधदोषो न जायते॥ 13.52 ॥

प्राग्द्वारमृषभस्थं स्याद् ध्वजस्थं पश्चिमामुखम्।

अन्यथा सर्वनाशः स्यादायदोषान्न संशयः॥ 13.53 ॥

प्राग्द्वारं ग्राममध्ये स्यात् पश्चिमे चोत्तरे तथा।

दक्षिणेन्द्राग्निषु प्रायः पश्चिमद्वारमिष्यते॥ 13.54 ॥

त्रिंशदन्तं त्रिहस्तादि सप्तान्तैकादिभूमिकम्।

वृत्तं वा चतुरश्रं वा दर्शनीयं तु कारयेत्॥ 13.55 ॥

भूवृद्ध्या वायुवह्नीन्द्रवरुणार्केन्दुविष्णवः।

गृहाणां देवता ज्ञेया भूमीनां मूर्तयोऽपराः॥ 13.56 ॥

शयानासीनतिष्ठन्तो गच्छन् पूर्वे च योगिनः।

भूमीनां देवता ज्ञेया दिक्कोणस्थास्ततोऽपराः॥ 13.57 ॥

वराहो नारसिंहश्च श्रीधरश्व हयाननः।

जामदग्न्यश्च रामश्च वामनः कृष्ण एव च॥ 13.58 ॥

तत ऊर्ध्वं चतुर्दिक्षु वैनतेयं प्रकल्पयेत्।

मध्ये ब्रह्मा शिवोऽन्ते स्यात् कलशे तु स्वयं हरिः॥ 13.59 ॥

कलशान्ते महाविष्णुः सदाविष्णुस्तदग्रतः।

ज्ञातव्या गृहगर्भार्चाः स्थूलसूक्ष्मपरात्मिकाः॥ 13.60 ॥

अनन्तं पादुकं विद्यादात्मतत्त्वेश्वरं प्रभुम्।

विद्यातत्त्वमधिष्ठानमित ऊर्ध्वं परं तथा॥ 13.61 ॥

वेद्यामिन्द्रादयो दिक्स्था विष्वक्सेनः प्रणालके।

पादुकाद्यङ्घ्रिदङ्घोरु पट्टिकान्तं प्रतिः कटिः॥ 13.62 ॥

मेखला रशना कुक्षिर्गर्भः स्तम्भाश्च बाहवः।

मध्यं नाभिश्च हृत् पीठमपानं जलनिर्गमः॥ 13.63 ॥

पादाधारस्त्वहंकारः पिण्डिका बुद्धिरुच्यते।

तदन्ते प्रकृतिः पद्मं प्रतिमा पुरुषः स्मृतः॥ 13.64 ॥

घण्टा जिह्वा मनो दीपो दारु स्नायुः शिलाऽस्थि च।

त्वक् सुधा लेपनं मांसं रुधिरं तत्र यो रसः॥ 13.65 ॥

चक्षुः शिखरपार्श्वे तु ध्वजाग्रं च शिखा भवेत्।

तलकुम्भो भवेत् पाणिर्द्वारं प्रजननं स्मृतम्॥ 13.66 ॥

शुकनासैव नासोक्ता गवाक्षं श्रवणं विदुः।

कपोतालिं तथा स्कन्धं कण्ठं चामलसारकम्॥ 13.67 ॥

घटं शिरो घृतं मज्जा वाङ् मन्त्रः सेचन पयः।

नामशैत्यादिवर्णान्नधूपेषु विषयाः स्थिताः॥ 13.68 ॥

रन्ध्रे वातायने धाम्नि लेपे स्थैर्य च खादयः।

पर्वाणि सन्धयो ज्ञेया लोहबन्धास्तथा नखाः॥ 13.69 ॥

केशरोमाणि चैवास्य विज्ञेया दुग्धकूर्चकाः।

प्रासादपादमात्रोच्चः प्राकारः परितो भवेत्॥ 13.70 ॥

गोपुरं पादहीनोच्चं तत्समं मण्डपं विदुः।

पीठद्विगुणविस्तारो गरुडस्यट च मण्डपः॥ 13.71 ॥

तावन्तो लोकपालानां विष्वक्सेनस्य चालयाः।

पृष्ठेऽनन्तस्य चाग्नेय्यां हविश्शाला च तावती॥ 13.72 ॥

मातॄणामालयाः कार्या दक्षिणे चोत्तरे तथा।

इन्द्राग्नीशगताः कार्याः सर्वे प्रत्यङ्मुखा गृहाः॥ 13.73 ॥

रक्षोवरुणवायव्यगताश्च प्राङ्मुखास्तथा।

दक्षिणोत्तरयोः कार्याः प्रासादाभिमुखा यथा॥ 13.74 ॥

तुषहीनैरनुत्तानैरष्टभिर्मध्यमैर्यवैः।

उत्तमं सप्तभिर्मध्यमधमं षड्भिरङ्गुलम्॥ 13.75 ॥

गायत्र्यक्षरसंख्यातैरङ्गुलैरेव साधितः।

यो हस्तस्तेन मातव्यं सर्वं त्रिविधमिष्यते॥ 13.76 ॥

शिलाभिरिष्टकाभिर्वा काष्ठैर्वा मृद्भिरेव वा।

कुर्यात् प्रासादविस्तारं सदोषं तु विवर्जयेत्॥ 13.77 ॥

वृद्धां बालां च चण्डालीं गर्भिणीं दुष्टभूमिजाम्।

शिलां त्यक्त्वा शुभामन्यां गृह्णीयाद् वर्णयोगतः॥ 13.78 ॥

पुल्लिङ्गे प्रतिमा प्रोक्ता स्रीलिङ्गे पीठिका स्मृता।

रत्नन्यासादधस्तात्तु नपुंसकशिलेष्यते॥ 13.79 ॥

कार्या गृहानुरूपाऽर्चा गृहं वाऽर्चानुरूपतः।

न्यायोऽयं पीठिकादीनामपि ज्ञेयो विचक्षणैः॥ 13.80 ॥

न जीर्णैरुपयुक्तैर्वा शिलाद्यैर्वैष्णवं गृहम्।

कारयेत् पीठिकां वाऽर्चामाभिचारोऽन्यथा भवेत्॥ 13.81 ॥

पुरातन्यो विवर्णाः स्युरपक्वाश्चात्र नेष्टकाः।

गर्भवन्तः स्वयं शुष्काः पतिता वाऽग्निदूषिताः॥ 13.82 ॥

असारा दुष्टदेशस्था दूषिताश्चापि न द्रुमाः।

कटुकण्टकिपैशाचक्षुद्रचैत्यादयस्तथा॥ 13.83 ॥

शूलसूचिध्वजस्तम्भचक्रयष्टिकृतानि च।

न युञ्ज्याच्छास्त्रविद् गेहे नोत्तमं योजयेदधः॥ 13.84 ॥

घटीयन्त्रादिदारूणि न कपित्थाक्षजानि च।

वाहयेन्मूलमग्रेण नोत्तमं सन्धयेन्नवे॥ 13.85 ॥

नाधोमुखं नियुञ्जीत न तथा दक्षिणामुखम्।

अनुयागे नावन्येव द्रव्याणि शुभदानि तु॥ 13.86 ॥

प्रासादेऽधः शिलादीनि शुभान्यन्यानि वेच्छया।

यदार्चोत्पाटिता स्थाप्या तदा पूर्वैव पीठिका॥ 13.87 ॥

अथ वक्ष्यामि संक्षेपात् प्रतिमालक्षणं परम्।

योनिसंस्थानभेदं च साधकानां हिताय वै॥ 14.1 ॥

रत्नलोहशिलाधातुमृत्काष्ठालेख्यभेदतः।

प्रतिमा सप्तधा ज्ञेया निर्दोषा रत्नलोहजा॥ 14.2 ॥

बहुदोषा शिला सा तु पुण्यशैलोद्भवेष्यते।

वारुण्यैन्द्री तथाऽऽग्नेयी वायवी भूश्चतुर्विधा॥ 14.3 ॥

आद्ययोर्या शिला सैषा निर्दोषाऽपि तु नान्ययोः।

निमग्ना भुवि या रम्या स्निग्धाऽर्ककिरणोज्झिता॥ 14.4 ॥

एकवर्णा सुवर्णा च सवर्णा चातिशोभना।

श्वेतब्जाभा मृगे ग्राह्या सौम्या विप्रस्य सा शिला॥ 14.5 ॥

ऐन्द्री रक्ता कुलस्थाभा ज्येष्ठायां क्षत्रियस्य तु।

फल्गुन्यां भगदेवत्या पीता वा हरिता विशः॥ 14.6 ॥

कृष्णा मुद्गनिभाऽश्विन्यां शूद्रस्यैवाश्विदेवता।

विशाला नातिबहला छिद्रवन्मधुरस्वरा॥ 14.7 ॥

रम्भादलाकृतिः स्त्री स्याच्छीतला च मनोरमा।

गम्भीरनिनदा गुर्वी सदृढा विस्फुलिङ्गिनी॥ 14.8 ॥

अश्वत्थवटपत्राभा विशाला बहला पुमान्।

नपुंसकं द्वयाकारा तद्धीना या सपर्पटा॥ 14.9 ॥

निबिडावयवा स्निग्धा धीरशब्दा सुशीतला।

सुगन्धरसूरुपाढ्या युवतिः सा सुशोभना॥ 14.10 ॥