Aniruddha Samhita

०१ शास्त्रावतरणं

हिमाद्रिशिखरे क्षेत्रे सर्वसिद्धनिषेविते ।

सर्वविद्याधरैस्सर्व गन्धर्वैश्चैव सेविते ॥ १ ॥

सर्वसिद्धमुनिश्रेष्ठैः सर्वदेवैस्समाकुले ।

नानामृगसमाकीर्णे नानापद्मसमाकुले ॥ २ ॥

नानावृक्षसमाकीर्णे नानापुष्पसमाकुले ।

नानापक्षिसमाकीर्णे सुवर्णद्रुममण्डिते ॥ ३ ॥

मृगनाभिसमायुक्ते काञ्चनस्थलशोभिते ।

क्रमुकैर्नालिकेरैश्च केतकैरुपशोभिते ॥ ४ ॥

अप्सरोभिः समाकीर्णे मातङ्गैरुपशोभिते ।

मुनिमुख्यैस्समाकीर्णैराश्रमैरुपशोभिते ॥ ५ ॥

वापीकूपतटाकाद्यैः पद्मगैरुपशोभिते ।

चन्दनैर्वकुलैश्चैव पद्मषण्डैस्समाकुले ।

कुमुदोत्पलकह्लारैः निधिरत्नैः समाकुले ॥ ७ ॥

मातुलुङ्गसमायुक्ते पनसैरुपशोभिते ।

गोगजैश्च समाकीर्णे ब्राह्मणैश्च समवृते ॥ ८ ॥

तस्मिन्मध्ये समासीनमाश्रमे परमात्मने ।

भृगुं वेदविदां श्रेष्ठमात्मध्यानपरायणम् ॥ ९ ॥

वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञं सर्वशास्त्रार्थकोविदम् ।

उन्द्यदादित्यसङ्काशं चन्द्रबिम्बनिभाननम् ॥ १० ॥

पवित्रपाणिसंयुक्तं कृष्णाजिनधरं परम् ।

प्रशान्तमनसं सौम्यं वीरासनसमन्वितम् ॥ ११ ॥

पार्श्वस्था मुनयः सर्वे प्रणिपत्य जगद्गुरुम् ।

ऊचुस्तं मुनयस्सर्वे एतद्वाक्यमतन्द्रिताः ॥ १२ ॥

वेदास्सर्वे समासेन साङ्गोपाङ्गाः सविस्तराः ।

त्वत्तः कमलपत्राक्ष श्रुताः पूर्वं दयापर ॥ १३ ॥

श्रेयो मार्गे न पश्यामः तद्वदस्व महामुने ।

एतच्छ्रुत्वा महाप्राज्ञः प्रोवाच स महामुनिः ॥ १४ ॥

भृगुः -

पुरा तपः प्रभावेन श्वेतद्वीपमुपागमम् ।

गोपुरैश्च समायुक्तमनेकावरणैर्युतम् ।

बहुमण्डपसंयुक्तं बहुपादसमन्वितम् ॥ १६ ॥

उद्यानादि समायुक्तं पादविप्रैः ? प्रतिष्ठितम् ।

प्रस्तरैश्च समायुक्तमनेकतलसंयुतम् ॥ १७ ॥

तोरणैः पञ्जरैर्युक्तं पताकाभिरलङ्कृतम् ।

गरुडैश्च समायुक्तं कोणसिंहसमन्वितम् ॥ १८ ॥

प्रासादं सम्प्रविश्याहं हेमाद्रिसदृशाकृतिम् ।

तत्प्रणम्य महाप्राज्ञं अन्तरं सम्प्रविश्य च ॥ १९ ॥

प्रदक्षिणं क्रमात्कृत्वा आदिमूर्तिं सम्प्रणम्य च ।

विमानोत्तरपार्श्वे तु अनिरुद्धं प्रणम्य च ॥ २० ॥

तस्यान्तिकं समासाद्य पूजयामि जगत्पतिम् ।

पूर्वोक्तक्रमयोगेन चतुःस्थानार्चनैर्युतम् ॥ २१ ॥

आसनाद्युपचारैश्च अर्घ्यादिद्रव्यसङ्गतैः ।

निवेदनैरपूपाद्यैर्मधुपर्कपुरस्सरम् ॥ २२ ॥

इत्येवं चिरकाले तु याते प्रत्यक्षमादिशत् ।

देवदेवो जगन्नाथोऽनिरुद्धः परमःपुमान् ॥ २३ ॥

नीलमेघनिभश्शान्तश्चन्द्रबिम्बनिभाननः ।

हारकेयूरसंयुक्तो मुकुटेन विराजितः ॥ २४ ॥

श्रीवत्सकौस्तुभोरस्को वनमालाविराजितः ।

पीताम्बरधरःस्रग्वी शङ्खचक्रगदाधरः ॥ २५ ॥

आविरासीज्जगन्नाथः कृपया परया विभुः ।

तं दृष्ट्वा विस्मयाविष्टाः स्तोत्रैः स्तुत्वा जगत्पतिम् ॥ २६ ॥

नमस्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते गरुडध्वज ।

नमस्ते भुवनाधार नमस्ते चतुरात्मक ॥ २७ ॥

नमस्ते कमलाकान्त नमस्ते करुणाकर ।

नमस्ते सर्वलोकेश नमस्ते श्रीधराय च ॥ २८ ॥

नमस्ते देवदेवेश नमस्ते लोकपावन ।

स्तोत्रेणानेन विप्रेन्द्र प्रसन्नोभूज्जनार्दनः ॥ २९ ॥

श्रीभगवान्

वरं वृणीष्व भद्रं ते प्रसन्नोऽहं तवानघ ।

भृगुः -

विदितस्सर्वशास्त्रार्थो वेदवेदाङ्गकं परम् ॥ ३० ॥

त्वत्प्रसादेन देवेश श्रुतं पूर्वं मया विभो ।

मुक्तिमार्गं न पश्यामि इदानीं तद्वदस्व मे ॥ ३१ ॥

श्रीभगवान् -

पञ्चरात्रोक्तमार्गेण भुक्तिर्मुक्तिश्च जायते ।

पञ्चरात्रादृते विप्र मुक्तिमार्गो न विद्यते ॥ ३२ ॥

भृगुः -

पञ्चरात्रं च किं देव केन प्रोक्तं जगत्पते ।

श्रुतं केन हृषीकेश मुक्तिः केन प्रलभ्यते ॥ ३३ ॥

पञ्चरात्रस्य शब्दस्य कश्चार्थो ब्रूहि तत्त्वतः ।

श्री भगवान्

पञ्चरात्रं मया प्रोक्तं लोकानां हितकाम्यया ॥ ३४ ॥

ब्रह्मेन्द्ररुद्रदेवांश्च श्रावयामास भूतले ।

साङ्ख्ययोगादिशास्त्राणि रात्रीयन्ते महान्त्यपि ॥ ३५ ॥

तत्सन्निधौ समाख्यासौ तेन लोके प्रवर्तते ।

चन्द्रतारागणं यद्वच्छोभते नैव वासरे ॥ ३६ ॥

तथेतराणि शोभन्ते पञ्च नैवास्य सन्निधौ ।

पञ्चत्वमथा यद्वद्दीप्यमाने दिवाकरे ॥ ३७ ॥

ऋच्छन्ति रात्रयस्तद्वदितराणि तदन्तिके ।

तस्मात्पञ्चरात्राख्यं ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ ३८ ॥

प्रणवं पञ्चसम्भूतं पञ्चरात्रमिति स्मृतम् ।

पञ्चत्वाज्जायते जन्तोः पञ्चरात्रमितिस्मृतम् ॥ ३९ ॥

पञ्चरात्रप्रकारेण येऽर्चयिष्यन्ति मानवाः ।

पञ्चरात्रमिदं शास्त्रं भुक्तिमुक्तिप्रदायकम् ।

मच्छासनमिदं शास्त्र मिदं गृह्णिष्व सादरम् ॥ ४१ ॥

मत्प्रसादाद्विशेषेण शास्त्रपारङ्गतो भव ।

इत्युक्त्वा देवदेवेशस्तत्रैवान्तरधीयत ॥ ४२ ॥

अहं शास्त्रं समादाय गमिष्यामि ममाश्रमम् ।

एतच्छास्त्रमुपाश्रित्य मुक्तिमार्गः प्रसिध्यति ॥ ४३ ॥

०२ शास्त्रप्रशंसा

अथ द्वितीयोऽध्यायः

भृगुः -

पञ्चरात्रं समादाय दीक्षा तेनैव मार्गतः ।

अनिरुद्धप्रशस्तेन पञ्चरात्रेण मीयते ॥ १ ॥

ऋषयः -

पञ्चरात्रमिदं कीदृक् तद्वदस्व महामुने ।

भृगुः -

पञ्चरात्रं महाज्ञानं नारायणसमीरितम् ॥ २ ॥

पञ्चरात्रात्परं शास्त्रं न भूतं न भविष्यति ।

ब्राह्मणः सर्ववर्णेषु यतिश्चाश्रमिषूतमः ॥ ३ ॥

यद्वद्गङ्गा च तीर्थेषु देवतेष्वपि चाच्युतः ।

अश्वत्थः सर्ववृक्षेषु नक्षत्रेषु च चन्द्रमाः ॥ ४ ॥

आदित्यानां यथा विष्णू रुद्राणां शङ्करो यथा ।

वेदानां सामवेदस्तु नराणां च नराधिपः ॥ ५ ॥

शास्त्रेष्वपि च सर्वेषु पञ्चरात्रं तथा भवेत् ।

यथा हि सर्वदेवानां वरिष्ठो विष्णुरव्ययः ॥ ६ ॥

तथा सर्वेषु शास्त्रेषु पञ्चरात्रं वरिष्ठकम् ।

श्रुतिमूलमिदं तन्त्रं प्रमाणं कल्पसूत्रवत् ॥ ७ ॥

पञ्चरात्रं विशेषेण विष्णुना भाषितं यथा ।

अतः प्रमाणं लोकेऽस्मिन् धर्मशास्त्रेषु सर्वशः ॥ ८ ॥

धर्मशास्त्रेषु सर्वेषु आगमेषु विशेषतः ।

पुराणेष्वपि सर्वेषु पञ्चरात्रं प्रमाणकं ॥ ९ ॥

पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम् ।

श्रोतारो मूर्तिभेदाश्च ऋषयश्च पितामहाः ॥ १० ॥

वैष्णवं शासनं शुभ्रमच्छिद्रं पापनाशनम् ।

हितार्थं सर्वभूतानामादिदेवेन चोदितम् ॥ ११ ॥

चतुष्पादसमायुक्तं चतुर्वर्गफलप्रदम् ।

पञ्चमं वेदमाख्यातं पञ्चरात्रं तु पावनम् ॥ १२ ॥

पुण्यानां हि महत्पुण्यं पावनानां हि पावनम् ।

पुराणानां पुराणं हि धर्माणामपि धर्मकम् ॥ १३ ॥

भगवद्भक्तजैश्चैव भगवच्छास्त्रमुच्यते ।

पुराणपुरुषेणोक्तं पुराणं पञ्चरात्रकम् ॥ १४ ॥

पुराणं वैष्णवं प्रोक्तं पञ्चरात्रं च पावनम् ।

नारायणमुखोद्भूतं ब्राह्मणेनैव सेवितम् ॥ १५ ॥

ब्राह्मणं पञ्चरात्रं च वेदं विष्णुमुखोद्गतम् ।

पञ्चरात्रविदं विप्रं देववत्प्रतिभावयेत् ॥ १६ ॥

प्रणमेद्दण्डवद्भूमौ दृष्टमात्रं तु वैष्णवम् ।

अनादृत्य तु सम्मोहाद्दूरयात्रा भवेद्यदि ॥ १७ ॥

नरकाय भवन्त्येते नात्र कार्या विचारणा ।

पञ्चरात्रमिदं विप्र नारायणमुखोद्गतम् ॥ १८ ॥

निन्देद्यदि तु सम्मोहान्नरकाय भवेत् ध्रुवम् ।

पञ्चरात्रविदो दानं कोटिगोदानजं फलम् ॥ १९ ॥

०३ आचार्यलक्षणम्

अथ तृतीयोऽध्यायः

भगवान् -

आचार्यलक्षणं वक्ष्ये समासान्मुनिपुङ्गव ।

ब्राह्मणं योनिजं शुद्धं नियतब्रह्मवादिनम् ॥ १ ॥

पञ्चरात्रविदं दान्तं सदाचारसमन्वितम् ।

युवानं कोमलं शान्तं सर्वावयवशोभितम् ॥ २ ॥

वेदवेदाङ्गतत्वज्ञं श्रौतस्मार्तक्रियापरम् ।

मच्चित्तं मद्गतप्राणं मदाराधनतत्परम् ॥ ३ ॥

मन्नामकीर्तनपरं मत्कथालोलुपम्मनः ।

गुणवन्तं शुचिं दक्षं सत्यवादिजितेन्द्रियम् ॥ ४ ॥

शास्त्रज्ञ कर्मकुशलं पञ्चरात्रार्थवेदिनम् ।

पवित्रपाणिनिरतं प्राणायामपरायणम् ॥ ५ ॥

पञ्चकालक्रियायुक्तं पञ्चयज्ञसमन्वितम् ।

मुद्रामण्डलकुण्डज्ञं मण्डलार्चनतत्परम् ॥ ६ ॥

व्रतोपवासनिरतं दयाशीलगुणान्वितम् ।

सर्वपापविनिर्मुक्तं सर्वदोषविवर्जितम् ॥ ७ ॥

कर्षणादिक्रियादक्षं नित्यस्नानक्रियापरम् ।

पवित्रकर्मकुशलं प्रतिष्ठाकर्मलम्पटम् ॥ ८ ॥

उत्सवादिक्रियादक्षं सहस्रकलशे क्षमम् ।

द्वादश्याराधनपरं द्वादशाक्षरचिन्तकम् ॥ ९ ॥

स्वतन्त्रकर्मकुशलं योगाग्निनिरतं शुचिम् ।

शङ्कचक्राङ्कितभुजं धृतपञ्चाङ्गभूषणम् ॥ १० ॥

चिदचिदीश्वरतत्त्वज्ञं मन्त्रयन्त्रक्रियापरम् ।

शिल्पशास्त्रविचारज्ञं शिल्पनिर्माणकोविदम् ॥ ११ ॥

स्मितपूर्वाभिभाषं च गुरुपूजापरान्वितम् ।

स्वदारनिरतं भोगसुखिनं पुत्रसंयुतम् ॥ १२ ॥

क्षयकुष्ठादिरहितमनाचारविवर्जितम् ।

समयाचारसंयुक्तं जितक्रोधं जितेन्द्रियम् ॥ १३ ॥

सर्वभूतदयायुक्तं कल्याणावयवान्वितम् ।

कल्याणकर्मसंयुक्तं काममोहविवर्जितम् ॥ १४ ॥

सालग्रामार्चनपरं गीतनृत्तविशारदम् ।

वाद्यवादनवर्गज्ञं तालवर्गविशारदम् ॥ १५ ॥

एभिर्गुणैस्समायुक्तमाचार्यं वरयेत्सुधीः ।

शिष्यस्सर्वगुणोपेतस्सत्यवादी दयापरः ॥ १६ ॥

विनयादिगुणैर्युक्तः धर्मश्रुतिपरायणः ।

ब्राह्मणः क्षत्रियश्चैव वैश्यशूद्रौ तथापरौ ॥ १७ ॥

ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थोऽथ भिक्षुकः ।

एतच्छास्त्रोक्तमार्गेण दीक्षयेत्प्रथमं द्विजः ॥ १८ ॥

०४ शास्त्रदीक्षाविधिः

अथ चतुर्थोऽध्यायः

श्रीभगवान्

दीक्षाविधिमथो वक्ष्ये समासान्मुनिपुङ्गव ।

उत्तरायणकाले तु दीक्षाकर्म समाचरेत् ॥ १ ॥

शुभवारे शुभदिने शिष्यस्याथगुणान्विते ।

यदा शिष्यमनः प्रीतं तदा कालमुदाहृतम् ॥ २ ॥

शुक्लपक्षे विशेषेण द्वादश्यामपि दीक्षयेत् ।

दीयते ज्ञानमेवेह क्षीयते पापसञ्चयः ॥ ३ ॥

दीयते क्षीयते चैव ततो दीक्षाऽभिधीयते ।

दीक्षा च द्विविधा प्रोक्ता शास्त्रं मन्त्रमिति द्विधा ॥ ४ ॥

प्रथमं शास्त्रदीक्षां च शृणु ब्रह्मन् महामुने ।

शास्त्रपारङ्गतं विप्रं पूर्वोक्तगुणसंयुतम् ॥ ५ ॥

गुरुमभ्यर्चयेच्छिष्यः शास्त्रविन्निरतं मुनिम् ।

आचार्यवरणं पूर्वं द्रव्योपादानमेव च ॥ ६ ॥

अङ्कुरार्पणकञ्चैवमधिवासमनन्तरम् ।

नेत्रकौतुकबन्धञ्च शास्त्रपीठाधिवासनम् ॥ ७ ॥

कुम्भमण्डलवह्निस्थदेवपूजापुरस्सरम् ।

द्वारार्चनं पुरा कृत्वा प्रातस्नानमनन्तरम् ॥ ८ ॥

ऊर्ध्वपुण्ड्रविधानं च ज्ञापयेत् तन्त्रपारगः ।

शङ्खचक्राङ्कितं कृत्वा द्वारादियजनं परम् ॥ ९ ॥

त्रिस्थानाभ्यर्चनञ्चैव नेत्रबन्धमनन्तरम् ।

शास्त्रपीठार्चनं कृत्वा शास्त्रं सञ्ज्ञापयेत्सुधीः ॥ १० ॥

नेत्रवस्त्रं विमुच्याथ आचार्यवरपूजनम् ।

एतत्कर्म मया प्रोक्तं तन्त्रेऽस्मिन् मुनिपुङ्गव ॥ ११ ॥

दीक्षाङ्कुरार्पणं वक्ष्ये अवधारय साम्प्रतम् ।

सप्तमे पञ्चमे वापि तृतीयेऽहनि वापयेत् ॥ १२ ॥

कर्मारम्भदिनात्पूर्वं प्रवृत्ते तु निशामुखे ।

मृद्ग्रहं पूर्वतः कृत्वा मण्डपालङ्कृतिं चरेत् ॥ १३ ॥

पालिका द्वादशवराः मृदा सम्पूर्य देशिकः ।

व्रीहीनास्तीर्यचैतासु तन्मध्ये पालिकां न्यसेत् ॥ १४ ॥

तत्पूर्वे बीजपात्रं तु पश्चिमे कुम्भकं न्यसेत् ।

द्वारपूजां ततः कृत्वा पुण्याहमपि वाचयेत् ॥ १५ ॥

कुम्भे सम्पूजयेत्पश्चात् सोममन्त्रेण मन्त्रवित् ।

पात्राण्यभ्यर्चयेत्पश्चात् ब्रह्माविष्णुशिवात्मकान् ॥ १६ ॥

बीजपात्रे तथा सोमं होममन्त्रेण होमयेत् ।

तिलं मुद्गं यवं माषं सर्षपं शालिमेव च ॥ १७ ॥

निष्पावं च प्रियङ्गुं वा बीजाष्टकमुदाहृतम् ।

बीजपात्रं ततः कुर्यात् तत्तन्मन्त्रेण साधकः ॥ १८ ॥

बलिं कृत्वा तु परितो रक्षां कुर्यादतन्द्रितः ।

यावत्कर्मदिनान्तं च पूजनं सम्यगाचरेत् ॥ १९ ॥

चतुस्थानमर्चनं कुर्यात् द्वारपूजापुरस्सरम् ।

प्राशयेत्पञ्चगव्यं च विष्णुपादोदकं तथा ॥ २० ॥

पुण्याहं वाचयित्वा तु कौतुकं बन्धयेत्सुधीः ।

यन्त्रमण्डलगं वापि नारायणकसञ्ज्ञकम् ॥ २१ ॥

वासुदेवाख्य यन्त्रं वा विष्णुयन्त्रमथापि वा ।

केवलं मण्डलं वापि तन्त्रकान्तारशोभितम् ॥ २२ ॥

दिव्यमन्त्रोदितं वापि मण्डलं कारयेद्बुधः ।

नेत्रम्बन्धं ततः कृत्वा प्राणायामत्रयं चरेत् ॥ २३ ॥

तत्त्वन्यासं ततः कृत्वा मातृकान्यासमाचरेत् ।

मूलमन्त्रान्तरन्यासं मायासूत्रं च बन्धयेत् ॥ २४ ॥

शास्त्रपीठं समभ्यर्च्य शयने सन्निवेशयेत् ।

स्थापयेद्वाससा पश्चात् बलिं दत्वा समन्ततः ॥ २५ ॥

जागरेण नयेद्रात्रिं प्रातः स्तुत्वा जनार्दनम् ।

मायासूत्रं ततश्छित्वा शरावेषु विनिक्षिपेत् ॥ २६ ॥

नेत्रबन्धं विसृज्याथ स्नापयेद्वा सशिष्यकम् ।

अलङ्कृत्य यथा न्यायं मण्डपे सन्निवेशयेत् ॥ २७ ॥

स्वस्थाने तु समासीनो द्वारादियजनं चरेत् ।

कुम्भमभ्यर्चयेद्विद्वान् मण्डलं तदनन्तरम् ॥ २८ ॥

होमकार्यं ततः कृत्वा शास्त्रपीठार्चन चरेत् ।

प्राणायामादिकं कृत्वा मन्त्रन्यासपुरस्सरम् ॥ २९ ॥

शिष्यमानीय पार्श्वे तु समासीनं तदन्तिके ।

शास्त्रपीठं समानीस बोधयामास देशिकः ॥ ३० ॥

संहितानामशेषानामाद्यन्तं वापि बोधयेत् ।

एतत्तन्त्रमथोवापि यथाकार्यानुरूपतः ॥ ३१ ॥

आचार्यं पूजयेत् पश्चाद्वस्त्रहोमाङ्गुलीयकैः ।

गोभूहिरण्यरत्नाद्यैर्यथा वित्तानुरूपतः ॥ ३२ ॥

शास्त्रदीक्षा मया प्रोक्ता तन्त्रदीक्षा तथैव च ।

ब्राह्मणस्य विशेषेण विधिरेषा प्रकीर्तिता ॥ ३३ ॥

क्षत्रियस्यादिशूद्रान्तं शास्त्रदीक्षा न विद्यते ।

केवलं यन्त्र मन्त्रेण बोधयेद्देशिकोत्तमः ॥ ३४ ॥

मुद्रामात्रमथोवापि मन्त्रयन्त्रमथापि वा ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषादि अनिरुद्धसंहितायां शास्त्रदीक्षाविधिर्नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥

०५ यन्त्रविधानम्

अथ पञ्चमोऽध्यायः

भगवान्-

विष्णुयन्त्रमथो वक्ष्ये शृणुष्व मुनिपुङ्गव ।

पुण्यक्षेत्रे विशेषेण देवतायतनेषु च ॥ १ ॥

पर्वताग्रे नदीतीरे गोष्ठे शुद्धगृहेपि वा ।

मण्डपं कारयेद्धीमान् षोडशस्तम्भसंयुतम् ॥ २ ॥

ऌप्तमण्डपमध्ये वा वेदिं कृत्वा प्रमाणतः ।

गोमयालेपनं कृत्वा तन्मध्ये यन्त्रमालिखेत् ॥ ३ ॥

तालमानप्रमाणेन प्रणवं पूर्वमालिखेत् ।

षट्कोणं तद्बहिःकल्प्य ब्रहिर्वृत्तसमन्वितम् ॥ ४ ॥

अर्धाङ्गुलप्रमाणेन वृत्तमालिख्य पूर्ववत् ।

चतुरङ्गुलमानेन वृत्तमुल्लिख्य साधकः ॥ ५ ॥

तस्मिन्नेव विशेषेण अष्टपत्रं समालिखेत् ।

तन्मानेन बहिःकुर्यादष्टकोणं समालिखेत् ॥ ६ ॥

अन्तःकोणेषु षड्वर्णं बहिःकोणेष्टवर्णकम् ।

तद्वहिः केसरं प्रोक्तं तद्बहिष्षोडशच्छदम् ॥ ७ ॥

द्वादशाश्रं बहिःकुर्यात् द्वादशाक्षरमालिखेत् ।

केसरं च तथा कुर्याद्वात्रिंशच्छदमालिखेत् ॥ ८ ॥

पत्राच्छतगुणं विप्र केसरं सम्प्रकीर्तितम् ।

चक्रं तु तद्बहिः कुर्यान्नाभ्यरन्नेमि संयुतम् ॥ ९ ॥

एकाङ्गुलप्रमाणेन नाभिनेमिं समालिखेत् ।

चतुरङ्गुलमानेन अरक्षेत्रं परिकीर्तितम् ॥ १० ॥

चतुर्विंशत्यरं कुर्यात्तदेकाङ्गुलमानतः ।

बहिःपीठादिकान् कल्प्य केवलाश्र मथापि वा ॥ ११ ॥

षोडशाब्जे स्वरान् लिख्य वर्णं वक्ष्ये समासतः ।

नृसिंहानुष्ठुभञ्चैव द्वात्रिंशत्पत्रकं लिखेत् ॥ १२ ॥

रेखास्सर्वाः सिताः प्रोक्ताः पीतवर्णेनचान्तरम् ।

षट्कोणं रक्तवर्णेन वर्णकं सितकं भवेत् ॥ १३ ॥

कोणान्तरालमसितं केसरं पाण्डुरक्तकम् ।

अष्टपत्रं सितं कुर्यात् कृष्णं चैवान्तरालकम् ॥ १४ ॥

बहिःकोणाष्टकं पीतं मध्यमं श्यामलं भवेत् ।

तद्बहिः केसरं विद्यात् रक्तवर्णेन पूरितम् ॥ १५ ॥

पाण्डुरक्तनिभेनैव षोडशाब्जं प्रपूरयेत् ।

अन्तरं नीलवर्णेन बहिःकोणं तु पीतकम् ॥ १६ ॥

अन्तरं श्यामवर्णेन बहिःकेसरकं सितम् ।

असितं चान्तरं कुर्यात् तत्पत्रं रक्तसन्निभम् ॥ १७ ॥

हेमाभं नाभिभूभागमरं वै कृष्णवर्णकम् ।

अन्तरालं तु पीतं स्यात् तन्नेमित्वसितं भवेत् ॥ १८ ॥

पीठान्तरन्तु रक्तं स्यात्पीठादित्युत्तरं शृणु ।

यन्त्रबाह्ये विशेषेण त्रिंशद्विंशतिरेव वा ॥ १९ ॥

सप्तकं पञ्चकं वापि विस्तारं सम्प्रकीर्तितम् ।

पीठं वीथीं च द्वारञ्च क्रमाद्बुध्या विलेपयेत् ॥ २० ॥

सितरक्तादिपीतेन निक्षिपे द्व्यत्ययेन तु ।

परभागविभागेन यथाशोभानुरूपतः ॥ २१ ॥

पीठादिरहितं वापि पञ्चरेखां बहिर्लिखेत् ।

पञ्चवर्णक्रमाद्विप्र रेखायाः त्रित्रिवर्णकम् ॥ २२ ॥

प्रणवाद्धि विशेषेण विष्णुमभ्यर्चयेत्सुधीः ।

अक्षराणि च सर्वाणि स्वस्थाने तु समर्चयेत् ॥ २३ ॥

पाशाङ्कुशेन संयुक्तं नेमिमभ्यर्चयेत्सुधीः ।

पीठगात्रककोणे तु धर्मादीन् परिपूजयेत् ॥ २४ ॥

अनन्तं वीथिभागे तु द्वारे चण्डादिकान् न्यसेत् ।

इति सम्यक् समाख्यातं विष्णुयन्त्रं महामुने ॥ २५ ॥

नारायणाख्ययन्त्रस्य विधिं ब्रूहि जगत्प्रभो ॥

श्रीभगवान् -

प्रणवं पूर्ववत्कृत्वा लिख्यमष्टदलान्तरम् ।

पूर्वादि सर्वकोणेषु अष्टाक्षरकमालिखेत् ॥ २६ ॥

तद्बहिः केसरं वृत्तं बहिर्वृत्तं तु पङ्कजम् ।

अष्टपत्रं लिखेत्सम्यक् बहिश्चक्रं प्रकल्पयेत् ॥ २७ ॥

अष्टपत्रस्य मध्ये तु नृसिंहाष्टाक्षरं लिखेत् ।

नाभि नेमिसमायुक्तं पूर्ववच्चक्रमालिखेत् ॥ २८ ॥

अष्टाक्षरं पूर्ववच्चक्रं बहिर्द्वादशकोणकम् ।

द्वादशाश्रं च तत्कोणे बहिःकेसरपङ्कजम् ॥ २९ ॥

तत्पत्रं द्वादशं प्रोक्तं द्वादशाक्षरकं न्यसेत् ।

तद्बहिष्षोडशाश्रं स्याद्बहिश्चक्रं प्रकल्पयेत् ॥ ३० ॥

अरैष्षोडशभिर्युक्तं नेमिनाभिसमन्वितम् ।

पूर्ववत्पङ्कजं कुर्यात् चतुर्विंशद्दलैर्युतम् ॥ ३१ ॥

चतुर्विंशदरैर्युक्तं बहिश्चक्रं समालिखेत् ।

द्वात्रिंशज्ज्वालया युक्तं चतुरश्रं बहिर्भवेत् ॥ ३२ ॥

पीठादि पूर्ववत्कल्प्य मरक्षेत्रं समाचरेत् ।

सर्वान्तरालमसितं सर्वारेखासिता भवेत् ॥ ३३ ॥

कर्णिकापीतवर्णेन अन्तरालं सितप्रभम् ।

केसरं पीतवर्णेन पद्मं वै पाण्डरारुणम् ॥ ३४ ॥

नाभिनेमिद्वयं पीतमरक्षेत्रं तु रक्तकम् ।

पद्मपत्रसमाकारं कृष्णवर्णेन शोभितम् ॥ ३५ ॥

केसरं क्षेत्रमखिलं पाण्डुरक्तेन पूरितम् ।

पाण्डुरक्तेन तत्पत्रं बहिःकोणं तु पीतलम् ॥ ३६ ॥

बहिश्च मातुलङ्गाभं पीत कुङ्कुमसन्निभम् ।

तद्बहिःपत्रसङ्घन्तु पीतरक्तेन मिश्रितम् ॥ ३७ ॥

पत्रान्तरालं श्यामं च बहिश्चक्रं तु पूर्ववत् ।

इन्दीवरदलाकारं नीलवर्णेन रञ्जितम् ॥ ३८ ॥

अन्तरालं तु रक्तं स्याच्चक्रं पूर्ववदालिखेत् ।

ज्वालामालां विशेषेण रक्तवर्णेन भूषयेत् ॥ ३९ ॥

बहिःपीठादिकाः सर्वाः पूर्वमण्डलवद्भवेत् ।

नारायणं यजेन्मध्ये स्वस्थाने मण्डलं न्यसेत् ॥ ४० ॥

अरैके तु विशेषेण मूर्तिनभ्यर्चयेत् बुधः ।

नारायणाख्यकं यन्त्रं दीक्षाकाले विनिक्षिपेत् ॥ ४१ ॥

व्याधीनामुद्भवे विप्र प्रायश्चित्तादिके पुनः ।

परचक्रप्रवेशे च कुहूदोषसमुद्भवे ॥ ४२ ॥

ग्रहदोषे च सम्पन्ने रक्षाकार्ये विशेषतः ।

अनावृष्टिविधौ विप्र तथा स्नपनकर्मणि ॥ ४४ ॥

श्रीभगवान् -

वासुदेवाख्यकं यन्त्रं प्रवक्ष्यामि महामुने ।

प्रणवं पूर्ववत् कृत्वा द्वादशाश्रं बहिःक्षिपेत् ॥ ४५ ॥

केसराब्जं तथालिख्य कोणे मन्त्राक्षरं लिखेत् ।

पत्रे द्वादशमूर्तिं च बहिश्चक्रं समालिखेत् ॥ ४६ ॥

नाभ्यरानेमिसंयुक्तं चतुर्वारं समालिखेत् ।

चतुर्विंशाश्रकं बाह्ये गायत्रीं च समालिखेत् ॥ ४७ ॥

पूर्ववत्पङ्कजं कुर्याच्चतुर्विंशद्दलं लिखेत् ।

चक्रन्तु पूर्ववत्कुर्यात् चतुर्विंशारकैर्युतम् ॥ ४८ ॥

द्वात्रिंशत्कोणकं बाह्ये नृसिंहानुष्ठुभं लिखेत् ।

तद्बाह्ये पङ्कजं कुर्यात् द्वात्रिंशत्पत्रसंयुतम् ॥ ४९ ॥

बहिश्चक्रं तथा कुर्याद्व्यात्रिंशदरकैर्युतम् ।

पाशाङ्कुशौ नेमिभागे बहिर्ज्वालां समालिखेत् ॥ ५० ॥

चतुष्षष्टिक्रमेणैव तदर्धं वापि कल्पयेत् ।

चतुरश्रं तु तद्बाह्ये पीठादीन् पूर्ववल्लिखेत् ॥ ५१ ॥

पद्मपत्रारकं पूर्वे मध्यमे मातुलुङ्गवत् ।

अपरे तु विशेषेण परश्चारश्चसम्परम् ? ॥ ५२ ॥

रेखागणं तथा पूर्वमन्तरालं तथा भवेत् ।

कर्णिका पीतवर्णेन कोणं वै शुक्रवर्णकम् ॥ ५३ ॥

नाभिनेमिद्वयं श्याममरक्षेत्रं सितं भवेत् ।

अरं वै पीतवर्णेन बहिः कोणं तु रक्तकम् ॥ ५४ ॥

केसरक्षेत्रकं सर्वं रक्तपीतेन पूरितम् ।

पत्रन्तु पाण्डुरक्तेन नेमि नाभि सितं भवेत् ॥ ५५ ॥

अरन्तु कृष्णवर्णं स्यादन्तरालं तु पीतकम् ।

बहिःकोणं तु पीतं स्यादन्तरालं तु कृष्णकम् ॥ ५६ ॥

बहिःपत्रं तथारक्तं नाभि नेमि सितं भवेत् ।

अरन्तु कर्बुरं विद्यात् ज्वालासङ्घन्तु रक्तकम् ॥ ५७ ॥

पीठादि पूर्ववत्प्रोक्तमक्षरन्तु सितं भवेत् ।

इति सम्यक् समाख्यातं महायन्त्रं महामुने ॥ ५८ ॥

यः पूजयेन्महायन्त्रं स याति परमं पदम् ।

सोऽतुलां श्रियमाप्नोति कोटियज्ञफलं भवेत् ॥ ५९ ॥

सर्वपापविनिर्मुक्तः सर्वदानफलं लभेत् ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां यन्त्रविधानं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥

०६ मण्डलानां विधिः

अथ षष्ठोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

मण्डलानां विधिं वक्ष्ये समासादवधारय ।

चतुरश्रीकृतं क्षेत्रं त्रिंशधा विभजेच्च तत् ॥ १ ॥

अंशकानां भवेदत्र नवानां शतकम्भवेत् ।

तन्मध्ये दशपङ्क्त्यातु पद्मक्षेत्रं प्रजायते ॥ २ ॥

क्षेत्रद्वादशभागैकं व्यवधानं प्रकल्पयेत् ।

व्यवधानं त्रिधा कृत्वा व्योमवृत्तं तथाभवेत् ॥ ३ ॥

चतुर्धा विभजेत् शेषं प्रथमं कर्णिकापदम् ।

द्वितीयं केसरं प्रोक्तं तृतीयञ्च चतुर्थकम् ॥ ४ ॥

चतुर्थैकांऽसमानेन दलाग्रं सम्प्रकल्पयेत् ।

शिष्टेनांशगणेनैव पत्रमेकं प्रकल्पयेत् ॥ ५ ॥

पत्रान्तरालकं सर्वं कनिष्ठाङ्गुलिमानकम् ।

पत्रमध्ये त्रिरेखाञ्च पञ्चरेखां तथैव च ॥ ६ ॥

यवमात्रोन्नतं कुर्यात् पत्रमूलं तदानयेत् ।

पत्राग्रं पृथुतां याति अथवा केसरांशकम् ॥ ७ ॥

कर्णिकाग्रांशमानं वा इच्छया परिकल्पयेत् ।

यन्त्रकोच्चं पत्रमानं केसरं पत्रकांशकम् ॥ ८ ॥

एवन्तु पङ्कजं कृत्वा व्योमवृत्तं बहिर्भ्रमेत् ।

व्योमवृत्ताद्बहिर्वृत्तं चतुरश्रं प्रकल्पयेत् ॥ ९ ॥

शेषं पङ्क्तिपदेनैव पीठादि परिशोधयेत् ।

एवं पङ्क्त्या भवेत्पीठं चतुर्दिक्षु द्विकं व्रजेत् ॥ १० ॥

विदिक्षुचैव त्रिपदं द्विपदं त्वन्तरन्नयेत् ।

उपपीठं चतुःपङ्क्त्या कल्पयेत्पीठमुत्तमम् ॥ ११ ॥

मध्ये द्वादशकेनैव गात्रकं परिकल्पयेत् ।

तत्पूर्वापरवृत्तिभ्यां द्वितयं द्वितयं भवेत् ॥ १२ ॥

मध्यपङ्क्तिद्वयेनैव अष्टकं परिमार्जयेत् ।

एकीकृत्य ततस्सर्वानष्टकं तस्य पार्श्वयोः ॥ १३ ॥

त्रीणि त्रीणि तथाद्यन्ते मध्ये पङ्क्तिद्वये द्वयम् ।

तत्पदेचाष्टकं मृज्य मध्येचैव त्रयन्त्रयम् ॥ १४ ॥

एवमाद्यन्तपङ्क्तिभ्या मेकीकृत्य परामृजेत् ।

पद्मक्षेत्रस्य बाह्ये तु पञ्चकं परिमार्जयेत् ॥ १५ ॥

शेषन्तु कोष्ठकं प्रोक्तं द्विपदेनैव वीथिकाम् ।

गात्रकाख्यप्रदेशेतु शङ्खादीन् परिकल्पयेत् ॥ १६ ॥

शङ्खं चक्रं गदां पद्मं दिक्क्रमेण समालिखेत् ।

मुसलं नदकञ्चैव शार्ङ्गं च वनमालिकाम् ॥ १७ ॥

आग्नेयादीशकोणान्तं विन्यसेत्परितःक्रमात् ।

शिष्टं पङ्क्तिक्रमेणैव द्वारादि परिकल्पयेत् ॥ १८ ॥

द्विचतुष्कक्रमेणैव द्वारन्तु परिशोधयेत् ।

शोभं नवपदेनैव उपद्वारन्तु द्वारवत् ॥ १९ ॥

षट्पदैः सूक्ष्मशोभञ्च शिष्टकोणकम् ? ।

बहिः पङ्क्त्यंशमानेन रेखात्रयमथाचरेत् ॥ २० ॥

उपद्वारे विशेषेण मङ्गलाष्टकमालिखेत् ।

रजसा पूरयेत्पश्चात् शुद्धेन विविधेन च ॥ २१ ॥

कर्णिकां कनकाभेन केसरं शोणितप्रभम् ।

दलजालं सितं प्रोक्तं कृष्णं चैवान्तरं परम् ॥ २२ ॥

व्योअमवृत्तं तथा कुर्यात् बाह्यं चारुणप्रभम् ।

पीठकोणं सितं कुर्यात् गात्रं श्यामनिभं भवेत् ॥ २३ ॥

गात्रकोणान्तरं रक्तं बहिर्गात्रं तु शोणितम् ।

सितं कृष्णं च पीतं च क्रमाच्छेषत्रयं भवेत् ॥ २४ ॥

शङ्खादीन् शुक्लवर्णेन विलिखेत्तस्य मध्यमे ।

वीथीं मरकताभेन द्वारं शुक्लेन पूरयेत् ॥ २५ ॥

पीतं रक्तं च कृष्णं च श्यामं शोभादिकान् क्रमात् ।

सितं रक्तं तथा कृष्णं रेखात्रयमनुत्तमम् ॥ २६ ॥

श्रीभगवान् -

इष्टसिद्धिप्रदन्नाम मण्डलञ्चावधारय ।

इष्टसिद्ध्यर्चनाच्चैव इष्टसिद्धिमवाप्नुयात् ॥ २७ ॥

चतुरश्रं पुरा कृत्वा बाहुहस्तप्रमाणतः ।

चत्वारिंशत्पदं कृत्वा क्षेत्रमध्यं विशेषतः ॥ २८ ॥

अंशकानां भवेद्यत्र सहस्रं षट्शताधिकम् ।

इष्टसिद्ध्यर्चनाच्चैव सहस्रं षट्शताधिकम् ॥ २९ ॥

मध्ये दशपदं विप्र पङ्कजं पूर्ववल्लिखेत् ।

पीठन्तु पूर्ववत्कृत्वा बहिःपङ्क्त्या तु वीधिकां ॥ ३० ॥

तद्बहिः पञ्च पङ्क्त्या तु गात्रागारं तु शोधयेत् ।

मध्यपङ्क्तित्रयेणैव मध्ये कोणाष्टकं सृजेत् ॥ ३१ ॥

पूर्वापरे चतुर्थं स्यात् मध्ये चैव चतुष्पदम् ।

एवमष्टकसंयुक्तमेकीकृत्य विलेपयेत् ॥ ३२ ॥

अष्टादशपदेनैव प्रादक्षिण्यं परामृजेत् ।

कोणमध्यप्रदेशे तु पञ्चकोष्ठं परामृजेत् ॥ ३३ ॥

बहिष्षोडशकोष्ठेन प्रादक्षिण्येन लेपयेत् ।

शेषकोष्ठगणं सर्वमेकीकृत्य विलेपयेत् ॥ ३४ ॥

एकपङ्क्त्या भवेद्वीथी शिष्टपङ्क्ति क्रमं शृणु ।

पङ्क्तित्रयेण विप्रेन्द्र अन्तर्द्वारादिकान् मृजेत् ॥ ३५ ॥

पूर्वपङ्क्ति द्वयेनैव नयेत् शोभोपशोभितम् ।

सूक्ष्मशोभकञ्च चतुःकोणपार्श्वे परामृजेत् ॥ ३६ ॥

कोणसार्धद्वितीये तु एकमेव पदं मृजेत् ।

एकपङ्क्त्या भवेद्वीथी प्रादक्षिण्येन शोधयेत् ॥ ३७ ॥

तद्बहिःपदपङ्क्त्या तु विधीकां परिकल्पयेत् ।

शिष्टं पङ्क्तित्रयेणैव पूर्ववत् द्वारवीथिकां ॥ ३८ ॥

द्वारशोभमुपद्वारमुपशोभं च सूक्ष्मकम् ।

पूर्ववत्कल्पयित्वा तु कोणदेशेषु पूर्ववत् ॥ ३९ ॥

शिष्टपङ्क्त्या बहिर्वीथीं पूर्ववत्परितो मृजेत् ।

बहीरेखात्रयं कुर्यात् पञ्चकं वापि केवलम् ॥ ४० ॥

एवङ्कृत्वा विधानेन रजःपात्रविधिं शृणु ।

सपीठपङ्कजं विप्र पूर्ववत्परियोजयेत् ॥ ४१ ॥

वीधिकां षट्पदाभेन गात्रमध्यं तु पीतलम् ।

बहिः प्रदक्षिणं श्यामं कोणभूमिं तथैव च ॥ ४२ ॥

कोणगात्रान्तरालं तु रक्तवर्णेन पूरयेत् ।

बहिर्वीथीं सितेनैव अन्तर्वीथीं तु श्यामलाम् ॥ ४३ ॥

सितादिवर्णभेदेन क्रमात्कुर्याच्चतुष्टयम् ।

कोणान्तस्थ पदद्वन्द्वं रक्तं कृष्ण सितं क्रमात् ॥ ४४ ॥

बहिर्वीथीं तु पीतेन तद्बाह्यं रक्तमेव च ।

सितादिपञ्चवर्णेन पञ्चकं परिपूरयेत् ॥ ४५ ॥

तथा कोणद्वयं विप्र सितं श्यामं प्रकीर्तितम् ।

रेखात्रयं तथा कुर्यात् पञ्चकं पञ्चवर्णकम् ॥ ४६ ॥

देवतानामथो वक्ष्ये स्थानं तु मुनिपुङ्गव ।

कर्णिकाग्रे तु सम्पूज्य अङ्गोपाङ्गं च पत्रके ॥ ४७ ॥

गुणत्रयं केसरेषु मण्डलं तु त्रयं तथा ।

पीठदिक्ष्वष्टके विप्र दिक्पतीन् परिपूजयेत् ॥ ४८ ॥

गात्रमध्ये विशेषेण शङ्खादीन् परिपूजयेत् ।

अन्तराले ऋगादींश्च वेदादीन् कोणमध्यमे ॥ ४९ ॥

वीथिकासु च सर्वासु अनन्तादीन प्रपूजयेत् ।

अनन्तो वासुकिश्चैव शङ्खपालस्तथैव च ॥ ५० ॥

उर्ध्वद्वारादिके सर्वे आदित्यादीन् प्रपूजयेत् ।

त्वष्टा विष्णुश्च पूषा च गरुडश्च तथैव च ॥ ५१ ॥

कोणेषु वैघ्नं सम्पूज्य कुमुदादीन् तथान्तरे ।

बहिर्द्वारेषु विप्रेन्द्र सत्यादीन् परिपूजयेत् ॥ ५२ ॥

सत्यः सुपर्णस्तार्क्ष्यश्च गरुडश्च तथैव च ।

शोभोपशोभद्वारेषु पद्मचक्रगदादिकान् ॥ ५३ ॥

कोणेष्वपि च सर्वेषु अग्न्यादि परिपूजयेत् ।

अग्निश्च पावकाश्चैव चित्रभानुर्विभावसुः ॥ ५४ ॥

रेखात्रयेषु विप्रेन्द्र सुदर्शनादिपूजितम् ।

परिस्तरेषु दर्भेषु चण्डादीन् परिपूजयेत् ॥ ५५ ॥

भृगुः -

मण्डलार्चनकालं किं वदस्व वदतां वर ।

श्रीभगवान् -

दीक्षायामुत्सवे चैव स्नपने च फलोत्सवे ॥ ५६ ॥

दमनारोपणे चैव तथा पुष्पमहोत्सवे ॥

पवित्रोत्सवे विशेषे जयन्त्यां च तथैव च ।

कृत्तिकोत्सवकाले तु ग्रहणे सोमसूर्ययोः ॥ ५७ ॥

विषुवे चायने चैव द्वादश्यां तु विशेषतः ।

प्रायश्चित्तेषु सर्वेषु वसन्तोत्सव एव च ॥ ५८ ॥

मण्डलाराधनं कुर्यादन्यथा दोषकृद्भवेत् ।

मण्डलाराधनं श्रेष्ठं जघन्यं बिम्बपूजनम् ॥ ५९ ॥

कुम्भमण्डलबिम्बाग्नौ पूजनं चोत्तमं भवेत् ।

उत्तमाराधनेनैव सर्वदोषक्षयं गतम् ॥ ६० ॥

सर्वपापहरं पुंसां राजराष्ट्रविवर्धनम् ।

चतुःस्थानार्चनाहीनं कर्म निष्फलतां नयेत् ॥ ६१ ॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन चतुःस्थानार्चनं यजेत् ।

चतुःस्थानमुत्तमं च त्रिस्थानं मध्यमं भवेत् ॥ ६२ ॥

द्विस्थानमधमं चैव एकमाभासकं परम् ।

एकं तु बिम्बकं प्रोक्तं द्विस्थानं बिम्बपावकम् ॥ ६३ ॥

त्रिस्थानं कुम्भसंयुक्तं चतुःस्थानं तु मण्डलम् ।

कुम्भमण्डलवह्निस्थं पश्चिमाभिमुखं यजेत् ॥ ६४ ॥

देवं नारायणं विप्र अन्यथादोषकृद्भवेत् ।

तत्रस्था देवताः सर्वाः पश्चिमाभिमुखं यजेत् ॥ ६५ ॥

वरुणादिनि-ऋत्यन्तं पूजयेत् सर्वदेवतान् ।

देवतान्विना विप्र द्वार्स्थदेवान्विना भवेत् ॥ ६६ ॥

०७ चक्राब्जमण्डलम्

अथ सप्तमोऽध्यायः

भृगुः -

चक्राब्जमण्डल कीदृक् वदस्व परमेश्वर ।

भगवान् -

चक्राब्जमण्डलं वक्ष्ये विस्तरेणावधारय ॥ १ ॥

सूत्रपातविधिं चैव मानवृद्धिं तथैव च ।

रजसा पूरणं चैव चक्रपूजाफलं तथा ॥ २ ॥

मण्डपं पूर्ववत्कृत्वा अलङ्कृत्य विधानतः ।

तन्मध्ये वेदिकं कृत्वा पञ्चहस्तप्रमाणतः ॥ ३ ॥

दृढासमन्तथाकारं प्रागुत्तरत * * * । ४ ॥

चतुरङ्गुलकां कृत्वा आधारद्व्यङ्गुलं भवेत् ।

कुभवेदिं विशेषेण हस्तमानसमुच्छ्रिताम् ॥ ५ ॥

विस्तारं तु विशेषेण चतुर्हस्तं त्रिहस्तकम् ।

पञ्चहस्तमथैवापि आधारं तु त्रियङ्गुलं ॥ ६ ॥

विस्तारायामसदृशा होमवेदिस्तथा भवेत् ।

अथवा तालविस्तार मुन्नतं तु त्रियङ्गुलम् ॥ ७ ॥

वेदिमध्ये लिखेद्विद्वान् मण्डलं चक्रसञ्ज्ञकम् ।

चक्रं त्रिविधमुद्दिष्टमुत्तमाधममध्यमम् ॥ ८ ॥

वक्ष्यामि चोत्तमं प्रोक्तं समासादवधारय ।

अक्षक्षेत्रे लिखेत् पद्मं पूर्ववत्तालमानतः ॥ ९ ॥

वृत्तात्सञ्जायते सर्वं वृत्तमध्यात्प्रजायते ।

पद्मबाह्ये नाभिनेमि एकधा वा द्विधा त्रिधा ॥ १० ॥

अरक्षेत्रं तु तद्वाह्ये बहिर्नेमिस्तु पूर्ववत् ।

चतुरङ्गुलमानेन नाभिनेमिः प्रकीर्तितः ॥ ११ ॥

षडङ्गुलप्रमाणेन अरक्षेत्रं प्रकीर्तितम् ।

अरत्रिभागकं सूत्रं स्थापयेत् द्वयपार्श्वयोः ॥ १२ ॥

द्व्यंशमानेन सूत्रेण भ्रामयेन्मन्त्रवित्तमः ।

अपरे तु तथाधः कुर्यान्मातुलुङ्गाकृतिर्भवेत् ॥ १३ ॥

नेमिक्षेत्राद्बहिर्वीथ्यां पत्रवल्लीं लिखेद्बुधः ।

त्र्यङ्गुलं वल्लिमानं स्यात् बाह्यनेमि त्रियङ्गुलम् ॥ १४ ॥

अरक्षेत्रं बहिःकार्यं षोडशाङ्गुलमानतः ।

अरस्थाने लिखेत् चक्रं द्वादशं षोडशं तु वा ॥ १५ ॥

चतुर्दशाङ्गुलं चक्रं चतुरङ्गेन भूषितम् ।

अक्षं नाभिररं नेमिश्चतुरङ्गमिति स्मृतम् ॥ १६ ॥

अक्षमङ्गुलकं प्रोक्तं नाभिनेमी तथैव च ।

चतुरङ्गुलमानं तु अरक्षेत्रं प्रजायते ॥ १७ ॥

तदरं वृत्तसङ्काशमश्राकारमथापि वा ।

अब्जपत्रसमाकारमिन्दीवरदलच्छदम् ॥ १८ ॥

अर्धचन्द्रसमाकारं द्विजाण्डसदृशं तु वा ।

एवं द्वादशचक्रस्य अरक्षेत्रे विशेषतः ॥ १९ ॥

तद्बहिर्नेमिभूभागं वल्लिक्षेत्रन्तु पूर्ववत् ।

बहिर्नाभि तथा कुर्यात् अरक्षेत्रं तथा भवेत् ॥ २० ॥

तदरं पूर्ववत्कुर्यान्मानं पूर्ववदिष्यते ।

नेमिक्षेत्रं बहिः कुर्यात् प्रधयश्चबहिस्तथा ॥ २१ ॥

द्विधावृत्तं वीथिसङ्घं व्योमवृत्तं बहिर्भवेत् ।

चतुरश्रं ततः कुर्यात् पीठादीन् पूर्ववल्लिखेत् ॥ २२ ॥

रजसा पूरयेत् पश्चात् द्विविधेनोज्वलेन च ।

पद्मं तु पूर्ववद्विप्र नाभि नेमि तु पीतलम् ॥ २३ ॥

अरक्षेत्रं तु रक्तं स्यादरं वै कृष्णसन्निभम् ।

पत्रवल्लीन्तु शुक्लेन नाभिनेमि तु श्यामलम् ॥ २४ ॥

एकद्वारकृतञ्चैव अरान्ते च प्रकल्पयेत् ।

इन्दीवरमातुलुङ्ग पद्मपत्र यवोदरम् ॥ २५ ॥

पिप्पलोदरकञ्चैव परशुं वज्रसन्निभम् ।

चतुरश्रं च वृत्तं च अर्धचन्द्रं च कूर्परम् ॥ २६ ॥

शङ्ख चक्रं द्वादशैते पूर्वादीनन्तु देशिकः ।

अक्षन्तु पीतलं प्रोक्तं सर्वचक्रेषु सम्मतम् ॥ २७ ॥

नाभिनेमिररक्षेत्रं वर्णभेदैः प्रपूरयेत् ।

यथाशोभानुरूपेण पूरयेच्च यथारुचि ॥ २८ ॥

पूर्ववत्पत्रवल्लीन्तु नाभिनेमिसितं भवेत् ।

अरसङ्घं तु कृष्णेन अन्तरालं तु पीतलम् ॥ २९ ॥

प्रधिसङ्घं विशेषेण नानावर्णैः प्रपूरयेत् ।

व्योमवृत्तं तथा कृष्णं पीठादीन् पूर्ववच्चरेत् ॥ ३० ॥

रेखात्रयं विशेषेण सितं रक्तं च कृष्णकम् ।

अन्तःपीठं विशेषेण पाण्डुरक्तेन पूरयेत् ॥ ३१ ॥

चक्रत्रयसमायुक्त मुत्तमं परिकीर्तितम् ।

चक्रद्वयसमायुक्तं मध्यमं परिचक्षते ॥ ३२ ॥

एकमप्यधमं प्रोक्तमित्येतत् त्रिविधं भवेत् ।

चक्रमध्ये यजेद्देवं नारायणमनामयम् ॥ ३३ ॥

दलेषु वासुदेवादीन् सोमं व्योम्नि प्रपूजयेत् ।

नाभिक्षेत्रे यजेच्छ्रीञ्च नेमिक्षेत्रे सरस्वतीम् ॥ ३४ ॥

अरक्षेत्रे जयाञ्चैव अरे मूर्तिं समायजेत् ।

अरक्षेत्रे तथाङ्गेषु द्वादशादित्यकान् यजेत् ॥ ३५ ॥

बाह्यारे तु विशेषेण केशवादीन्प्रपूजयेत् ।

प्रधिक्षेत्रे विशेषेण समुद्रादींश्च पूजयेत् ॥ ३६ ॥

पीठादिके यथापूर्वं पूजयेदिन्द्रपावकौ ।

अनेकोपचारकैर्वापि द्वात्रिंशद्भिरथापि वा ॥ ३७ ॥

षोडशैर्वा विशेषेण प्रोक्षणं स्नानमाचरेत् ।

यश्चक्रे पूजयेद्विद्वान् सोऽपि तत्पदमाप्नुयात् ॥ ३८ ॥

अर्थार्थी चार्थमाप्नोति जयार्थी जयमाप्नुयात् ।

कामार्थी काममाप्नोति पुत्रार्थी पुत्रमाप्नुयात् ॥ ३९ ॥

अश्वमेधाष्टकं पुण्यं प्राप्नुयाच्चक्रपूजनात् ।

प्राजापत्यशतं चैव गोसहस्रफलं तथा ॥ ४० ॥

पवित्रारोपणे चैव तथा स्नपन कर्मणि ।

प्रायश्चित्तेषु सर्वेषु दुर्निमित्तादिकेषु च ॥ ४१ ॥

नृपरोगादिगे प्राप्ते शत्रुभिः परिपीडने ।

अनावृष्ट्यादिके प्राप्ते चक्राब्जे संयजेद्विभुम् ॥ ५० ॥

०८ कुण्डविधिः

अथ अष्टमोऽध्यायः

भगवान् -

कुण्डानां लक्षणं वक्ष्ये शृणु गुह्यं महामुने ।

वृत्तात्सञ्जायते सर्वं वृत्तं मध्यात्प्रजायते ॥ १ ॥

मण्डलस्येशकोणे तु कुम्भवेदिं प्रकल्पयेत् ।

तस्य पावकदिग्भागे कुण्डवेदिं प्रकल्पयेत् ॥ २ ॥

दण्डके तु विशेषेण कुम्भवेदिं तु पूर्वके ।

मण्डलं मध्यमे भागे पश्चिमे कुम्भसञ्ज्ञकम् ॥ ३ ॥

सौम्यालाभे तदा विप्र दक्षिणादि प्रकल्पयेत् ।

बिम्बन्तु पश्चिमे भागे सर्वत्रैव निवेशयेत् ॥ ४ ॥

दक्षिणायान्तके विप्र उत्तरे बिम्बसंस्थितं ।

योनिनाभिसमायुक्तमब्जमेखलकैर्युतम् ॥ ५ ॥

षण्णवत्यङ्गुलं मानं सर्वकुण्डमकण्टकम् ।

अश्रं चापं तथा वृत्तं शङ्कं चक्रं च पङ्कजम् ॥ ६ ॥

त्र्यश्रं पञ्चाश्रमुदितं षडश्रं सप्तकोणकम् ।

अष्टाश्रं च नवाश्रं च गदा योनिमतःपरम् ॥ ७ ॥

एवं चतुर्दशं कुण्डं तन्त्रेऽस्मिन् परमेष्ठिना ।

कुण्डमण्डलवेद्यार्धमानं मुष्ठ्यङ्गलं भवेत् ॥ ८ ॥

त्रिमुष्टिमात्रं तालं वा तद्वयं हस्तमिष्यते ।

तद्वयं दण्डमित्युक्तं तद्वयं धनुरुच्यते ॥ ९ ॥

युग गोचर्मकञ्चैव तन्मानं सम्प्रकीर्तितम् ।

चतुरश्रस्य वृत्तस्य मानं मध्येन जायते ॥ १० ॥

तालमानेन सूत्रेण भ्रामयेन्मध्यसूत्रतः ।

तद्वृत्तपरिधेः पार्श्वे सूत्रमास्फालयेच्च तत् ॥ ११ ॥

चतुःसूत्रप्रयोगेण चतुरश्रं प्रजायते ।

अर्धमानेन सूत्रेण मध्यकण्ठेन पातयेत् ॥ १२ ॥

चतुर्दिक्क्रमयोगेन चतुरश्रं प्रजायते ।

चतुरश्रवशेनैव यद्वा वृत्तबशेन तु ॥ १३ ॥

अन्यानि सर्वकुण्डानि तन्मानेन तु कारयेत् ।

चतुरश्रं खनेद्भूमौ हस्तमानप्रमाणतः ॥ १४ ॥

तालमानमथैवापि द्व्यङ्गुलं नाभिमानकम् ।

तद्बहिस्तालमानेन मेखलात्रितयं भवेत् ॥ १५ ॥

चतुरङ्गुलविस्तारमुन्नतं तावदेव तु ।

योनिं प्रकल्पयेदूर्ध्वे पश्चिमे कुण्डमध्यमे ॥ १६ ॥

चरतुश्रवशेनैव यद्वा वृत्तवशेन तु ।

दशाङ्गुलप्रमाणेन आयतं परिकीर्तितम् ॥ १७ ॥

विस्तारन्तु विशेषेण दशभिः खण्डचन्द्रकम् ।

पृष्ठपार्श्वे लिखेद्विप्र षट्चतुर्द्वङ्गुलैर्युतम् ॥ १८ ॥

अश्वत्थपत्रवत्कुर्यात् तन्नालं चतुरङ्गुलम् ।

त्रियङ्गुलं तु नहनं मुखे चैव षडङ्गुलम् ॥ १९ ॥

मध्यमेखलमानं स्यात् सुषिरं परिधेर्द्विज ।

कुण्डमध्ये लिखेत् पद्ममष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ २० ॥

मेखलस्योर्ध्वकोणेषु चक्र शङ्खादिकान् लिखेत् ।

अङ्गुलोन्नतमानेन मृद्भिरेव प्रकल्पयेत् ॥ २१ ॥

मृदा संलेपयेत्पश्चात् गोमयेन विचक्षणः ।

सुधाचूर्णैरलङ्कृत्य तालमानेन पीठकम् ॥ २२ ॥

चतुरश्रमिदं प्रोक्तं चापकुण्डमथोच्यते ।

पूर्ववृत्तप्रमाणेन तदर्धं देशिकोत्तमः ॥ २३ ॥

तन्मानं भ्रामयेच्चापं सज्यं तद्वयमानकम् ।

यादृग्विधं भवेत् कुण्डं तादृगेव तु मेखला ॥ २४ ॥

योनिं कुण्डेषु सर्वेषु कल्पयेच्च द्विजोत्तम ।

योनिकुण्डेन योनिः स्यात् पद्मकुण्डेन पङ्कजम् ॥ २५ ॥

चापं षडङ्गुलं प्रोक्तं सज्यं षट्त्रिंशकं मुने ।

यद्वाङ्गुलवशेनैव सर्वकुण्डं प्रकल्पयेत् ॥ २६ ॥

चतुर्विंशात्यङ्गुलञ्चाग्रं चापं षष्ट्यङ्गुलं भवेत् ।

सज्यं षट्त्रिंशकं प्रोक्तं वृत्तार्धं षोडशाङ्गुलम् ॥ २७ ॥

पद्मकुण्डं तदेव स्यात् चक्रकुण्डं तथैव च ।

त्र्यश्रकुण्डं विशेषेण द्वात्रिंशदङ्गुलं मुने ॥ २८ ॥

द्वात्रिंशदङ्गुलं मानं पट्टायामं प्रकीर्तितम् ।

दक्षिणोत्तरपार्श्वे तु सूत्रमास्फालयेच्च तत् ॥ २९ ॥

योनिकुण्डमथो वक्ष्ये चतुरश्र प्रजायते ।

दशाङ्गुलप्रमाणेन वायुनै-ऋतकोणयोः ॥ ३० ॥

कोणाग्रे स्थापयेत्सूत्रं भ्रामयेदर्धचन्द्रकम् ।

अर्धचन्द्रशशिशृङ्गात् पूर्वमध्याच्च पातयेत् ॥ ३१ ॥

दक्षिणोत्तरपार्श्वे तु अग्रमश्वत्थपत्रवत् ।

योनिवत् सन्निवेशस्स्यान्न योनिं परिकल्पयेत् ॥ ३२ ॥

अब्जकुण्डमथो वक्ष्ये पूर्वद्वृत्तमालिखेत् ।

ऊर्ध्वमेखलयामध्यमर्धाञ्चाप्यथमेखलां ? ॥ ३३ ॥

एवमष्टाङ्गुलेनैव पद्मपत्रं प्रकल्पयेत् ।

क्रमेण प्रणवं कुर्यात् बलिपीठाब्जपत्रवत् ॥ ३४ ॥

अष्टपत्रमथो वापि द्वादशं वापि कारयेत् ।

शङ्खकुण्डमथो वक्ष्ये पूर्वपश्चिमदीर्घकम् ॥ ३५ ॥

पूर्ववद्वृत्तमालिख्य द्वादशाङ्गुलमानतः ।

तद्वृत्तपरिधेःपूर्वं अर्धचन्द्रं समालिखेत् ॥ ३६ ॥

चतुरङ्गुलमानेन भ्रूपद्मं परिकल्पयेत् ।

अथ पश्चिमभागे तु शङ्खस्याग्रं प्रकल्पयेत् ॥ ३७ ॥

अग्रं तु योनिवत्कुर्यात् तत् षडङ्गुलमानतः ।

उत्तरे मेखलापार्श्वे किञ्चिन्नाभि प्रकल्पयेत् ॥ ३८ ॥

मेखलात्रितयं कुर्यात् तद्वदेव च दक्षिणम् ।

चतुर्दिक्षु विशेषेण ज्वालां काञ्चित्प्रकल्पयेत् ॥ ३९ ॥

चक्रकुण्डमथो वक्ष्ये वृत्तं पूर्ववदालिखेत् ।

नीचोर्ध्वमेखलां सम्यक् द्व्यङ्गुलेन प्रकल्पयेत् ॥ ४० ॥

अष्टाङ्गुलेन तन्मध्ये अरक्षेत्रं प्रकल्पयेत् ।

द्वादशाष्टादशं वापि द्विजाण्डसदृशं भवेत् ॥ ४१ ॥

अक्षन्तु कुण्डमध्यं स्यान्नाभिर्नेमिर्द्विमेखला ।

चतुर्ज्वालां प्रकल्प्यैव शिखावन्मुनिसत्तम ॥ ४२ ॥

पञ्चाश्रकमथो वक्ष्ये अवधारय साम्प्रतम् ।

वृत्तं तु पूर्ववत्कृत्वा पञ्चधा परिरञ्जयेत् ॥ ४३ ॥

कर्णसूत्रं बहिःकृत्वा वह्नेर्वह्नेर्विशेषतः ।

पट्टसूत्रं बहिः कुर्यात् सूत्रैरष्टादशार्धकैः ॥ ४४ ॥

पट्टसूत्रस्य मध्यं स्यात् किञ्चित् प्रह्वं समाचरेत् ।

तद्वशान्मेखलां कुर्यात् षडश्रमधुनोच्यते ॥ ४५ ॥

वृत्तञ्च पूर्ववत्कुर्यात् त्रिःपञ्चाङ्गुलमानतः ।

त्रिःपञ्चाङ्गुलमानेन सूत्रस्योपरि कल्पयेत् ॥ ४६ ॥

वृत्तन्तु पूर्ववत्कुर्यादर्धमानेन चाङ्कयेत् ।

षट्चिह्नं जायते विप्र षट्सूत्रं पट्टयेद्बहिः ॥ ४७ ॥

पट्टायामं ततः कृत्वा चिह्नसूत्रं बहिः क्षिपेत् ।

तद्वच्च मेखलां कुर्यात् सप्ताश्रञ्चावधारय ॥ ४८ ॥

सप्तधा चाङ्कयेत्वृत्तं कोणसूत्रं बहिःक्षिपेत् ।

कोणात्कोणान्तरं कुर्यात् पट्टायामं प्रकीर्तितम् ॥ ४९ ॥

अष्टकोणविधिस्तद्वत् नावकोणविधिस्तथा ।

गदाकारमथो वक्ष्ये पूर्वपश्चिमदीर्घकम् ॥ ५० ॥

पूर्ववद्वृत्तसंयुक्तं द्व्यङ्गुलं तु विहीनकम् ।

भूतात् भूते तु कर्तव्यं षट्चतुर्द्व्यङ्गुलैककम् ॥ ५१ ॥

तत्कुण्डपश्चिमे भागे अष्टाङ्गुलसमायुतम् ।

किञ्चित्प्रणवसंयुक्तं दण्डाकारं विशेषतः ॥ ५२ ॥

एवं चतुर्दशं कुण्डं तन्त्रेऽस्मिन् मुनिपुङ्गव ।

उत्सवे तु नवाश्रं स्यादष्टाश्रं वापि कारयेत् ॥ ५३ ॥

चतुरश्रमथैवापि एकाश्रं वापि कारयेत् ।

पवित्रारोहणे विप्र अष्टकुण्डं प्रकल्पयेत् ॥ ५४ ॥

चतुष्कुण्डमथैवापि एककुण्डं तु कल्पयेत् ।

प्रतिष्ठायां विशेषेण तथैव परिकल्पयेत् ॥ ५५ ॥

पत्रपुष्पोत्सवे चैव तथान्तकलशे द्विज ।

कुण्डकर्मविधिः प्रोक्तः कुम्भसंस्थापनं शृणु ॥ ५६ ॥

खारिद्वयेन सम्पूर्णं महाकुम्भं प्रकीर्तितम् ।

तदर्धमुपकुम्भं च परिकुम्भं तदर्धकम् ॥ ५७ ॥

तन्मानं वर्धनीचैव वस्त्रेण परिवेष्टयेत् ।

अङ्गुलान्तरकं वापि अक्षमात्रा तु वा भवेत् ॥ ५८ ॥

व्रीहिकोपरिसंस्थाप्य सौवर्णं राजतं तु वा ।

ताम्रं वा मृण्मयं वापि यथा वित्तानुसारतः ॥ ५९ ॥

वस्त्रे संवेष्टयेत्पश्चात् शरावैरपिधाय च ।

स्तम्बकैर्नालिकेरैश्च क्रमुकैः फलवृत्तकैः ॥ ६० ॥

फलैर्नानाविधैश्चैव नारिकेलफलैरपि ।

रत्नहेमसमायुक्तमष्टमङ्गुलसंयुतम् ॥ ६१ ॥

पालिकैश्च समायुक्तं दीपकुम्भसमन्वितम् ।

स्वर्णपट्टसमायुक्तं क्षौमवस्त्रसमायुतम् ॥ ६२ ॥

कुम्भमण्डलकुण्डेषु परिकुम्भं तु विन्यसेत् ।

ध्वजैश्चतोरणैर्युक्तं द्वारकुम्भोपशोभितम् ॥ ६३ ॥

एवं दीक्षाविधाने तु प्रतिष्ठाद्युत्सवेषु च ।

अन्यथा दोषमाप्नोति नात्र कार्या विचारणा ॥ ६४ ॥

०९ अभिषेकविधिः

अथ नवमोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

अभिषेकमथो वक्ष्ये आचार्याणां विशेषतः ।

क्षत्रियाणां विशेषेण साधकानां विशेषतः ॥ १ ॥

विष्ण्वालये विशेषेण मण्डपं कारयेद्बुधः ।

मण्डपं समलङ्कृत्य तोरणाद्यैरलङ्कृतम् ॥ २ ॥

वितानाद्यैरलङ्कृत्य दर्भमाल्यैश्च शोभयेत् ।

अङ्कुरानर्पयित्वा तु पूर्वेद्युः कर्मवासरे ॥ ३ ॥

सप्तमे पञ्चमे वापि तृतीयेऽहनि वा भवेत् ।

पूर्वे द्वारान्विते पश्चात् सद्यो वा सकलं चरेत् ॥ ४ ॥

कौतुकं बन्धयेद्धीमान् पूर्वेद्युश्च निशामुखे ।

चतुःस्थानार्चनं विप्र कारयेद्विधिचोदितम् ॥ ५ ॥

अभिषेकविधिं ब्रह्मन् इष्टसिद्धिप्रदं यजेत् ।

चक्राब्जमण्डलं वापि कारयेच्छास्त्रवित्तमः ॥ ६ ॥

कुम्भाधिवासनं रात्रौ शयने सन्निवासयेत् ।

पञ्जरस्थस्य देवस्य पश्चिमे शयनं चरेत् ॥ ७ ॥

पञ्चभारप्रमाणेन धान्येन परिपूजयेत् ।

तदर्धन्तण्डुलञ्चैव तदर्धं तिलमेव च ॥ ८ ॥

नववस्त्रे विनिक्षिप्य व्याघ्रचर्म तथोपरि ।

तदूर्ध्वे कम्बलं न्यस्य पीठस्योपरि साधकः ॥ ९ ॥

तदूर्ध्वेऽङ्गुलिकां न्यस्य चित्रवस्त्रं तथैव च ।

पञ्चोपधानसंयुक्तं प्रच्छादनपटं तथा ॥ १० ॥

मृद्वास्तरणसंयुक्तं शयनं परिकल्पयेत् ।

क्षीरोदार्णवसंस्थितं अनन्तं परिपूजयेत् ॥ ११ ॥

कुम्भमण्डलवह्नौ तु पूजनं पूर्ववच्चरेत् ।

बलिं च सर्वतो दद्यात् पुराणं श्रावयेत्सुधीः ॥ १२ ॥

प्रभातकाले चोत्थाय स्नानं पूर्ववदाचरेत् ।

द्वारादीनि समभ्यर्च्य कुम्भादीन् परिपूजयेत् ॥ १३ ॥

कुम्भानुद्धृत्य तान् सर्वान् द्वादशान् चतुरोऽपि वा ।

चतुष्कुम्भं तु तन्मध्ये अष्टदिक्ष्वष्टकं न्यसेत् ॥ १४ ॥

व्रीहिकोपरि संस्थाप्य सूत्रवस्त्रादिवेष्टितम् ।

शरावं कूर्चसंयुक्तं शुद्धद्रव्यसमन्वितम् ॥ १५ ॥

पूर्वे पुष्पं प्रदद्यात्तु आग्नेये पत्रसञ्चयम् ।

याम्ये फलोदकञ्चैव नै-ऋते पञ्चगव्यकम् ॥ १६ ॥

वारुणे तीर्थतोयञ्च वायव्ये गन्धतोयकम् ।

सौम्ये चाक्षततोयं तु ईशान्ये भूतिसञ्ज्ञकम् ॥ १७ ॥

मध्ये चतुष्टये विप्र आग्नेये रत्नतोयकम् ।

नै-ऋते लोहतोयं च वायव्ये व्रीहितोयकम् ॥ १८ ॥

ईशान्ये सर्ववस्तूनि क्रमाद्द्रव्यं निवेशयेत् ।

उत्पलत्रितयञ्चैव केतकीद्वितयं तथा ॥ १९ ॥

शतपत्रं जातियुग्मं नन्द्यावर्तद्वयं तथा ।

एतानि दश पुष्पाणि निक्षिपेत् कुम्भमध्यतः ॥ २० ॥

पुष्पालाभे तु जातिस्यात्पत्रपूरमथोच्यते ।

तुलसीद्वितयञ्चैव दमनिद्वितयं तथा ॥ २१ ॥

सटाभद्रा च दूर्वा च सहदेवी तथैव च ।

बिल्वपत्रञ्च इत्येते निक्षिपेत् पावकोदके ॥ २२ ॥

पत्राणामप्यभावे तु तुलसीदलमुत्तमम् ।

कदली पनसञ्चाम्रं बिल्वमामलकं तथा ॥ २३ ॥

नालिकेरञ्च हव्यञ्च लिकुचं दाडिमं भवेत् ।

एतानि निक्षिपेद्याम्ये फलाभावे तु दाडिमम् ॥ २४ ॥

गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधिसर्पिश्च पञ्चमम् ।

गव्यानामप्यलाभे तु घृतमेकं प्रशस्यते ॥ २५ ॥

नादेयं नैर्झरं ह्रादं सामुद्रं पौष्करं तथा ।

हैमञ्च वार्षिकञ्चैव कर्पूरागरुकं तथा ॥ २६ ॥

एलालवङ्गतक्कोलवचाकर्पूरमेव च ।

एतानि गन्धतोये तु निक्षिपेत्तन्त्रपारगः ॥ २७ ॥

एलादीनामलाभेतु कर्पूरं सम्प्रचक्षते ।

व्रीहितण्डुलकञ्चैव प्रियङ्गुं कम्बुसञ्ज्ञकम् ॥ २८ ॥

कलमां रक्तशालिञ्च वेणुं चैव यवं तथा ।

अक्षतानामभावे तु कलमापरिचक्षते ॥ २९ ॥

त्रेताग्निभूतिकं चैव नित्यहोमाग्निभूतिकम् ।

यागाग्निभूतिकं चैव उत्सवाग्नि विभूतिकम् ॥ ३० ॥

भूतीनामप्यलाभे तु नित्यकुण्डविभूतिकम् ।

मणिं मरकतञ्चैव वैडूर्यं पुष्परागकम् ॥ ३१ ॥

गोमेधञ्चेन्द्रनीलञ्च वज्रं मौक्तिकमेव च ।

प्रवालं स्फटिकञ्चैव पुष्पगं ब्रह्मरागकम् ॥ ३२ ॥

रत्नानामप्यलाभे तु मौक्तमेकं प्रशस्यते ।

सुवर्णं रजतं ताम्रमायसं त्रपुकं तथा ॥ ३३ ॥

रजीन्द्र ? मारकूटञ्च लोहान्येतानि निक्षिपेत् ।

शालिं व्रीहिं तथाचैव षष्टिकं यववेणुकम् ॥ ३४ ॥

गोधूमतिलमुद्गं च शिम्बमाषकुलत्थकम् ।

एतानि मारुते कुम्भे निक्षिपेन्मुनिसत्तम ॥ ३५ ॥

ईशाने सर्ववस्तूनि निक्षिपेत्तन्त्रपारगः ।

यन्त्रन्यासक्रमेणैव उद्धारक्रम इष्यते ॥ ३६ ॥

केशवाद्यैश्च मन्त्रैश्च स्थापयेद्विधिपूर्वकम् ।

स्नानं पुरुषसूक्तेन विष्णुसूक्तेन वा भवेत् ॥ ३७ ॥

अन्तरान्तरयोगेन स्नानानां च महामते ।

अर्घ्यं गन्धं च पुष्पं च धूपं चैव निवेदयेत् ॥ ३८ ॥

आसने तु समारोप्य अभिषेकं समाचरेत् ।

शुद्धस्नानं ततः कृत्वा नीराजनमथाचरेत् ॥ ३९ ॥

अलङ्कृत्य यथा न्यायं यागभूमिं समाविशेत् ।

आसने सन्निवेश्याथ पट्टबन्धमथाचरेत् ॥ ४० ॥

भट्टमाचार्यभूयञ्च तदग्रेण जगद्गुरुम् ।

आचार्यं दृष्टमात्रेण देववत्प्रतिभावयेत् ॥ ४१ ॥

आसनं पादुकेचैव छत्रं चामरमेव च ।

वाहनं केतुदण्डञ्च चिह्नं काहलमेव च ॥ ४२ ॥

शङ्खभेरीनिनादञ्च द्वारपालञ्च भूषणम् ।

कांस्यतालं च चिह्नं च प्रदद्याद्विष्णुसन्निधौ ॥ ४३ ॥

कालचिह्नं कलञ्चैव प्रदद्यात् विष्णुसन्निधौ ।

राजा चात्र विशेषेण अभिषेकं समाचरेत् ॥ ४४ ॥

अष्टोत्तरशते निष्के अभिषेकं प्रकल्पयेत् ।

नवरत्नसमायुक्तं त्रपुकाञ्चन संयुतम् ॥ ४५ ॥

इतिपूर्वक्रियासर्वं द्विजवत्सर्वमाचरेत् ।

मुहूर्ते शोभने प्राप्ते अभिषेकं समाचरेत् ॥ ४६ ॥

ब्राह्मणः क्षत्रियश्चैव वैश्यशूद्रैवमादिकैः ? ।

नृत्तगीतसमायुक्तं जयशब्दसमन्वितम् ॥ ४७ ॥

वेदघोषसमायुक्तं शङ्खनादसमन्वितम् ।

अभिषेकं ततः कृत्वा दद्यादाचमनं तथा ॥ ४८ ॥

नेत्रबन्धं ततः कृत्वा आयुधानि च संस्पृशेत् ।

उदस्थानानि भाण्डानि मङ्गलानि च दर्शयेत् ॥ ४९ ॥

राजचिह्नानि सर्वाणि उत्तमासनपूर्वकम् ।

प्रणमेद्दण्डवद्भूमौ जनैस्सर्वैरतन्द्रितः ॥ ५० ॥

वैश्यश्चेत्तु विशेषेण अभिषेकादिकं विना ।

पालशब्दं वदेद्विप्र शूद्रश्चेत् दास्यकं वदेत् ॥ ५१ ॥

ब्राह्मणः सर्ववर्णानां राजा राष्ट्रस्य कारणम् ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां अभिषेकविधिर्नाम

नवमोऽध्यायः ॥

१० राजलक्षणम्

अथ दशमोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

राजकार्यमथो वक्ष्ये समासादवधारय ।

राज्ञश्शरीरं राष्टं हि राजा तज्जिव उच्यते ॥ १ ॥

राजानञ्चैव राष्ट्रञ्च तस्माद्रक्ष्यं द्वयं बुधैः ।

तद्राष्ट्रस्य विशेषेण राज्ञः प्राधान्यमुच्यते ॥ २ ॥

राजा गुरुर्जनानाञ्च वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः ।

क्षतात्सन्त्रायते जन्तोः क्षत्रियस्स उदाहृतः ॥ ३ ॥

अनुरागात् प्रजानां च राजा इत्यभिधीयते ।

भूरक्षणपरश्चैव भूमिपाल इति स्मृतः ॥ ४ ॥

नारान्नियमनाच्चैव नरेशस्समुदाहृतः ।

अन्येषां प्राणिसर्वेभ्यः पट्टबन्धं प्रकाशयेत् ।

वर्णानाञ्च द्विजादीनां जन्मकर्म प्रकीर्त्यते ॥ ६ ॥

ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्जातो ब्राह्मणस्समुदाहतः ।

क्षत्रियायां विशेषेण क्षत्रियेण च भूभुजः ॥ ७ ॥

तथापि वैश्यशूद्राणां जन्मसम्पत्तिरुच्यते ।

अध्यापनं चाध्ययनं याजनं यजनं तथा ॥ ८ ॥

दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ।

अध्ययनञ्च यजनं दानं वृत्तिश्च भूभुजाम् ॥ ९ ॥

शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्ध चाप्यपलायनम् ।

यज्ञदानपःकर्मण्यूहापोहविचक्षणः ॥ १० ॥

शक्तित्रयसमोपेतो बलवान् कोशवर्धकः ।

स्वाम्यमात्यसुहृत्कोश राष्ट्रदुर्गबलान्वितः ॥ ११ ॥

चारेणचिरयुक्तश्च धर्मशास्त्रार्थकोविदः ।

नीतिशास्त्रपरश्चैव गुणवान् ब्राह्मणप्रियः ॥ १२ ॥

सर्वावयवसंयुक्तस्सर्वकल्याणकारणः ।

स्वराष्ट्ररक्षणपरः परराष्ट्रस्य पीडनः ॥ १३ ॥

वाहनारोहणे दक्षः अर्थशास्त्रार्थकोविदः ।

वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो देवतासमदर्शनः ॥ १४ ॥

देवताराधनपरो विष्णुचिन्तापरस्सदा ।

बन्धुभृत्यसमायुक्तो गुरुभक्तिरतः सदा ॥ १५ ॥

अर्थार्जनपरश्चैव बालरक्षणतत्परः ।

अश्वारोहणदक्षश्च द्वन्द्वयुद्धविशारदः ॥ १६ ॥

मल्लयुद्धपरश्चैव वश्यशास्त्रपरिश्रमः ।

सर्वमन्त्रपरश्चैव गुरुवाक्यप्रमाणतः ॥ १७ ॥

गीतनृत्तपरश्चैव पुराणश्रुतितत्परः ।

स्वदारनिरतश्चैव परदारविवर्जितः ॥ १८ ॥

अनेकदानसंयुक्त स्तन्त्रीवादनसंस्कृतः ।

गीतश्रीगीतनिपुणः वाद्यनृत्यविशारदः ॥ १९ ॥

एभिरेव गुणैयुक्तं राजानमभिषेचयेत् ।

सदाचारमथो वक्ष्ये क्षत्रियाणां विशेषतः ॥ २० ॥

प्रभाते बोधकैर्युक्तश्शयनादपिचोत्थितः ।

मुखदानं ततः कुर्यात् ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः ॥ २१ ॥

घृतप्रस्थं च चषकं स्वर्णवस्त्रधृतं तथा ।

मलमूत्रपुरीषादीन् संविसृज्य रहस्यतः ॥ २२ ॥

प्रातः स्नानं ततः कुर्यादुष्णतोयेन नित्यशः ।

स्नानीय द्रव्यसंयुक्तमभ्यङ्गादि समन्वितम् ॥ २३ ॥

दिवाकरोदयात्पूर्वं सन्ध्यावन्दनमाचरेत् ।

गायत्रिया जपं कृत्वा उपस्थानं समाचरेत् ॥ २४ ॥

आत्मार्थं यजनं कुर्यात् यन्त्रं विष्णुमथोऽपि वा ।

उभयं वा सदा कुर्यात् तर्पणादिपुरस्सरम् ॥ २५ ॥

ताम्बूलदानं विप्राणां गोदानं सम्यगाचरेत् ।

कन्यादानं तिलञ्चैव रक्तवस्त्रं सुवर्णकम् ॥ २६ ॥

आशीर्वादं गृहीत्वा तु मन्त्रपूताक्षतं द्विजैः ।

देवालयगतांस्तीर्थान् प्रसादं परिगृह्य च ॥ २७ ॥

दैवब्राह्मणकार्यं च श्रुत्वा सर्वं समाचरेत् ।

अलङ्कृत्य यथान्यायं भूषणाद्यनुलेपनैः ॥ २८ ॥

सभामण्डपमासाद्य आसने चाधिवासयेत् ।

व्यवहारान्नृपः पश्येद्ब्राह्मणैः सह नित्यशः ॥ २९ ॥

शङ्खभेरीनिनादेन जयशब्दसमाकुलैः ।

चामरैस्तालवृन्तैश्च व्यजनैः परिवीजितः ॥ ३० ॥

स्त्रीरत्नगणसंयुक्तं भेरीशब्दसमन्वितम् ।

बहुदीपसमायुक्तं वितानाद्यैरलङ्कृतम् ॥ ३१ ॥

परराष्ट्रगतान् शत्रून् वधूः संवीक्ष्य भूभुजः ? ।

परराजागतान्पत्रान् श्रावयेद्भूभुजोत्तमः ॥ ३२ ॥

ग्राह्याग्राह्य इतिज्ञात्वा सचिवैस्सह भूभुजः ।

ग्राह्यं गृहीत्वा राजेन्द्रः अग्राह्यं परिवर्जयेत् ॥ ३३ ॥

मित्रामित्रे विदित्वा तु तत्तत्कार्यं समाचरेत् ।

जनान् सर्वान् विसृज्याथ गृहवाटं प्रवेशयेत् ॥ ३४ ॥

मातापित्रोर्गृहं गत्वा प्रणमेत् दण्डवद्भुवि ।

श्रुत्वा तद्वाक्यमादाय तत्तत्कार्यं समाचरेत् ॥ ३५ ॥

स्वगृहेषु स्वयं प्राप्य तत्तत्कार्यं समाचरेत् ।

आत्मानं यजनं कुर्याद्यन्त्रं विष्णुमथापि वा ॥ ३६ ॥

उदयेवाससाकुर्यात् तत्तत्कार्यं समाचरेत् ।

आहार्यादीन् विसृज्याथ सूक्ष्मवस्त्राणि धारयेत् ॥ ३७ ॥

श्रमालयं समासाद्य श्रमकार्यं समाचरेत् ।

उत्ताननं ततः कृत्वा मण्डनं च विसर्जयेत् ॥ ३८ ॥

अथ स्नानं ततः कृत्वा देवागारं प्रवेशयेत् ।

पूजयित्वा च देवेशं हविष्यं च निवेद्य च ॥ ३९ ॥

भोज्यासने समासीनो भोजनं सम्यगाचरेत् ।

भिषजस्सह राजेन्द्र भोजयेत्स्वबलैस्सह ॥ ४० ॥

सुतैश्च बन्धुवर्गैश्च भृत्यवर्गैस्तथैव च ।

भोजनासनवेलायां शङ्खभेरीं निनादयेत् ॥ ४१ ॥

भोजनेधृत्यकाले ? तु तथैव परिघोषयेत् ।

भोजनं शोधयेत्पूर्वं भुक्तद्रव्यमशेषतः ॥ ४२ ॥

शनिवारे बुधे चैव तैलाभ्यङ्गं समाचरेत् ।

जन्म-ऋक्षे विशेषेण स्वर्णदानं समाचरेत् ॥ ४३ ॥

गन्धालेपं ततः कुर्यात् भोगकाले विशेषतः ।

शुक्रवारदिने काले विष्णुदर्शनमाचरेत् ॥ ४४ ॥

क्रोशद्वयं बहिर्ग्रामात् विचरेत्परिकरैस्सह ।

दिने दिने विशेषेण गजाश्वांश्चावलोकयेत् ॥ ४५ ॥

परिक्रामन्परिकरे राज्यकार्यं विचिन्तयेत् ।

अयने विषुवे चैव ग्रहणे सोमसूर्ययोः ॥ ४६ ॥

जन्म-ऋक्षे विशेषेण स्वर्णदानं समाचरेत् ।

दानेन दह्यते सर्वं तस्माद्दानं विशिष्यते ॥ ४७ ॥

धर्मेण कारयेद्राज्यमन्यथा दोषकृद्भवेत् ।

सायाह्ने समनुप्राप्ते नीराजनमथाचरेत् ॥ ४८ ॥

देववत्कारयेद्राज्ञां पुरोहितजनैस्सह ।

स्त्रीसभामण्डपे प्राप्ते नीराजनमलोकयेत् ॥ ४९ ॥

भोजनं कारयेदन्ते शयने सन्निवेशयेत् ।

रक्षापरिकरैस्सार्धं राजकार्यं विचिन्तयेत् ॥ ५० ॥

एवं दिने दिने कुर्यात् राजा नित्यमतन्द्रितः ।

राजा राष्ट्रविवृद्धर्थं विष्णुपूजां समाचरेत् ॥ ५१ ॥

तत्पूजार्थं विशेषेण नगरग्रामपत्तनम् ।

कारयेच्छुद्धदेशे तु कर्षणादीन् प्रकारयेत् ॥ ५२ ॥

ब्राह्मणानां निवासः स्याद्भ्रामञ्चाग्रहारकम् ।

राजावासं पुरं प्रोक्तं वैश्यानां पत्तनं भवेत् ॥ ५३ ॥

जनत्रयसमायुक्त नगरग्रामपत्तनम् ।

दुर्गावाससमायुक्तं नगरं सम्प्रकारयेत् ॥ ५४ ॥

नदीतीरे विशेषेण ग्रामं कुर्याद्विचक्षणः ।

अष्टोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरं तु वा ॥ ५५ ॥

चतुस्सहस्रकं वापि उत्तमाधममध्यमम् ।

तदर्धं वा तदर्धं वा यथावित्तानुसारतः ॥ ५६ ॥

ब्राह्मणान् वेदविदुषः श्रोत्रियान् ग्राहयेत्सुधीः ।

ब्राह्मणान्नपरीक्षेत कदाचिद्राजवर्त्मनः ॥ ५७ ॥

ग्रामादि कारयेद्विद्वान् शुद्धदेशे मनोरमे ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां राजलक्षणं नाम

दशमोऽध्यायः ॥

११ ग्रामादिनिर्माणम्

अथ एकादशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

ग्रामविन्यासकं वक्ष्ये अवधारय साम्प्रतम् ।

पुण्यक्षेत्रे नदीतीरे पर्वताग्रे त्रिकेपि वा ॥ १ ॥

देवालयार्थं वा कुर्यात् ग्रामार्थं देवतालयम् ।

ग्रामात्पूर्वं स्वतन्त्रं स्यात् परतन्त्रं तु पश्चिमम् ॥ २ ॥

एकविंशायनां वीथीं क्रोशमात्रं तु विस्तृतम् ।

ओतं प्रोतं तथा कुर्यात् ग्रामश्चैवोत्तमो भवेत् ॥ ३ ॥

तदर्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्धमधमं भवेत् ।

अयुग्मवीथिकायुक्तं वीथिद्वयमथापि वा ॥ ४ ॥

सप्तपञ्चत्रयं वापि ओतप्लोत क्रमेण तु ।

कृत्वा एतत्क्रमेणैव कारयेद्ग्रामवर्धनम् ॥ ५ ॥

ब्राह्मन्तु मध्यमं भागं दैविकं तदनन्तरम् ।

मानुषं तु तृतीयं स्यात् पैशाचं वै चतुर्थकम् ॥ ६ ॥

पैशाचे देवतावासं ब्राह्मे वै विष्णुमन्दिरम् ।

बहिः प्रदक्षिणे विप्र वीथिकां सम्प्रकारयेत् ॥ ७ ॥

एकपीठमथो वापि द्वितयं त्रितयन्तु वा ।

ग्रामपूर्वापरे विप्र विष्णुमन्दिरमाचरेत् ॥ ८ ॥

आसनं शयनं वापि यानारूढमथापि वा ।

वाराहं पूर्वदिग्भागे आग्नेय्यां वै नृसिंहकम् ॥ ९ ॥

याम्ये हयाननं प्रोक्तं नै-ऋते श्रीधरं भवेत् ।

वारुणे वासुदेवं तु मारुते वामनं तथा ॥ १० ॥

सौम्ये तु राघवं प्रोक्तं माधवमीशके बुधः ।

तद्वहिर्वीथिकां प्राप्य रविसोमं च पूर्वके ॥ ११ ॥

आग्नेये भैरवं स्थानं याम्ये वै मकरध्वजम् ।

षण्मुखं नै-ऋते प्रोक्तं वारुणे चैव कन्यकाम् ॥ १२ ॥

वायव्ये मदनं प्रोक्तं मातृस्थानं तथोत्तरे ।

ईशाने शङ्करं न्यस्य केवले विष्णुमन्दिरम् ? ॥ १३ ॥

तटाकं सर्वदिग्देशे गर्तं कूपं तथैव च ।

नगरे मध्यदेशे तु राजप्रासादमाचरेत् ॥ १४ ॥

प्रासादस्य तु बाह्ये तु गृहिणीवासमाचरेत् ।

प्राकारं परितःकुर्यात् द्वारगोपुरशोभितम् ॥ १५ ॥

तद्बहिर्वा न स्यादश्वावासं प्रकल्पयेत् ।

गजावासं च कूर्पं स्यात् भोजनागारमेव च ॥ १६ ॥

बही रक्षाजनावासं स्ववाहकजनैर्युतम् ।

रथकारजनैश्चैव गन्धपाकजनैस्तथा ॥ १७ ॥

आपणान्वीथिकां चैव वहिर्वीथीं प्रकल्पयेत् ।

दानदेशनिवासं ? च यथाभिमतिदेशिकः ॥ १८ ॥

पुरदुर्गं बहिःकुर्यात् जलागारं बहिस्ततः ।

शिलासालं भूमिसालं यन्त्रतालसमन्वितम् ॥ १९ ॥

उद्यानं सर्वतः कुर्यात् कूपं सर्वत्र कारयेत् ।

प्रासादग्रामनिर्माणं निमित्तात् परिकल्पयेत् ॥ २० ॥

उपश्रुतिमुपश्रुत्य मङ्गलावाक्यगृह्यताम् ? ।

अमङ्गलं परित्यज्य गौलिर्दक्षिणतश्शुभम् ? ॥ २१ ॥

वामे वाजि विनाशं स्याद्दोषस्याभिप्रकल्पयेत् ? ।

उद्योगगमने काले नारीपूर्णघटं शुभम् ॥ २२ ॥

भेरीशङ्खनिनादं च तालघोषं तथैव च ।

क्षीरकुम्भं सुराकुम्भं दर्शयेत्शुभसंसदि ॥ २३ ॥

दुर्न्निमित्ते सति ब्राह्ममष्टोत्तरशतं हुवेत् ।

प्राणायामदशं वापि बिलादग्रेथवाप्यलम् ? ॥ २४ ॥

भूपईक्षाविधिं कुर्याच्छास्त्रदृष्टेन वर्त्मना ।

अधिकेचोत्तमाभूमिस्समञ्चेन्मध्यमा भवेत् ॥ २५ ॥

न्यूनं चेदधमाभूमिरधमं परिवर्जयेत् ।

ततः प्रवेशबलिं कुर्यात् व्रीहिबीजेन देशिकः ॥ २६ ॥

शङ्खवाद्यसमायुक्तं स्वस्तिसूक्तेन संयुतम् ।

इन्द्रादि ब्रह्मपर्यन्तं पञ्चरात्रेण वर्त्मना ॥ २७ ॥

शङ्खोपस्थापनं कुर्यात् दिक्षुवाथ विदिक्षु च ।

वीथीं प्रकल्पयेद्विद्वान् देवागारं तथैव च ॥ २८ ॥

शङ्खस्थापनकाले तु रत्नलोहादिकान् न्यसेत् ।

देवागारे विशेषेण कर्षणं सम्यगाचरेत् ॥ २९ ॥

सप्तधा कर्षयेद्भूमिमालवाल प्रकल्पयेत् ।

बीजावापं ततः कृत्वा जलसेचनमाचरेत् ॥ ३० ॥

फलपाकावसानञ्च रक्षां कुर्यात्समन्ततः ।

फलपाकावसाने तु गवान्तृप्तिञ्च कारयेत् ॥ ३१ ॥

चतुरशं ततः कृत्वा खननं सम्यगाचरेत् ।

वसुधां पूरयेत्पश्चात् गण्डशैलैः प्रपूरयेत् ॥ ३२ ॥

सिकतैः पूरयेत्पश्चात् जलपूरणमाचरेत् ।

हस्तपादैर्द्रढीकृत्य मादुकोपलकं न्यसेत् ॥ ३३ ॥

आधारोपरि विन्यस्य प्रासादं परिकल्पयेत् ।

उपपीठोपरि वापि केवलं वापि कारयेत् ॥ ३४ ॥

नगरं द्राविडं वापि केसरं च प्रकारयेत् ।

वृत्तं वृत्तायतं वापि चतुरश्रायतन्तु वा ॥ ३५ ॥

कूटद्वारमथोवापि शालागारमथापि वा ।

उपानदादि संयुक्तं पादप्रस्तरशोभितम् ॥ ३६ ॥

विमानैर्विविधैर्युक्तं शालापञ्जरभूषितम् ।

तोरणैश्च समायुक्तं मण्डपैश्च समायुतम् ॥ ३७ ॥

प्राकारगोपुरैर्युक्त मन्तर्वीथिकया युतम् ।

आग्नेये मानसस्थानं याम्ये गन्धालयं परम् ॥ ३८ ॥

श्रीस्थानं नैर्-ऋते प्रोक्तं पानीयं वारुणे परम् ।

वायव्ये नागराजानां भक्तानां सौम्यगे परम् ॥ ३९ ॥

सौम्येशानकयोर्मध्ये विष्वक्सेनं प्रकल्पयेत् ।

भगवत्प्रमुखं पश्चात् गरुत्मन्तं नियोजयेत् ॥ ४० ॥

चण्डञ्चैव प्रचण्डञ्च द्वारपार्श्वे निवेशयेत् ।

दुर्गां गणपतिं चैव ईशाने पावके न्यसेत् ॥ ४१ ॥

गोपुरस्य पुरो विप्र बलिपीठं प्रकल्पयेत् ।

पचनालयपूर्वे तु कूपं कुर्याद्विचक्षणः ॥ ४२ ॥

दक्षिणे चक्रराजन्तु ईशान्ये कोशसङ्ग्रहम् ।

विमानपार्श्वे विप्रेन्द्र दिङ्मूर्तिं परिकल्पयेत् ॥ ४३ ॥

वासुदेवादिकं वापि वाराहादिकमेव वा ।

स्तूपिकात्रितयं वापि पञ्चकं सप्तकन्तु वा ॥ ४४ ॥

एकं वापि द्विजश्रेष्ठ धामायामवशेन तु ? ।

एवं कृत्वा विधानेन प्रतिष्ठां सम्यगाचरेत् ॥ ४५ ॥

गर्भन्यासं ततः कृत्वा इष्टकाद्वितयं चरेत् ।

विमानस्थापनं कुर्यात् पञ्चरात्रेण वर्त्मना ॥ ४६ ॥

तरुणालयपूर्वन्तु वेश्म कुर्याद्विचक्षणः ।

तरुणालयं विना मूलेनाचरेत्तन्त्रवित्तमः ॥ ४७ ॥

१२ बेरलक्षणम्

अथ द्वादशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

बिम्बमानमथो वक्ष्ये शृणु गुह्यं महामुने ।

आसनं शयनं वापि यानारूढं स्थितन्तु वा ॥ १ ॥

वासुदेवादिकṁ वापि केशवादीनथापि वा ।

मत्स्यादीन् वा विशेषेण यजमानो गुरुस्तथा ॥ २ ॥

यजमानोदयाद्वापि भर्गद्वारवशात्तु वा ।

पाताधिष्ठानमानं वा हस्तमानमथापि वा ॥ ३ ॥

तालमानमथो वापि यद्वाऽङ्गुलवशात्तु वा ।

अङ्गुलन्त्रितयं प्रोक्तं मात्रं मध्यं च मुष्टिकम् ॥ ४ ॥

मानप्रमाणमुन्मानपरिमाणोपमानकम् ।

लम्बमानं षडेतानि मानानि कथयाम्यहम् ॥ ५ ॥

उत्तुङ्गं मानमित्युक्तमुन्मानं विस्तृतं भवेत् ।

नाभिमानं प्रमाणं स्यादन्तरञ्चोपमानकं ? ॥ ६ ॥

सूत्रं च लम्बमानं स्यादेतैर्मानैस्समायुतम् ।

षण्मानं च तथैवोक्तमन्यथा दोषकृद्भवेत् ॥ ७ ॥

चित्रं वाप्यर्धचित्रं वा चित्राभासमथापि वा ।

चित्रं सर्वाङ्गदृष्टं स्यादर्धचित्रन्तु सार्धकम् ॥ ८ ॥

आभासं पटभित्तिस्थं त्रिविधं परिकीर्तितम् ।

रत्नं लोहञ्च पाषाणं दारु वा मृन्मयन्तु वा ॥ ९ ॥

एकबेरं बहुबेरं स्वतन्त्रं परतन्त्रकम् ।

आश्रितं योगकञ्चैव भोगं योगं तथापरम् ॥ १० ॥

ब्रह्मस्थाने स्थितं बेरमेकबेरमुदाहृतम् ।

दिव्यभागे स्थितं बेरं बहुबेरमिति स्मृतम् ॥ ११ ॥

स्वतन्त्रं ग्रामतःपूर्वं परतन्त्रं तु पश्चिमम् ।

आलये भित्तिपार्श्वे तु स्थापितं चाश्रितं भवेत् ॥ १२ ॥

श्रीभूमिसहितं वापि रहितं योगकं स्मृतम् ? ।

श्रीकरं भोगमित्युक्तं योगं वश्यकरं भवेत् ॥ १३ ॥

अयादिभिस्स्समोपेतं दशतालेन कारयेत् ।

तालं शताङ्गुलीकृत्य चतुर्विंशोत्तरं भवेत् ॥ १४ ॥

नवतालप्रमाणेन देवीकर्मार्चनादिकम् ।

षट्कौतुकसमोपेतं बहुवेरमुदाहृतम् ॥ १५ ॥

एवबेरं तथा प्रोक्तं शिलार्चेति द्वयं विना ।

कर्मार्चास्नपनञ्चैव स्थापने कर्मकौतुकम् ॥ १६ ॥

आत्मार्थं च परार्थं च द्विविधं स्थापनं भवेत् ।

गृहेषु स्थापितं पूर्वमालये चापरं भवेत् ॥ १७ ॥

आत्मार्थं गृहरक्षंस्यादालयं ग्रामरक्षकम् ।

मुख्यस्थाने स्थितो देवो राजराष्ट्रस्य रक्षकः ॥ १८ ॥

अन्योन्यसङ्गतौस्यात्तु राष्ट्रक्षोभो यथारुचि ।

कर्मार्चाचोत्सवार्चा च बल्यर्चा च तथैव च ॥ १९ ॥

स्नानतीर्थोभयार्चा च स्वापोत्थानार्चया सह ।

प्रतिमा षड्विधा प्रोक्ता उत्तमा समुदाहृता ॥ २० ॥

त्रिभिश्च मध्यमा प्रोक्ता एका च चरमा भवेत् ।

कृष्णराघवसंयुक्तं सिंहवाराहकेन च ॥ २१ ॥

सौदर्शन समायुक्तं लक्ष्मीबेरसमन्वितं ।

यद्वाष्टभुजकं वापि यथारुचि समाचरेत् ।

शयने द्विभुजं मुख्यं कृष्णो रामो भवेत्तदा ॥ २३ ॥

वाराहवामनौ चैव तथा त्रैविक्रमो भवेत् ।

लक्ष्मीनृसिंहं वाराहं लक्ष्मीनारायणं तु वा ॥ २४ ॥

श्रीकरं विजयं प्रोक्तं नगरग्रामपत्तने ।

एवं बिम्बगणान्कुर्यात् प्रतिष्ठां सम्यगाचरेत् ॥ २५ ॥

१३ अङ्कुरार्पणम्

अथ त्रयोदशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

स्थापनं सम्प्रवक्ष्यामि बिम्बानां मुनिसत्तम ।

स्थावरं जङ्गमञ्चैव द्विविधं बेरमुच्यते ॥ १ ॥

अयने चोत्तरं मुख्यं जघन्यं दक्षिणायनम् ।

जङ्गमन्तु जघन्ये वा मुख्ये वापि समाचरेत् ॥ २ ॥

माघे भाद्रपदे मासि प्रतिष्ठां परिवर्जयेत् ।

गुरुशुक्रास्तमे चैव ग्रहणस्यान्तिके तथा ॥ ३ ॥

दुष्टवारे विलग्ने च अशुभर्क्षे तथा तिथौ ।

वर्जयेद्देवदेवेशस्थापनं देशिकोत्तमः ॥ ४ ॥

दैवज्ञेनसमायुक्तं स्थापनं सम्यगाचरेत् ।

शिल्पशास्त्रानुसारेण शिल्पिना देशिकोत्तमः ॥ ५ ॥

यजमानेन सहितः सर्वैः परिकरैः सह ।

सर्वद्रव्यं समासाद्य पश्चात्कर्म समाचरेत् ॥ ६ ॥

कर्मारम्भदिनात्पूर्वं सप्तमे पञ्चमेऽहनि ।

तृतीयेऽहनि वा कुर्यात् अङ्कुरानर्पयेद्बुधः ॥ ७ ॥

ततः प्रदोषे सम्प्राप्ते मृत्सङ्ग्रहणमाचरेत् ।

दिशं प्राचीमुदीचीं वा व्रजेत् परिकरैस्सह ॥ ८ ॥

उद्यानं वा नदीतीरं प्राकारं तन्मयन्तु वा ? ।

तद्देशं प्रोक्षयेद्विप्र मन्त्रपूतेन वारिणा ॥ ९ ॥

आसने तु समाविश्य प्राणायामं समाचरेत् ।

न्यासं कृत्वा विशेषेण पुण्याहं वाचयेद्बुधः ॥ १० ॥

महीमभ्यर्च्य मन्त्रेण बलिं दद्यात्समन्ततः ।

खनित्रं क्षालयेत्तत्र अस्त्रमन्त्रेण देशिकः ॥ ११ ॥

वस्त्रदर्भैस्समाच्छाद्य भूसूक्तेन महीं स्पृशेत् ।

खनित्रेण खनेद्भूमिं प्राङ्मुखः क्रोडविद्यया ॥ १२ ॥

वेदैर्विहितमन्त्रेण वास्तुपूर्षं विलिख्य च ।

पुनरभ्यर्चयेद्धीमान् प्रात्राण्यादय देशिकः ॥ १३ ॥

गच्छेत्परिकरैस्सार्धं शङ्खकाहलनिस्वनैः ।

मण्डपं कारयेद्धीमान् प्रपामात्रमथापि वा ॥ १४ ॥

वितानाद्यैरलङ्कृत्य ध्वजतोरणकुम्भकैः ।

पूर्वपश्चिमदीर्घञ्च दक्षिणोत्तरदीर्घकम् ॥ १५ ॥

चतुरश्रं समं वापि तन्मध्ये मण्डलं लिखेत् ।

इष्टसिद्धिप्रदं वापि चक्राब्जं वापि कारयेत् ॥ १६ ॥

पूर्ववत्स्थापयेत्कुम्भं मण्डलस्य तु पश्चिमे ।

मण्डलेशस्य पूर्वे तु पालिकाक्षेत्रमुच्यते ॥ १७ ॥

पश्चिमेचोत्तरे वापि अग्न्यागारं प्रकल्पयेत् ।

दक्षिणोत्तरे तथा कुर्यात् पालिकां ग्राह्य देशिकः ॥ १८ ॥

पालिकां घटिकां चैव शरावान्द्वादशान्प्रति ? ।

बिलान् सम्पूरयेत्पश्चात् पालाशैः कुशदर्भकैः ॥ १९ ॥

चतुर्विंशाङ्गुलोत्सेधं क्षालयेद्देशिकोत्तमः ।

बन्धयेत्कण्ठदेशे तु दूर्वां बिल्वं च देशिकः ॥ २० ॥

मृदा सम्पूरयेत्पश्चात् सूत्रपातं समाचरेत् ।

पालिकास्यानुरूपेण कोष्ठे व्रीहीन्प्रपूरयेत् ॥ २१ ॥

तस्योपरि न्यसेत्पत्रं तत्पूर्वे बीजभाजनम् ।

सोमकुभन्तु वा पश्चात् न्यसेत्तन्त्रविचक्षणः ॥ २२ ॥

द्वारं कृत्वा विधानेन द्वारपूजां समाचरेत् ।

कुम्भे च मण्डले चैव अग्नौ सम्पूजयेत्क्रमात् ॥ २३ ॥

पालिकादक्षिणे पार्श्वे उत्तराभिमुखः स्थितः ।

पुण्याहं वाचयेत्पश्चात् ब्राह्मणैः सह देशिकः ॥ २४ ॥

पालिका स्वर्चयेद्देवान् ब्रह्माविष्णुशिवात्मकान् ।

सोमकुम्भं समभ्यर्च्य सोममन्त्रेण होमयेत् ॥ २५ ॥

तिलमुद्गयवान्चैव व्रीहिमाषप्रियङ्गुकान् ।

शिम्बसर्षपगोधूम कुलत्थान् कङ्गुश्यामकान् ॥ २६ ॥

बीजानामप्यभावे तु मुद्गमेकं प्रशस्यते ।

एतत्सङ्गृह्य निक्षिप्य पात्रे क्षीरं विनिक्षिपेत् ॥ २७ ॥

स्थापयेदम्बरेणैव पालिकाः परिवेष्टयेत् ।

सोमकुम्भगतां शाक्तिं बीजपात्रे विनिक्षिपेत् ॥ २८ ॥

पश्चादोषधिमन्त्रेण अभिमन्त्रणमाचरेत् ।

पुनस्सम्पूरयेत्पश्चात् घृतारोपणमाचरेत् ॥ २९ ॥

पुनस्सम्पूजयेत् बीजं बीजावापनमाचरेत् ।

शङ्खदुन्दुमिनादैश्च गीतमङ्गलवाद्यकैः ॥ ३० ॥

पुनः पूजां प्रकुर्वीत पूर्णाहुत्यवसानकम् ।

बलि दद्याद्विशेषेण मण्डपस्य समन्ततः ॥ ३१ ॥

सदस्सम्भावयेद्विद्वान् दक्षिणां दापयेद्बुधः ।

कुम्भमण्डलमभ्यर्च्य पूर्णाहुतिमथाचरेत् ॥ ३२ ॥

रक्षां कृत्वा विशेषेण सुगुप्ते स्थापयेद्बुधः ।

दिने दिने मुनिश्रेष्ठ बलिपूजां समाचरेत् ॥ ३३ ॥

१४ जलाधिवासः

अथ चतुर्दशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

जलवासमथो वक्ष्ये समासान्मुनिपुङ्गव ।

कर्मारम्भदिनात्पूर्वे तृतीये पञ्चमेऽपि वा ॥ १ ॥

एकाहमथवा कुर्यात् एकरात्रमथापि वा ।

यामं यामार्धकं वापि जलावासं समाचरेत् ॥ २ ॥

कौतुकं पूर्वतः कुर्यात् बेरस्य सकलस्य च ।

आचार्यस्य विशेषेण ऋत्विजानां तथैव च ॥ ३ ॥

चित्रयोगे विशेषेण महाबेरैस्तथैव च ।

छायाधिवासनं कुर्यात् बिम्बाभावे तु दर्पणम् ॥ ४ ॥

तदभावे तु कूर्चं स्यात् अलङ्कृत्य यथाविधि ।

गमयेत्परिकरैस्सार्धं तीरदेशे विशेषतः ॥ ५ ॥

नद्यां वापितटाके वा निर्झरोपान्त एव च ।

तदभावे विशेषेण कटाहे मणिकेऽपि वा ॥ ६ ॥

जलमध्ये प्रपां कृत्वा तीरदेशे तु मण्डपम् ।

अलङ्कृत्य वितानाद्यैः कुम्भमण्डलकुण्डकैः ॥ ७ ॥

मण्डलं स्वस्तिकं प्रोक्तं कुण्डं पङ्कजमेव च ।

द्वारादियजनं कृत्वा कुम्भमण्डलकं यजेत् ॥ ८ ॥

कुम्भैराराधनं प्रोक्तं मण्डले वासुदेवकम् ।

अग्नौ वै विष्णुमन्त्रेण पद्मभूवर्तयेत्ततः ॥ ९ ॥

एवमभ्यर्चनं कृत्वा जलमध्ये निवेशयेत् ।

शयनं कल्पयित्वैवं ब्रह्मकुम्भादिकान् न्यसेत् ॥ १० ॥

न्यासपूर्वं ततः कृत्वा मालान्नेन बलिं क्षिपेत् ।

पुण्याहवाचनं पूर्वं रक्षां कुर्यात्समन्ततः ॥ ११ ॥

नृत्तगीतादिवाद्यैश्च वेदघोषैः प्रणादयेत् ।

पुराणैःशान्तिमन्त्रैश्च जागरेण नयेन्निशाम् ॥ १२ ॥

गृहार्चास्थापने काले सद्योवासं समाचरेत् ।

ततः प्रभाते विमले तीरमण्डपमानयेत् ॥ १३ ॥

स्वस्थाने सन्निवेश्याथ चतुःस्थानं क्रमाद्यजेत् ।

ब्रह्मकुम्भादिकान् सर्वान् ब्रह्ममूर्धनि सेचयेत् ॥ १४ ॥

कलशैः स्नपनं कुर्यात् पञ्चविंशतिभिः क्रमात् ।

तत मन्त्रेण मन्त्रज्ञो मूर्तिमन्त्रेण वाहयेत् ॥ १५ ॥

शुद्धस्नानं ततः कृत्वा पुरुषेनाभिषेचयेत् ।

नीराजनं ततः कृत्वा निवेद्यान्नबलिं क्षिपेत् ॥ १६ ॥

गमयेदालये देवं पूर्ववत्परिकल्पयेत् ।

मण्डपं समलङ्कृत्य पश्चिमाभिमुखं न्यसेत् ॥ १७ ॥

चक्राब्जमण्डलं कृत्वा दर्शनार्थं सकुम्भकम् ।

नयनोन्मीलनार्थाय सर्वमापादयेद्बुधः ॥ १८ ॥

देवस्य पुरतःस्थाने व्रीहितण्डुलपीठके ।

घृतपात्रं मधु न्यस्य अष्टधान्यं च निक्षिपेत् ॥ १९ ॥

गाञ्चैव कन्यकाञ्चैव विनिवेश्य तदन्तिके ।

स्वर्णसूचीञ्चतट्टिञ्च ? रजतेन तथैव च ॥ २० ॥

परिस्तीर्य चतुर्दिक्षु वासुदेवादिकान् यजेत् ।

कुम्भमण्डलकं पूज्य पुण्याहमपि वाचयेत् ॥ २१ ॥

अर्घ्यादैर्देवमभ्यर्च्य घृतपात्रादिकान् न्यसेत् ।

उन्मील्य दक्षिणं नेत्रं घृतसिक्तशलाकया ॥ २२ ॥

चित्रन्देवेति मन्त्रेण तच्चक्षुरिति मन्त्रतः ।

दर्शयेन्मण्डलं कुम्भं गां च कन्यां तथैव च ॥ २३ ॥

अष्टधान्यानि सर्वाणि सुवर्णपलमेव च ।

नानाविधानि पुष्पाणि फलानि विविधानि च ॥ २४ ॥

एतद्द्रव्याणि सर्वाणि आचार्याय प्रदापयेत् ।

आच्छादनपटञ्चैव क्षौमवस्त्रं तथैव च ॥ २५ ॥

पुनरभ्यर्चयेद्देवं श्रावयेद्वेदघोषणम् ।

गीतं नृत्तं च वाद्यं च पुराणं द्राविडं तथा ॥ २६ ॥

पुष्पवृष्टिमुषस्सर्वे तुष्टिस्तु पुरुषोत्तमः ? ।

स्नानपीठे विशेषेण मोदयेद्देशिकोत्तमः ॥ २७ ॥

कलशस्थापनं कृत्वा अष्टोत्तरशतं परम् ।

एकाशीतिघटं वापि चत्वारिंशन्नवोत्तरम् ॥ २८ ॥

घृतमुष्णोदकञ्चैव रत्नं चैव फलोदकम् ।

लोहजम्मार्जनञ्चैव गन्धञ्चैवाक्षतोदकम् ॥ २९ ॥

यवोदकं तथाचार्घ्यं पाद्यमाचमनीयकम् ।

पञ्चगव्यं दधिक्षीरं मधु चैव कषायकम् ॥ ३० ॥

त्रिविधे कलशे ब्रह्मन् एतद्द्रव्यं विधीयते ।

पूर्वादिब्रह्मपर्यन्तमुद्धारक्रम इष्यते ॥ ३१ ॥

सूत्रवस्त्रादिभिर्वेष्ट्य कूर्चच * * षान्वितम् ।

ततश्चूर्णपटैरक्तं मृदालेपं समाचरेत् ॥ ३२ ॥

पञ्चभूतार्चने चैव सन्निधत्ते हरिःस्वयम् ।

प्रतिष्ठायां विशेषेण पञ्चभूतार्चनं चरेत् ॥ ३३ ॥

मृदालेपं जले स्नानं दीपं नीराजनं तथा ।

गन्धालेपञ्च सेचादि वाद्यवादनमेव च ॥ ३४ ॥

मृदालेपक्रमं वक्ष्ये समासादवधारय ।

नदीतटाकवल्मीकपर्वतक्षेत्रमृत्तिकाः ॥ ३५ ॥

गजसूकरगण्डस्थं गोवृषशृङ्गसंस्थितम् ।

तीर्थसिन्धुमृदं चैव एतद्द्वादशकं स्मृतम् ॥ ३६ ॥

ताम्रपात्रे तथाग्राह्यं प्ठक्पात्रे विनिक्षिपेत् ।

शरावं कलशं वापि किञ्चिदुक्तमृदाश्रितम् ॥ ३७ ॥ ?

धान्यराशौ प्रतिष्ठाप्य कोष्ठद्वादशकं भवेत् ।

पुण्याहं वाचयित्वा तु मृदानभ्यर्च्य साधकः ॥ ३८ ॥

द्वादशाक्षरमन्त्रेण मृदालेपं समाचरेत् ।

पूजयेत्सम्पुटीकृत्य उपस्नानसमन्वितम् ॥ ३९ ॥

कलशस्नपन कुर्यात् द्वादशाक्षरमन्त्रतः ।

विष्णुसूक्तेन वा विप्र पुरुषसूक्तमथापि वा ॥ ४० ॥

अन्तरान्तरयोगेन उपस्नानादिनार्चयेत् ।

चूर्णस्नानं ततः कुर्यात् शुद्धस्नानं तथैव च ॥ ४१ ॥

सहस्रधारया स्नानं कुर्यान्नीराजनं तथा ।

घटदीपद्वादशकैः प्रतिष्ठाप्य पुरःस्थले ॥ ४२ ॥

सूत्रमल्लकसंयुक्तं वन्दिवादसमन्वितम् ।

नीराजयेद्घटं विप्र पूजयेत्पूजयान्वितम् ॥ ४३ ॥

नीराजनविधानेन अग्निपूजनमिष्यते ।

अग्निपूजाविहीने तु प्रतिष्ठा निष्फला भवेत् ॥ ४४ ॥

मारुतप्रीणनार्थाय गन्धस्नानं समाचरेत् ।

चन्दनं कुङ्कुमञ्चैव कर्पूरमगरुं तथा ॥ ४५ ॥

उशीरं कोष्ठकञ्चैव कचोरं रजनी तथा ।

एलालवङ्गकञ्चैव तक्कोलं मुरमेव च ॥ ४६ ॥

एतानि द्वादशोक्तानि मन्त्रेऽस्मिन् परमेष्ठिना ।

पृथक् पात्रे निवेश्यार्च्य स्नापयेद्द्वादशार्णकैः ॥ ४७ ॥

पूजया सम्पुटं कुर्यात् साधकस्तन्त्रपारगः ।

आकाशप्रीणनार्थाय वेदवाद्यादिना चरेत् ॥ ४८ ॥

चतुर्वेदादिघोषञ्च पुराणं गीतमङ्गलम् ।

गाथापद्यं तथा मिश्रं प्रत्यङ्गागमनं तथा ॥ ४९ ॥

श्रावयेत्सन्निधौ विप्र देवदेवस्याशार्ङ्गिणः ।

अर्घ्याद्यैः पूजयेद्देवं प्रीतिशब्दमनन्तरम् ॥ ५० ॥

१५ प्रतिष्ठाविधिः

अथ पञ्चदशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

शयनं सम्प्रवक्ष्यामि स्थापनं तदनन्तरम् ।

कल्पयेन्मण्डपं पूर्वं ध्वजतोरणकुम्भकैः ॥ १ ॥

वितानैः पूर्वोक्तकुम्भैश्चिरं भागैर्मनोरमैः ।

फलैर्नानाविधैश्चैव पुष्पमाल्यैश्च शोभितम् ॥ २ ॥

दर्भमाल्यैः परिक्षिप्तं मुक्तादामैरलङ्कृतम् ।

तस्मिन्मण्डपमध्ये तु वेदिं कुर्याद्विचक्षणः ॥ ३ ॥

वेदिकातालभूमौ तु शयनं परिकल्पयेत् ।

पञ्चभारप्रमाणेन व्रीहिणा परिपूरयेत् ॥ ४ ॥

तदर्धं तण्डुलञ्चैव तदर्धं तिलमेव च ।

प्रतिवस्त्रं तथास्तीर्य तदूर्ध्वे कम्बलं न्यसेत् ॥ ५ ॥

तदूर्ध्वे तूलिकां न्यस्य व्याघ्रचर्म तथोपरि ।

चित्रवस्त्रं तदूर्ध्वे तु प्रच्छादनपटं तथा ॥ ६ ॥

मृद्वास्तरणसंयुक्तमुपधानत्रयान्वितम् ।

एवं शयनकं कृत्वा शास्त्रदृष्टेन वर्त्मना ॥ ७ ॥

तस्य दक्षिणपार्श्वे तु मण्डलं परिकल्पयेत् ।

चक्राब्जं बहुपद्मं वा इष्टसिद्धिमथापि वा ॥ ८ ॥

शयनस्योत्तरे पार्श्वे कुम्भवेदिं प्रकल्पयेत् ।

कुम्भन्तु पूर्ववत्कृत्वा कुण्डाष्टौ सम्प्रकल्पयेत् ॥ ९ ॥

शङ्खं चक्रं गदां चैव पद्मवेदिं चतुष्टये ।

अश्रङ्कोणं षडश्रं वा पञ्चाश्रं विदिशःक्रमात् ॥ १० ॥

मूलबेरप्रतिष्ठायामेष एव विधिर्भवेत् ।

नारसिंहप्रतिष्ठायां वाराहस्य विशेषतः ॥ ११ ॥

अष्टवह्नौ विना विप्र अन्यथा दोषकृद्भवेत् ।

चतुर्दिक्षु विशेषेण वेदान् संस्थापयेन्मुखम् ॥ १२ ॥

ऋग्वेदं पूर्वदिग्भागे यजुर्वेदं तु दक्षिणे ।

पश्चिमे सामवेदन्तु अथर्वञ्चोत्तरे तथा ॥ १३ ॥

एवं गुरुविधानेन पुण्याहं वाचयेद्बुधः ।

शयनन्तु समभ्यर्च्य शयने सन्निवेशयेत् ॥ १४ ॥

द्वारादि यजनं कुर्यात् कुम्भे सम्पूजयेद्धरिम् ।

मण्डले वासुदेवन्तु बिम्बे तन्मूर्तिमर्चयेत् ॥ १५ ॥

शयने शाययेद्देवं क्षौमैराच्छादयेत्परम् ।

होमकर्म ततः कुर्यात् प्रत्येकमृत्विजैर्भवेत् ॥ १६ ॥

द्व्ययमेवह्यलङ्कुर्यात् चतुर्भिर्वापि कारयेत् ।

ऋत्विजानामप्यभावे तु आचार्याद्युपकारयेत् ॥ १७ ॥

अष्टोत्तरशतं होमं तदर्धं मध्यमं भवेत् ।

अश्वत्थोदुम्बरश्चैव न्यग्रोधः प्लक्ष एव च ॥ १८ ॥

पलाशः खदिरश्चैव शम्यपामार्ग एव च ।

एतेषामप्यलाभे यु पालाशसमिधं हुवेत् ॥ १९ ॥

समिदाज्येन चरुणा तिलैराज्यैश्च होमयेत् ।

होमान्ते तु विशेषेण चतुरन्नं निवेदयेत् ॥ २० ॥

पायसं चैव मुद्गान्नं कृसरं गुलमेव च ।

शुद्धान्नञ्चैव माषान्नं हरिद्रान्नं तथैव च ॥ २१ ॥

शिम्बान्नञ्च विशेषेण होमं स्यादष्टकुण्डके ।

न्यासहोमं ततः कृत्वा संहृतिन्यासमाचरेत् ॥ २२ ॥

शोषणादित्रयं कृत्वा सृष्टिन्यासं समाचरेत् ।

पञ्चोपनिषदैर्मन्त्रैः सृष्टिसंहारकं चरेत् ॥ २३ ॥

मन्त्रन्यासं ततः कृत्वा तत्त्वन्यासं समाचरेत् ।

तन्त्रन्यासं ततः कृत्वा होमं कुर्यात्पृथक् पृथक् ॥ २४ ॥

एवं कृत्वा विधानेन कवाटं चापि बन्धयेत् ।

त्रिरात्रं बन्धयित्वैवं बहुवेरेन बन्धयेत् ॥ ४३ ॥

चतुर्थेऽहनि सम्प्राप्ते चतुःस्थानार्चनं चरेत् ।

आचार्यं पूजयेत्पश्चात् रत्नहेमाङ्गुलीयकैः ॥ ४४ ॥

गोभूहिरण्यवस्त्राद्यैः कन्यादानैर्विशेषतः ।

ततः प्रभृति विप्रेन्द्र नित्यपूजां समाचरेत् ॥ ४५ ॥

१६ सदाचारविधिः

अथ षोडशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

सदाचारमथो वक्ष्ये सावधानेन तच्छृणु ।

तस्य विशेषेण सदाचारं ब्रवीमिते ॥ १ ॥

ब्राह्मे मुहूर्ते चोत्थाय भगवन्नामकीर्तनम् ।

स्तोत्रेण तोषयेद्विद्वान् गुरुं संस्मृर्त्य साधकः ॥ २ ॥

वासुदेवाय देवाय समग्रगुणमूर्तये ।

सङ्कर्षण नमस्तेऽस्तु विश्वपावनमूर्तये ॥ ३ ॥

अनिरुद्ध नमस्तेऽस्तु जगत्कारणमूर्तये ।

केशवाय नमस्तेऽस्तु ततो नारायणाय ते ॥ ४ ॥

माधवाय नमस्तुभ्यं गोविन्दाय नमो नमः ।

विश्वात्मने नमस्तुभ्यं नमोस्तु मधुसूदन ॥ ५ ॥

त्रिविक्रम नमस्तेऽस्तु वामनाय नमो नमः ।

श्रीधराय नमस्तेऽस्तु हृषिकेशाय ते नमः ॥ ६ ॥

नमस्ते पद्मनाभाय नमो दामोदराय च ।

नमस्ते मत्स्यरूपाय नमस्ते कूर्ममूर्तये ॥ ७ ॥

वाराहाय नमस्तेऽस्तु नारसिंहाय ते नमः ॥ ८ ॥

वामनाय नमस्तेऽस्तु नमो रामत्रयाय च ।

गोविन्दाय नमस्तेऽस्तु हयग्रीवाय ते नमः ॥ ९ ॥

एवं स्तुत्वा विधानेन तीरदेशं समाश्रयेत् ।

दर्भवस्त्रं निधायाथ जलाद्दूराद्बहिश्चरेत् ॥ १० ॥

कर्णस्थब्रह्मसूत्रं च दिवा चोदङ्मुखश्चरेत् ।

रात्रौ चेद्दक्षिणावक्त्रं तृणं भूमौ विनिक्षिपेत् ॥ ११ ॥

लेपयेद्दक्षिणं हस्तं काष्ठपर्णतृणादिभिः ।

गृहीत्वा वामहस्तेन शेफाग्रं बाह्यतश्चरेत् ॥ १२ ॥

तीर्थं गत्वा शुचौ देशे मृदमादाय मन्त्रतः ।

उद्धृताभिर्विशेषेण मृद्भिः प्रक्षालनं चरेत् ॥ १२ ॥

सप्तभिर्गुददेशञ्च शिश्नञ्च त्रिभिराचरेत् ।

अन्तरान्तरयोगेन हस्तप्रक्षालनं चरेत् ॥ १३ ॥

पञ्चभिः पादशुद्धिं च आचामं तु समाचरेत् ।

त्रिःपिबेत् द्विर्मृजेच्चैवं दशाङ्गानि च संस्पृशेत् ॥ १४ ॥

अङ्गुलिभिर्विशेषेण चक्षुराद्यैस्तु संस्पृशेत् ।

मृदालेपं ततः कृत्वा मृदा दिग्बन्धमाचरेत् ॥ १५ ॥

विष्णुगायत्रिया चैव अवगाहनमाचरेत् ।

आचामं तु ततः कृत्वा तीरदेशं समाविशेत् ॥ १६ ॥

आपोहिष्ठादिभिर्मन्त्रैः प्रोक्षयेत्स्वशिरोपरि ।

उदकाञ्जलिं ततः कृत्वा प्रादक्षिण्यं समाचरेत् ॥ १७ ॥

तर्पयित्वा विशेषेण आचामं तु समाचरेत् ।

वस्त्रन्निष्पीडयेत्पश्चात् सावित्रीन्तु ततो जपेत् ॥ १८ ॥

उपस्थानं ततः कृत्वास्वगृहं सम्प्रवेशयेत् ।

पादप्रक्षालनं कृत्वा आचामेत्पूर्ववद्बुधः ॥ १९ ॥

अग्निं समिन्धयेत्पश्चात् नित्यहोममथाचरेत् ।

दिवाकरोदयात्पूर्वं नित्यकर्म समाप्य च ॥ २० ॥

देवालयं प्रविश्याथ प्रादक्षिण्यद्वयं चरेत् ।

पूर्ववच्छुद्धिराचामं कृत्वा पूजां समाचरेत् ॥ २१ ॥

द्वारदेशे तु सम्प्राप्ते षडङ्गन्यासमाचरेत् ।

तालत्रयं ततः कृत्वा प्रविशेद्दक्षिणाङ्घ्रिणा ॥ २२ ॥

देवस्य दक्षिणे पार्श्वे आसने तु समाविशेत् ।

उदक्पूर्ववलने दक्षिणाभिमुखश्चरेत् ॥ २३ ॥

पश्चिमद्वारके विप्र तथा कुर्याद्विचक्षणः ।

अङ्गन्यासं ततः कृत्वा छोटिकादर्शनं चरेत् ॥ २४ ॥

प्राणायामत्रयं कृत्वा रेचकादित्रयेण च ।

पञ्चोपनिषदैर्मन्त्रै संहृतिन्यासमाचरेत् ॥ २५ ॥

जीवात्मानं समारोप्य परस्मिन् ब्रह्मणि ध्रुवे ।

शोषणादित्रयं कृत्वा अन्तरस्थो विचक्षणः ॥ २६ ॥

दिव्यस्थानं यथा स्थाप्य सृष्टिन्यासं समाचरेत् ।

मातृकान्यसनं कृत्वा तत्त्वन्यासं समाचरेत् ॥ २७ ॥

महाभूतादीनां पञ्चतन्मात्राणां तथैव च ।

न्यासक्रमे विजानीयात् मनोबुद्ध्यादिपञ्चकम् ॥ २८ ॥

मूलमन्त्राक्षरन्यासं षडङ्गं द्वादशन्तु वा ।

मूर्धादिपादपर्यन्तं सृष्टिन्यासं प्रकीर्तितम् ॥ २९ ॥

नाभ्यादि हृदयान्तन्तु स्थितिन्यासं प्रकीर्तितम् ।

पादादि च शिरोन्तन्तु संहृतिन्यासमुच्यते ॥ ३० ॥

ब्रह्मचारी गृहस्थश्च यतिश्चैव यथाक्रमम् ? ।

मूर्धा चक्षुर्मुखञ्चैव नाभि गुह्यं च पादुकम् ॥ ३१ ॥

पृथिव्यादीनां भूतानां स्थानं पादं शिरोऽपि वा ।

पद्मस्थानन्तु चान्येषां स्थानमेतदुदाहृतम् ॥ ३२ ॥

करन्यासं ततः कृत्वा सृष्टिसंहारपालनैः ।

दक्षिणादि तु वामान्तं सृष्टिन्यासं प्रकीर्तितम् ॥ ३३ ॥

विपरीतेन योगेन विपरीतमुदाहृतम् ।

तर्जन्यादि कनिष्ठान्तं सृष्टिन्यासं प्रकीर्तितम् ॥ ३४ ॥

करन्यासं तु पूर्वं स्यात् देहन्यासं तु पश्चिमम् ।

एवं न्यासं क्रमात्कृत्वा मानसाराधनं चरेत् ॥ ३५ ॥

ध्यानार्घ्यगन्धपुष्पाद्यै रुपचारैस्समर्चयेत् ।

मानसाराधनं श्रेष्ठं बाह्यपूजाऽवरा विदुः ॥ ३६ ॥

बाह्यन्तु नाशमायाति तस्मान्मानसिकं परम् ।

आत्मार्थे तु तथा कुर्यात् परार्थे सम्प्रपूजयेत् ॥ ३७ ॥

साधकः सर्वशास्त्रज्ञः नाविष्णुर्विष्णुमर्चयेत् ।

देवोऽहं भावयेद्विद्वान् पञ्चरात्रविशारदः ॥ ३८ ॥

१७ समाराधनविधिः

अथ सप्तदशोऽध्यायः

आराधनविधिं वक्ष्ये अवधारय साम्प्रतम् ।

भृगुः -

कैर्द्रव्यैः पूजयेद्देवमुपचारैश्च कैः प्रभो ॥ १ ॥

श्रीभगवान् -

दीक्षितैस्साधकैश्चैव तथैव परिचारकैः ।

स्वादूदकैश्च पुष्पैश्च गन्धैर्नानाविधैरपि ॥ २ ॥

धूपैर्गुग्गुलुमिश्रैश्च दीपैर्वर्तिसमन्वितैः ।

वस्त्रैश्चैवोपवीतैश्च माल्यैर्नानाविधैरपि ॥ ३ ॥

गीतनृत्तैश्च वाद्यैश्च स्तोत्रैश्चैव प्रदक्षिणैः ।

वाहनैश्चामरैश्चैव शङ्खकाहलनादकैः ॥ ४ ॥

मात्राभिश्तालवृन्तैश्च स्नानैश्च कलशोदकैः ।

नीराजनैर्दीपयुक्तैरर्घ्यपाद्यादिकैस्तथा ॥ ५ ॥

कर्पूरैश्चैव ताम्बूलैः गोदानैश्शान्तिकुम्भकैः ।

भक्ष्यैर्भोज्यैस्तथा पेयैर्लेह्यैश्चोष्यैर्महादिकैः ॥ ६ ॥

जपैः प्रणामैर्दानैश्च होमैश्चैव विशेषतः ।

बलिदानैरुत्सवैश्च बिम्बैर्नानाविधैरपि ॥ ७ ॥

प्रासादमण्डपैश्चैव परिवारसमन्वितैः ।

अनन्तगरुडाद्यैश्च उत्सवाद्यैर्विशेषतः ॥ ८ ॥

मण्डलाराधनैश्चैव तथा वै कुम्भपूजनैः ।

वह्निसम्पूजनैश्चैव मासपूजासमन्वितैः ॥ ९ ॥

पवित्रारोहणेनाथ पत्रपुष्पोत्सवेन च ।

दमनारोहणैश्चैव तथा चैव फलोत्सवैः ॥ १० ॥

प्रायश्चित्तविधानैश्च तथा विष्ण्वादिपूजनैः ।

श्रावण्यामर्चनैश्चैव पौर्णमास्यद्वयार्चनैः ॥ ११ ॥

श्रीजयन्त्युत्सवैश्चैव तथा कृत्तिकपूजनैः ।

आग्रायणैर्विशेषेण तथाचाध्ययनोत्सवैः ॥ १२ ॥

वसन्तोत्सवैर्विशेषैस्तथा चैव ज त्सवैः ? ।

तुलस्याराधनैश्चैव तथा पवैश्च चम्पकैः ॥ १३ ॥

एतैस्सम्पूजयेद्देवमन्यथा दोषकृद्भवेत् ।

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन एतैर्द्रव्यैः सुपूजयेत् ॥ १४ ॥

नित्यैर्नैमित्तिकैश्चैव तथा कम्यैर्महोत्सवैः ।

एतत्कर्म विना चेत्तु राजराष्ट्रभयं भवेत् ॥ १५ ॥

महद्दोषमवप्नोति सर्वसंहारकारणम् ।

उपचारानथो वक्ष्ये समासादवधारय ॥ १६ ॥

ज्ञानयोगं कर्मयोगं द्विविधं तदुपायकम् ।

कर्मयोगाच्च भगवन् ज्ञानयोगं प्रजायते ॥ १७ ॥

कर्मयोगविशेषेण केशवाराधनं परम् ।

केशवाराधनं चैव राजराष्ट्रसुखावहम् ॥ १८ ॥

सर्वदुःखोपशमनं सर्वज्ञानफलप्रदम् ।

भगवद्ज्ञानफलदं विष्णुप्रीतिकरं शुभम् ॥ १९ ॥

देवदेवप्रसादेन सर्वदुःखक्षयावहम् ।

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन केशवाराधनं चरेत् ॥ २० ॥

पञ्चशुद्धिविधिं कुर्यात् प्रथमं मुनिसत्तम ।

भूतशुद्धिर्द्रव्यशुद्धिः स्थानशुद्धिस्तथैव च ॥ २१ ॥

पात्रशुद्धिस्तथा पश्चात् बिम्बशुद्धिस्तु पञ्चमम् ।

स्नानमाचमनं चैव देहशुद्धिर्विशिष्यते ॥ २२ ॥

सत्येन ध्यानयोगेन मनश्शुद्धिरिहोच्यते ।

सत्यं भूतहितं प्रोक्तं ध्यानं वै विष्णुचिन्तनम् ॥ २३ ॥

मार्जनालेपने चैव स्थानशुद्धिर्विधीयते ।

दहनाप्यायने चैव क्षालनात् प्रोक्षणादपि ॥ २४ ॥

द्रव्यशुद्धिं विजानीयात् साधकः परमार्थवित् ।

पात्राणि पूततोयेन शुद्धं प्रक्षालयेत्तु वै ॥ २५ ॥

तिन्त्रिणी सिकताम्भोभिः बिम्बशुद्धिः प्रजायते ।

एवं शुद्धिं क्रमात्कृत्वा भद्रपीठं तु विन्यसेत् ॥ २६ ॥

वस्त्रे तु फलकेवापि न्यसेदर्घ्यादि पात्रकान् ।

अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं स्नानीयं शुद्धपात्रकम् ॥ २७ ॥

अग्न्यादिब्रह्मपर्यन्तमाधारोपरि विन्यसेत् ।

अर्घ्ये गन्धं फलं चैव पाद्ये दूर्वां तिलं तथा ॥ २८ ॥

एलालवङ्गमाचामे स्नानीये चन्दनं परम् ।

शुद्धतोये विशेषेण तथैव परिपूजनम् ॥ २९ ॥

श्रीरर्घ्यस्य भवेद्देवी वागीशीत्वाचमस्य च ।

पाद्ये च पितरं देवं स्नानीये वरुणं तथा ॥ ३० ॥

शुद्धोदके च शान्तिं च पञ्च पात्रस्यदेवताः ।

दहनाप्यायनेचैव सौरभेयीप्रदर्शनम् ॥ ३१ ॥

छोटिकादर्शनं कुर्यात् गन्धपुष्पादिधूपकैः ।

पूजयेत् सर्वपात्राणि पञ्चोपनिषदैः क्रमात् ॥ ३२ ॥

उदभाण्डं समभ्यर्च्य गन्धपुष्पैस्तथैव च ।

द्वारपूजां ततः कुर्यात् द्वारस्थाने विशेषतः ॥ ३३ ॥

आत्मानमर्चयित्वा तु गुरुपङ्क्ति प्रपूजयेत् ।

गुरुं परं गुरुं चैव तथा सिद्धगण यजेत् ॥ ३४ ॥

द्वारपूजां पुरा विप्र प्रासादपुरुषं यजेत् ।

पीठस्थदेवतान् सर्वान् गन्धपुष्पादिभिर्यजेत् ॥ ३५ ॥

धर्मादिचतुरश्चैव अधर्मादींस्तथैव च ।

वेददींश्चतुरश्चैव युगादींश्चतुरस्तथा ॥ ३६ ॥

गुणत्रयं तदूर्ध्वे तु तदूर्ध्वे मण्डलत्रयम् ।

आधारं प्रथमं कूर्मं कालाग्निं तदनन्तरम् ॥ ३७ ॥

अनन्तं मणिकं चैव भद्रपीठं च पङ्कजम् ।

स्थानमापूजयेत् सर्वान् परिवारांस्तथैव च ॥ ३८ ॥

वासुदेवादिकांश्चैव तथा शङ्खादिकान् परम् ।

कुमुदादि गणान् सर्वान् तथा इन्द्रादिपालकान् ॥ ३९ ॥

विष्वक्सेनगणान् सर्वांश्चण्डादिकपुरस्सरम् ।

एतान् सम्पूजयेदर्घ्यगन्धपुष्पादिधूपकैः ॥ ४० ॥

आवाहनं ततः कुर्यात् मूलाद्वै कर्मकौतुकम् ।

अनेकैरुपचारैर्वा अष्टोत्तरशतैस्तु वा ॥ ४१ ॥

चतुष्षष्टिक्रमं वापि द्वाविंशक्रममेव च ।

परार्थयजने विप्र एतन्न्यूनं न कारयेत् ॥ ४२ ॥

आत्मार्थे षोडशं प्रोक्तं द्वात्रिंशत्क्रममेव वा ।

आवाहनं नमस्कारः प्रत्यत्थानमनन्तरम् ॥ ४३ ॥

पुष्पाञ्जलिः स्वागतोक्तिरासनं पादपीठिका ।

अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं तत्क्रमो वक्ष्यतेऽधुना ॥ ४४ ॥

अर्घ्यदाने विशेषेण घण्टां शङ्खं निनादयेत् ।

आवाहने तु विप्रेन्द्र निगमं वाद्यमाचरेत् ॥ ४५ ॥

शङ्खद्वयं काहलञ्च शृङ्गनादं तथैव च ।

पाद्यदाने तु विप्रेन्द्र द्विर्दद्याच्च पदाम्बुजे ॥ ४६ ॥

वस्त्रेण मार्जनं कृत्वा चन्दनालेपनं चरेत् ।

पुष्पं पृथक् पृथक् दद्यात् सुगन्धं पाद्यमेव वा ॥ ४७ ॥

पाद्यदाने तु शङ्खंस्यादाचामं हीनशङ्खकम् ।

आचामं तु त्रिर्दद्यात्तु द्विरुन्मृज्य च संस्पृशेत् ॥ ४८ ॥

नेत्रं नासां तथा श्रोत्रमंसयोर्द्वितयं स्पृशेत् ।

अर्घ्यं शिरसि विन्यस्य पाद्यं पादाम्बुजद्वये ॥ ४९ ॥

आचामं हस्तके दद्याच्चक्षुरादेस्तु तत्र तु ।

उन्मृजाकरणे विप्र तिर्यङ्मूर्ध्नि परामृशेत् ॥ ५० ॥

गन्धानुलेपनं देयं पुष्पं शिरसि अंसयोः ।

मुक्तपुष्पञ्च पत्रं च त्रिर्दद्याद्द्वे पदाम्बुजे ॥ ५१ ॥

धूपदानं मधुपर्कं ताम्बूलं गन्धभावितम् ।

मुद्गमात्रप्रदानं च पादुकं स्नानविष्टरम् ॥ २२ ॥

मधुपर्कप्रदाने तु आचामं केवलं ददेत् ।

आसनेषु च सर्वेषु वस्त्रताम्बूलदानके ॥ ५३ ॥

पादप्रक्षालने चैव भोजनान्ते विशेषतः ।

आचामं कारयेन्नित्यं वस्त्रमञ्जनलेपनम् ॥ ५४ ॥

स्नानासनं निवेद्याथ पादप्रक्षालनं चरेत् ।

आचामं स्नानशाटीं च पुनराचाममेव च ॥ ५५ ॥

दन्तधावनकं चैव जिह्वानिर्लेखनं तथा ।

गण्डूषाचमनं चैव वस्त्रमाल्यानुलेपनम् ॥ ५६ ॥

मुखवासं च ताम्बूलं तथा दर्पणपूर्वकम् ।

स्कन्धशाटीं तथा तैलं सुगन्धं कुसुमावृतम् ॥ ५७ ॥

नेत्रवस्त्रावबद्धं च अपूपानि निवेदयेत् ।

वीजयेत्तालवृन्तेन अभ्यङ्गं सम्यगाचरेत् ॥ ५८ ॥

अपूपादिनिवेद्यान्ते आचामं नागवल्लिकां ।

कदलीमुष्णोकं चैव मुखालेपं समाचरेत् ॥ ५९ ॥

चन्दनं मुखलेपार्थं मुष्टिकर्पूरभावितम् ।

तैलं बहुसुगन्धं च उदकं स्वादु शीतलम् ॥ ६० ॥

शुद्धस्नानं ततः कृत्वा धौतवस्त्रं प्रदापयेत् ।

अर्घ्यं च रजनीस्नानं पुनः स्नानं तथैव च ॥ ६१ ॥

धौतवस्त्रप्रदानं च पात्राणां च प्रकल्पनम् ।

पूजनं पूर्ववत् कुर्यादर्घ्यदानं समाचरेत् ॥ ६२ ॥

पाद्यमाचमनीयं च गन्धालेपनमाचरेत् ।

पवित्रं चोपवीतं च उत्तरासङ्गमेव च ॥ ६३ ॥

पुष्पमाला धूपदानं दीपं वेदैश्च पाठनम् ।

नानाविधानि स्तोत्राणि गद्यपद्यगतानि च ॥ ६४ ॥

प्राक्र्टं मङ्गलञ्चैव पैशाचं मङ्गलं तथा ।

गीतमङ्गलकं चैव नृत्तं वाद्यं तथैव च ॥ ६५ ॥

सहस्रधारया स्नानं कलशस्नानपूर्वकम् ।

द्वादशं नवकं वापि यथा वित्तानुसारतः ॥ ६६ ॥

घृतं पाद्यं दधि चैव अर्घ्यं क्षीरमतः परम् ।

आचामं गन्धतोयं च पञ्चगव्यं कषायकम् ॥ ६७ ॥

यथा नवघटे प्रोक्तं द्वादशे वाधिकं शृणु ।

रत्नं लोहं फलं पुष्पं मध्ये च चतुरःक्रमात् ॥ ६८ ॥

द्रव्याणामप्यलाभे तु तद्वर्गैकं प्रशस्यते ।

नित्ये च स्नपने चैव कौतुकेनाङ्कुरार्पणम् ॥ ६९ ॥

निशाचूर्णैः स्नपनं नेष्यते मण्टपस्थले ।

अन्तरान्तरयोगेन अर्घ्यदानं समाचरेत् ॥ ७० ॥

सहस्रधारया स्नान मनुवाकत्रयं भवेत् ।

विस्ṁउसूक्ताभिषेकं च श्रीसूक्तेन श्रियं तथा ॥ ७१ ॥

भूसूक्तेन भुअं प्रोक्तं स्नपने प्रत्यृचं भवेत् ।

अष्टाक्षरेण वा सर्वं द्वादशाक्षरेण भवेत् ॥ ७२ ॥

स्नानान्ते भोजनान्ते च अलङ्कारासनान्तके ।

सायाह्ने तु विशेषेण नीराजनमथाचरेत् ॥ ७३ ॥

भ्रामयेद्घटदीपेन एकधा वा द्विधा त्रिधा ।

बहुदीपसमायुक्तं नीराजनपरिस्थितम् ॥ ७४ ॥

द्वयं चतुर्थं षट्कं वा अष्टकं दशकं तु वा ।

द्वादशं षोडशं वापि विंशं त्रिंशमथापि वा ॥ ७५ ॥

घटदीपं विशेषेण दीक्षितेन परिष्कृतम् ।

अर्चयेदर्घ्यपुष्पाद्यैर्देवं तुष्ट्वा यथाक्रमम् ॥ ७६ ॥

भ्रामयेद्देवदेवेश आपादतलमस्तकम् ।

धौतवस्त्रद्वयेनैव शिरोगात्रं प्रमार्जयेत् ॥ ७७ ॥

अधरोत्तरवस्त्रं च शिरोवेष्टनमाचरेत् ।

गीतवाद्यादिसंयुक्तमलङ्कारासनं नयेत् ॥ ७८ ॥

अलङ्कारैरलङ्कृत्य आसने च विशेषतः ।

समाविशेत् ? ॥ ७९ ॥

अर्घ्यादिकल्पनं कुर्यात् पूर्ववन्मन्त्रवित्तम ।

द्वारार्चनं ततः कुर्यात् परिवारार्चनं तथा ॥ ८० ॥

विष्वक्सेनार्चनं चैव पीठदेवार्चनं तथा ।

अर्घ्यादिकं तथा कुर्यात् पाद्यमाचमनं तथा ॥ ८१ ॥

प्रतिग्रहत्रयं प्रोक्तं समाराधनकर्मणि ।

कर्पूररजसायुक्तं शरीरस्नानमाचरेत् ॥ ८२ ॥

मृगमदं शिरस्नानं प्रोक्तं वै विष्णुना पुरा ।

गात्रानुलेपनं कुर्यात् तथावै मिश्रचन्दनैः ॥ ८३ ॥

बाहुमूलद्वये विप्र कृत्रिमालेपनं भवेत् ।

गन्धैर्नानाविधैः पुष्पैश्शिरोवेष्तनमाचरेत् ॥ ८४ ॥

मल्लदण्डसमाकारं कर्णिकाकारमेव च ।

शिरोमाल्यैरलङ्कृत्य बाहुमूले प्रलम्बयेत् ॥ ८५ ॥

उपवीतं प्रदद्यात्तु भूषणानि तथैव च ।

ललाटे तिलकं कृत्वा तथा चोर्ध्वं च पुण्ड्रकम् ॥ ८६ ॥

ताम्बूलं दर्पणं चैव धूपं दीपं तथैव च ।

वाहनं चामरं छत्रं ध्वजं मङ्गलकीर्तनम् ॥ ८७ ॥

वेदघोषं पुराणञ्च शङ्खकाहलनादनम् ।

गीतं नृत्तं तथा वाद्यं मात्रादानपुरस्सरम् ॥ ८८ ॥

प्रदक्षिणं नमस्कारस्तथा नीराजनं भवेत् ।

भोज्यासने तु देवेशं त्रिभिर्भागवतैस्सह ॥ ८९ ॥

पाद्यमर्घ्यं तथाचामं मधुपर्कमनन्तरम् ।

आचामं चैव ताम्बूलं तिलगोदानमेव च ॥ ९० ॥

अङ्गशाटीं तथा दद्यादर्हणं भोजनं तथा ।

पायसं चैव मुद्गान्नं शुद्धान्नं पायसैर्युतं ॥ ९१ ॥

पानकं चैव पानीयं गण्डूषाचमनं तथा ।

वस्त्रेण मार्जनं कृत्वा गन्धालेपनमाचरेत् ॥ ९२ ॥

पाञ्चरात्रान् समाहूय अर्घ्याद्यैस्सम्प्रपूजयेत् ।

तन्त्रदानं ततः कुर्यान्मधुपर्कपुरस्सरम् ॥ ९३ ॥

मात्रादानं ततःकृत्वा ताम्बूलं च निवेदयेत् ।

अक्षमालां समभ्यर्च्य जपकर्म समाचरेत् ॥ ९४ ॥

महानसं प्रविश्याथ होमकर्म समाचरेत् ।

इति सङ्क्षेपतः प्रोक्तं समाराधनमुत्तमम् ॥ ९५ ॥

१८ अग्निकार्यबलिप्रदानविधिः

अथ अष्टादशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

अग्निकार्यमथो वक्ष्ये सङ्ग्रहान्मुनिसत्तम ।

पचनालयमासाद्य द्वारमभ्यर्च्य साधकः ॥ १ ॥

चुल्ल्यां दक्षिणतो विप्र होमकुण्डं समाचरेत् ।

चतुरशं समञ्चैव योनिनाभिसमन्वितम् ॥ २ ॥

मेखलात्रयसंयुक्तं पीठकादिसमन्वितम् ।

कुण्डस्य दक्षिणे पार्श्वे आसने तु समाविशेत् ॥ ३ ॥

श्रीकरं विस्तरे पार्श्वे उल्लेखनमथाचरेत् ।

पूर्वाग्रे त्रिभिरैखैश्च उत्तराग्रे तथैव च ॥ ४ ॥

पूर्वाग्रं याम्यसौम्यं स्यादुत्तराग्रं तु पश्चिमम् ।

अग्निं समिन्धयेत्पश्चात् प्राणायाममथाचरेत् ॥ ५ ॥

दर्भैः परिस्तरेत्तत्र वासुदेवादिमन्त्रतः ।

कुण्डस्योत्तरपार्श्वे तु दर्भैस्तत्र परिस्तरेत् ॥ ६ ॥

पात्राणां सादनं कुर्याद्वितयुग्मेन साधकः ।

आज्यपात्रं तहा दर्वीं प्रोक्षणीं प्रणीतामपि ॥ ७ ॥

इध्मं दर्वीं विशेषेण साधयेन्मन्त्रवित्तमः ।

प्रोक्षणीं पुरतो न्यस्य पवित्रं तत्र निक्षिपेत् ॥ ८ ॥

पूरयेज्जलपात्रेण तत्रोत्प्लावनमाचरेत् ।

तज्जलैः प्रोक्षयेत्पात्राण्युत्तानं सम्यगाचरेत् ॥ ९ ॥

पुनश्च प्रोक्षणं कुर्यात् प्रणीतां पुरतो न्यसेत् ।

उत्प्लावनं पूर्ववत्कृत्वा दर्भेण च विधानतः ॥ १० ॥

ललाटसममुद्धृत्य स्थापयेन्मेखलोपरि ।

अग्नेरुत्तरपार्श्वे तु ब्रह्मकूर्चं विनिक्षिपेत् ॥ ११ ॥

ब्रह्माणमर्चयेद्विद्वान् अर्घ्यगन्धादिभिः क्रमात् ।

आज्यपात्रं समादाय आज्यं निक्षिप्य साधकः ॥ १३ ॥

अग्नेरुत्तरपार्श्वे तु अङ्गारान्विभजेत्ततः ।

विभज्योर्ध्वे प्रतिष्ठाप्य दर्भानादीपयेत्ततः ॥ १३ ॥

दर्भाग्रौ तत्र निक्षिप्य पुनरादीप्य दर्शयेत् ।

आज्यपात्रं समुद्धृत्य अङ्गारान् सहयोजयेत् ॥ १४ ॥

आदाय पुरतो न्यस्य उत्प्लावनं सम्यगाचरेत् ।

कूर्चमग्रे विनिक्षिप्य सौरभेयीं प्रदर्शयेत् ॥ १५ ॥

दर्वीमादाय सव्येन अपसव्येन दर्भकम् ।

त्रिधा सन्तापयेद्विद्वान् दर्भानग्नौ विनिक्षिपेत् ॥ १६ ॥

परिधिं विन्यसेद्विप्र आज्यं दक्षिणमुत्तरे ।

अनुयाजन्न्यसेद्विद्वान् प्रणीतां मुखमध्यमे ।

इध्महोमं ततः कृत्वा आधारं जुहुयात्ततः ॥ १८ ॥

अनिलाद्यग्निपर्यन्तमाधारं प्रथमं हुनेत् ।

नैर्-ऋतादीश पर्यन्तमाधारं तु द्वितीयकम् ॥ १९ ॥

अग्नेस्सव्यापसव्ये तु अग्नेस्सोमेन हूयते ।

देवीं देवं ततो दद्यादृतुसङ्गमनं परम् ॥ २० ॥

उभाभ्यामपि सञ्जातमग्निं च परिचिन्तयेत् ।

होमान्तादिक्रियाम्? कृत्वा आज्येन द्विजसत्तम ॥ २१ ॥

समिदाज्येन चरुणा प्रत्येकं षोडशाहुतीः ।

जिह्वाहोमं ततः कृत्वा ज्ञात्वा शक्तिं च होमयेत् ॥ २२ ॥

नित्यहोमं विशेषेण क्रमाद्वक्ष्ये विशेषतः ।

अग्निं समिन्धयेत्पश्चात् प्राणायामं च कारयेत् ॥ २३ ॥

परिषेचनं क्र्मात्कृत्वा अग्निं ध्यात्वा समर्चयेत् ।

समिदाज्येन चरुणा यद्वा आज्येन वा भवेत् ॥ २४ ॥

मूलमन्त्रत्रयेणैव त्रिर्द्रव्यैः परिहोमयेत् ।

द्वादशाष्टाहुतीर्वापि बलिं दद्यात्समन्ततः ॥ २५ ॥

आत्मनः पुरतश्चैव पितॄणां पिण्डमाचरेत् ।

दर्भैः परिस्तरेत्पश्चात् कबलत्रयमाचरेत् ॥ २६ ॥

पितृमातृगणाभ्यां वै विश्वेदेवा अनन्तरम् ।

कबलत्रितयं दद्याद्वामहस्तेन देशिकः ॥ २७ ॥

जलपूर्वं प्रदद्यात्तु पश्चाद्वै परिषेचनम् ।

पितॄणां संविभागेन देवदेवः प्रसीदति ॥ २८ ॥

देवदेवप्रसादेन सर्वसिद्धिकरं भवेत् ।

बलिकार्यं प्रवक्ष्यामि समासादवधारय ॥ २९ ॥

बलिञ्च पूर्वतः कृत्वा पश्चादुत्सवमाचरेत् ।

चरुपात्रं च पुष्पञ्च घण्टां वै धूपपात्रकम् ॥ ३० ॥

बलिदाने विशेषेण शङ्खभेरीरवाकुलैः ।

गर्भद्वारादि पीठान्तं बलिं दद्याद्विचक्षणः ॥ ३१ ॥

कुमुदादि गणानां च इन्द्रादीनां पृथक् पृथक् ।

मुष्ट्या परिमितैर्द्रव्यैः त्रिर्दद्यात् बलिकर्मणि ॥ ३२ ॥

पूर्वमभ्यर्च्य चार्घ्याद्यैर्जलपूर्वं विनिक्षिपेत् ।

घण्टाशब्देन संयुक्तं बलिवाद्येन संयुतम् ॥ ३३ ॥

चण्डं चैव प्रचण्डं च शङ्खपद्मनिधींस्तथा ।

भद्रं चैव सुभद्रं च तथा धातृविधातृकौ ॥ ३४ ॥

जयं च विजयं चैव तत्तद्द्वारेषु पूजयेत् ।

शङ्खं चक्रं गदां पद्मं मुसलं खड्गमेव च ॥ ३५ ॥

शार्ङ्गं च वनमालां च अन्तरावरणे स्थितान् ।

कुमुदं कुमुदाक्षञ्च पुण्डरीकं च वामनम् ॥ ३६ ॥

शङ्कुकर्णं सर्वनेत्रं सुमुखं सुप्रतिष्ठितम् ।

इन्द्रमग्निं यमं चैव निर्-ऋतिं वरुणं तथा ॥ ३७ ॥

वायुं सोमं तथैशानं तृतीयावरणे स्थितम् ।

विश्वेश्वरं च दिग्भागे क्षेत्रपालबलिं ददेत् ॥ ३८ ॥

पीठोपरि विशेषेण सर्वभूतबलिं क्षिपेत् ।

एवं दत्वा विधानेन नित्योत्सवमथाचरेत् ॥ ३९ ॥

बलिबिम्बं समादाय यानमारोप्य देशिकः ।

छत्रचामरसंयुक्तं बहूदीपसमन्वितम् ॥ ४० ॥

अनेकैः परिकरैर्युक्तं गीतवाद्यसमन्वितम् ।

आनयेद्देवदेवेशं प्रादक्षिण्येन मन्दिरम् ॥ ४१ ॥

एकधा वा द्विधा वापि त्रिधा वापि परिभ्रमेत् ।

बलिपीठं परिभ्राम्य पूर्वपार्श्वे स्थितिं चरेत् ॥ ४२ ॥

गीतं नृत्तं च वाद्यं च श्रावयेद्देवदेवकम् ।

गमयेन्मन्दिरं प्राज्ञो मण्डपे सन्निवेशयेत् ॥ ४३ ॥

पूजयेच्च निवेद्यान्तमर्घ्यगन्धादिना तथा ।

अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं गन्धं पुष्पं च धूपकम् ॥ ४४ ॥

दीपं निवेदनञ्चैव ताम्बूलं गीतवाद्यकम् ।

स्वस्थाने सन्निवेश्याथ विष्वक्सेनं प्रसादयेत् ॥ ४५ ॥

अर्घ्यादिदीपपर्यन्तं पूजयित्वा विचक्षणः ।

निवेद्यस्यैकपात्रं तु विष्वक्सेनाय दापयेत् ॥ ४६ ॥

तच्छेषं देवतावृन्दैर्मुक्तमन्यो न संस्पृशेत् ।

प्रदक्षिणं ततः कृत्वा प्रणिपत्य जनार्दनम् ॥ ४७ ॥

स्वगृहे सम्प्रविश्याथ अनुयागं समाचरेत् ।

आचार्ये भोजनाद्धीने देवपूजा च निष्फला ॥ ४८ ॥

यथाचाग्निमुखे भुङ्क्ते देवकारिमुखे हरिः ।

आचार्ये सुप्रसन्ने तु देवदेवः प्रसीदति ॥ ४९ ॥

१९ स्नपनविधिः

अथ एकोनविंशोऽध्यायः

भृगुः -

स्नपनं श्रोतुमिच्छामि देवदेवस्य शार्ङ्गिणः ।

कालं ब्रूहि मम ब्रह्मन् द्रव्याणां विस्तृतिं क्रमात् ॥ १ ॥

श्रीभगवान् -

स्नपनं ते प्रवक्ष्यामि विस्तरेण तवानघ ।

स्नपनं द्विविधं प्रोक्तं परापरविभेदतः ॥ २ ॥

परं तु त्रिविधं प्रोक्तमपरं द्वादशं भवेत् ।

सहस्रं तदर्धकञ्च तदर्धन्तु तदर्धकम् ॥ ३ ॥

त्रिप्रकारं मया प्रोक्तं परञ्चैव विशेषतः ।

एकं त्रयं तथा पञ्च नवकं द्वादशं तथा ॥ ४ ॥

सप्तदशं पञ्चविंशं षट्त्रिंशच्च नवोत्तरम् ।

चत्वारिंशद्विशेषेण अशीत्येकादशं क्रमात् ॥ ५ ॥

अष्टोत्तरशतं चैव एवं द्वादशकं भवेत् ।

अयने विषुवे चैव पौर्णमास्यद्वयेऽपि च ॥ ६ ॥

द्वादश्यां तु विशेषेण श्रवणे जन्म-ऋक्षके ।

अभिषेकदिनेवापि दमनारोहणादिके ॥ ७ ॥

उत्सवाद्यन्तकाले तु पुष्पयागे विशेषतः ।

पवित्रारोहणे चैव तावत् पुष्पफलोत्सवे ॥ ८ ॥

चतुःस्थानार्चने चैव अनावृष्टिविधौ तथा ।

दुर्निमित्ते च सञ्जाते दुर्भिक्षे व्याधिपीडने ॥ ९ ॥

विशेषयजने चैव द्रव्याणां पूरणेऽपि च ।

स्नपनं कारयेद्विद्वानन्यथा दोषकृद्भवेत् ॥ १० ॥

सुवर्णं रजतं वापि ताम्रं मृण्मयमेव वा ।

पक्वबिम्बफलाकारं मृण्मयं दोषवर्जितम् ॥ ११ ॥

आढकञ्चोत्तमं प्रोक्तं तदर्धं मध्यमं भवेत् ।

तदर्धमधमं प्रोक्तं विविधं कारयेद्बुधः ॥ १२ ॥

तद्व्यं करकं प्रोक्तं तद्वयं कुम्भमुच्यते ।

तद्वयं तु महाकुम्भमेतन्मानं प्रकीर्तितम् ॥ १३ ॥

मानेन निश्चितं सर्वं तस्मान्मानं हि पूरकम् ।

मृत्कुम्भे सूत्रवेष्टं स्याल्लोहे तु परिवर्जयेत् ॥ १४ ॥

वस्त्रं कूर्चं शरावं च द्रव्यं सामान्यकं भवेत् ।

स्नपनं द्विविधं प्रोक्तं कर्माङ्गं केवलं भवेत् ॥ १५ ॥

कर्माङ्गे तु विशेषेण नाङ्कुरं कौतुकं भवेत् ।

केवले तु विशेषेण अङ्कुरं कौतुकं भवेत् ॥ १६ ॥

कर्माङ्गमुत्सवाद्येषु विषुवाद्येषु केवलम् ।

मण्डपालङ्कृतिं कुर्यात् प्रतिष्ठाकर्मवद्द्विजः ॥ १७ ॥

केवले तु हि विप्रेन्द्र चतुस्थानार्चनं चरेत् ।

मण्डलं कारयेद्धीमान् यजमानेच्छया ततः ॥ १८ ॥

मण्डपस्योत्तरे पङ्क्तौ कुम्भमण्डलकुण्डलम् ।

पूर्वादि पश्चिमान्ते तु क्रमेणैव प्रकल्पयेत् ॥ १९ ॥

मण्डपस्य तु मध्ये तु कलशस्थापनं चरेत् ।

बिम्बसंस्थापनं पूर्वं सूत्रपातं समाचरेत् ॥ २० ॥

कलशस्यानुरूपेण एकद्वित्रितयेऽपि वा ।

नवकादिषु विप्रेन्द्र सूत्रपातं समाचरेत् ॥ २१ ॥

कोष्ठकोणे विशेषेण व्रीहिप्रस्थं प्रपूरयेत् ।

कलशाधिवासनं कुर्यात् पश्चिमे कलशास्पदे ॥ २२ ॥

मार्गत्रयं तथा कृत्वा व्रीहीनास्तीर्य तण्डुलैः ।

दर्भैः परिस्तरेत्तत्र प्राङ्मुखः परमेष्ठिना ॥ २३ ॥

तस्योपरि न्यसेत्कुभान् पुरुषेणैव देशिकः ।

शोषणादिक्रियां कृत्वा अर्घ्याद्यैः परिपूजयेत् ॥ २४ ॥

अधोमुखान् न्यसेत्कुम्भान् विश्वेनैव तु देशिकः ।

अक्षतान्विकिरेत्पश्चात् निवृत्तिमन्त्रेण ? मन्त्रवित् ॥ २५ ॥

दर्भानुपरि संस्तीर्य सर्पमन्त्रेण मन्त्रवित् ।

वाससाच्छादयेत्पश्चात् बलिं दद्यात् समन्ततः ॥ २६ ॥

द्रव्याधिवासनं कुर्यात् तत्काले देशिकोत्तमः ।

द्रव्याधिवासने विप्र सम्पाताज्येन सेचयेत् ॥ २७ ॥

एतत्कर्म विशेषेण सर्वसामान्यकं भवेत् ।

अङ्कुरं कौतुकं चैव तथा कुम्भाधिवासनम् ॥ २८ ॥

कर्मारम्भदिनात्पूर्वं सद्यो वा सकलं चरेत् ।

द्वारपूजाविधिं चैव पुण्याहं चैव कारयेत् ॥ २९ ॥

कुम्भमण्डलबिम्बाग्निपूजनं तदनन्तरम् ।

कलशस्नपनं चैव चूर्णस्नान मनन्तरम् ॥ ३० ॥

शुद्धस्नानं ततः कुर्यात् रजनीस्नानमेव च ।

सहस्रधारया स्नानं नीराजनमनन्तरम् ॥ ३१ ॥

मण्डपासनकार्यञ्च भोज्यासनमतःपरम् ।

पूर्णाहुतिं ततः कुर्यात् बलिं दद्यात् समन्ततः ॥ ३२ ॥

एतत्कर्म क्रमात्प्रोक्तमस्मिन् भद्रमये प्रभो ! ।

एकबेरविधानेतु तत्रैव स्नपनं भवेत् ॥ ३३ ॥

बहुबेरविधाने तु स्नपने स्नपनं भवेत् ।

उत्सवे तु तथाभावे तथाभावे तु कौतुके ॥ ३४ ॥

लेपभित्तिपटस्थे तु कर्मार्चायां समाचरेत् ।

दर्पणे तदभावे तु तदभावे तु कूर्चके ॥ ३५ ॥

कर्माङ्गस्नपने विप्र उत्सवे सर्वमाचरेत् ।

अथ द्रव्यनाम-

द्रव्यन्यासमथो वक्ष्ये समासादवधारय ॥ ३६ ॥

उदक्कुम्भे घृतं प्रोक्तं पञ्चगव्यमथापि वा ।

केवलं गन्धपुष्पं वा निक्षिपेत्तन्त्रवित्तमः ॥ ३७ ॥

तृतीये तु विशेषेण पत्रं पुष्पं फलं भवेत् ।

पञ्चकुम्भे तु विप्रेन्द्र पञ्चगव्यमथो भवेत् ॥ ३८ ॥

गन्धपुष्पफलं चैव पत्रं धान्यं तथैव च ।

पञ्चगव्यमथोवापि नवके वक्ष्यतेऽधुना ॥ ३९ ॥

घृतादिकमथो वापि नवरत्नोदकं तु वा ।

नवगन्धादिकं वापि द्वादशे वक्ष्यतेऽधुना ॥ ४० ॥

द्विधा वाथ त्रिधावापि चतुरादिघृतादिकम् ।

धात्रीफलोदकञ्चैव लोध्रतोयमनन्तरम् ॥ ४१ ॥

रक्तचन्दनतोयं च रजनीनीरमुत्तमम् ।

ग्रन्थीफलवचाश्वत्थ तोयं ततः तृणोदकम् ॥ ४२ ॥

प्रियङ्गुवारि तदनु मौञ्जीजलमतःपरम् ।

सिद्धार्थं यवतोयं च सर्वौषधिजलं तथा ॥ ४३ ॥

पत्रपुष्पोदकं चैव द्वादशैते प्रकीर्तिताः ।

अथ सप्तदशे कुम्भे द्रव्यं वक्ष्ये यथाक्रमम् ॥ ४४ ॥

घृतमुष्णोदकं चैव रत्नवारि फलोदकम् ।

लोहम्मार्जनगन्धं च अक्षतं च यवोदकम् ॥ ४५ ॥

पाद्यमर्घ्यं तथाचामं पञ्चगव्यं तथा दधि ।

पयो मधु कषायं च क्रमात्सप्तदशं भवेत् ॥ ४६ ॥

पञ्चविंशति कुम्भेषु द्रव्यन्यासमथोच्यते ।

तन्मध्ये नवके विप्र घृतादीन् परिनिक्षिपेत् ॥ ४७ ॥

घृतं पाद्यं दधि चैव अर्घ्यं क्षीर मतः परम् ।

आचामं गन्धतोयं च पञ्चगव्यं कषायकम् ॥ ४८ ॥

धात्रीफलोदकञ्चैव क्रमाद्द्रव्यं विनिक्षिपेत् ।

षट्त्रिंशत्कलशे ब्रह्मन् द्रव्यन्यासं प्रचक्षते ॥ ४९ ॥

द्रव्याणां नवकं प्रोक्तं षट्त्रिंशत्कलशे परम् ।

घृतादि नवकं वापि गन्धादि नवकं तु वा ॥ ५० ॥

चन्दनं कुङ्कुमञ्चैव कर्पूरमगरुं तथा ।

एलालवङ्गतक्कोलमुशीरं कोष्ठमेव च ॥ ५१ ॥

एकोनपञ्चाशत्कलशे द्रव्यन्यासं ब्रवीमि ते ।

प्रधानसप्तदशकं द्रव्ययोगं क्रमेण च ॥ ५२ ॥

मध्यकुम्भे नवं चैव केवलं क्षीरमेव वा ।

महादि कुम्भषट्के च घृतमेकं प्रपूरयेत् ॥ ५३ ॥

विदिक्कोणचतुष्केषु दधि चैव प्रपूरयेत् ।

एकाशीतिघटे ब्रह्मन् द्रव्यन्यासक्रमं शृणु ॥ ५४ ॥

अत्रसप्तदशं श्रेष्ठं द्रव्यन्यासं क्रमेण तु ।

घृतादिद्रव्यसङ्घं वा केवलं क्षीरमेव वा ॥ ५५ ॥

घृतं वा केवलं विप्र अष्टोत्तरशतं शृणु ।

द्वात्रिंशकद्रव्यं तेषु मध्ये चैव चतुष्टये ॥ ५६ ॥

गन्धं पुष्पं फलं चैव मूलं पत्रं तथाङ्कुरम् ।

ह्रस्वमण्डलकञ्चैव दीर्घस्तम्बकमेव च ॥ ५७ ॥

अथ दीर्घं च तच्चक्रनवकं परिकीर्तितम् ।

चन्दनं कुङ्कुमं चैव कर्पूरं हिमतोयकम् ॥ ५८ ॥

चतुर्मध्यमकुम्भेषु आग्नेयादिषु विन्यसेत् ।

शतपत्रं तथा जातिर्मल्लिकाबकुलं भवेत् ॥ ५९ ॥

पूर्वद्वादशके विप्र मध्ये वै दर्पणे न्यसेत् ।

कदलीपनसं चैव लिकुचं चैव दाडिमम् ॥ ६० ॥

आग्नेयद्वादशे कुम्भे न्यसेन्मध्ये तु पूर्ववत् ।

कर्पूरं चैव ह्रीबेरमुशीरं च हरिद्रका ॥ ६१ ॥

याम्ये द्वादशके विप्र मध्ये कुम्भचतुष्टये ।

तुलसीबिल्वपत्रञ्च तथावै दन्तिकाद्वयम् ॥ ६२ ॥

नैर्-ऋते विन्यसेत्पात्रे वारुणे चाङ्कुरं भवेत् ।

दूर्वाङ्कुरं सटा भद्रा विष्णुक्रान्तिर्मही गजम् ॥ ६३ ॥

मारुते स्तबकं वक्ष्ये शैवालमगरुं तथा ।

पूर्वमाथर्विकञ्चैव सौम्ये चैव प्रचक्षते ॥ ६४ ॥

पुन्नागं पाटलं चैव चूतमारग्वधं तथा ।

ईशान्ये वक्ष्यते ब्रह्मन् क्रमुकं नालिकेरकम् ॥ ६५ ॥

तालं वै रोलक्रमुकम्मध्यमेषु पदेषु च ।

अपरैकादशं प्रोक्तं परे त्रिविधमुच्यते ॥ ६६ ॥

सहस्रञ्च् अ तदर्धं च तदर्धं च त्रयं भवेत् ।

एकादशघटे ? वक्ष्ये विस्तरेण तवानघ ॥ ६७ ॥

एकञ्च मध्यमे स्थाप्य यमे च तु चतुष्टयम् ।

पञ्चमं दिक्चतुष्के च मध्ये चैकं प्रशस्यते ॥ ६८ ॥

नवके दिगष्टके प्रोक्तं मध्यमे द्वादशं शृणु ।

अष्टदिगष्टकं प्रोक्तं मध्ये चैव चतुष्टयम् ॥ ६९ ॥

सप्तदशक्रमे विप्र मध्यमं नवकं भवेत् ।

तद्बहिश्चाष्टदेशेषु अष्टकुम्भञ्च विन्यसेत् ॥ ७० ॥

पञ्चविंशघटे विप्र मध्यमे नवके न्यसेत् ।

बहिष्षोडशकुम्भं स्यात् षट्त्रिंशत्कलशं शृणु ॥ ७१ ॥

चतुष्टयं चतुर्दिक्षु नवकोष्ठेषु विन्यसेत् ।

शृणु गुह्यमना विप्र चत्वारिंशन्नवोत्तरम् ॥ ७२ ॥

नवकं मध्यमे स्थाप्य अष्टदिक्पञ्चकं भवेत् ।

एकाशीतिघटे विप्र तत्क्रमं सम्प्रचक्षते ॥ ७३ ॥

नवकं नवकं ब्रह्मन् नवपङ्क्तिषु विन्यसेत् ।

अष्टोत्तरशते ब्रह्मन् स्थापनक्रम उच्यते ॥ ७४ ॥

द्वादश द्वादश ब्रह्मन् नव पङ्क्तिषु विन्यसेत् ।

सहस्रकलशे ब्रह्मन् स्थापनक्रम उच्यते ॥ ७५ ॥

क्षेत्रमध्यमदेशेषु अष्टादश घटान् न्यसेत् ।

नवकोष्ठेषु विप्रेन्द्र द्वितयं द्वितयं न्यसेत् ॥ ७६ ॥

तद्बहिस्त्वष्टदेशेषु पञ्चकं पञ्चकं न्यसेत् ।

अष्टोत्तरशते कुम्भे तद्बहिश्च दिगन्तरे ॥ ७७ ॥

द्वादश द्वादश ब्रह्मन् नवपङ्क्तिषु विन्यसेत् ।

अष्टोत्तरशतेनैव परितोदिक्षु विन्यसेत् ॥ ७८ ॥

एवमष्टादशैःकुम्भैः चतुष्षष्ठ्याधिके द्विज ।

अष्टोत्तरशते कुम्भे प्रत्येकं नवपङ्क्तिषु ॥ ७९ ॥

ब्रह्मादीशानपर्यन्तं पङ्क्तौ पङ्क्तौ च विन्यसेत् ।

शेषं षट्त्रिंशकं कुम्भं निशाचूर्णैश्च पूरयेत् ॥ ८० ॥

द्विप्रकारं मया प्रोक्तं सहस्रघटवेशने ।

पञ्चाशच्च घटे विप्र स्थापनं कथ्यतेऽधुना ॥ ८१ ॥

अष्टोत्तरशत मध्ये परितश्चाष्टदिक्षु च ।

एकोनपञ्चाशद्विप्र तत्तद्दिक्षु च विन्यसेत् ॥ ८२ ॥

पञ्चाशद्विशतानां च कुम्भानां स्थापनं शृणु ॥ ८३ ॥

क्षेत्रेषु च चतुर्मध्ये चत्वारिंशन्नवओत्तरम् ।

तद्बहिश्चाष्टकुम्भेषु पञ्चविंशतिकं न्यसेत् ॥ ८४ ॥

शतद्वयञ्च परितश्चैकचूर्णघटं ? भवेत् ।

द्रव्यन्यास मथो वक्ष्ये सहस्रकलशेषु च ॥ ८५ ॥

मध्य अष्टादशे कुम्भे नवरत्नं विनिक्षिपेत् ।

द्वन्द्वद्वन्द्वप्रयोगेन विन्यसेच्च घटद्वये ॥ ८६ ॥

चत्वारिंशद्घटे बाह्ये चैकैकं मौक्तिकं न्यसेत् ।

अष्टोत्तरशते चैन्द्रे मूलेन परिपूरयेत् ॥ ८७ ॥

ह्रीबेरञ्चैव कर्चूरमुशीरं रजनीं तथा ।

मध्ये कुम्भचतुष्केषु विन्यसेत्पावकान्वितम् ? ॥ ८८ ॥

बहिरष्टघटे विप्र ह्रीबेरं परितो न्यसेत् ।

तद्बहिश्चाष्टदेशेषु द्रव्यन्यासं वदामि ते ॥ ८९ ॥

रजनीद्वितयञ्चैव शृङ्गिवेरमुशीरकम् ।

उत्पलत्रितयङ्कान्तं कर्चूरं चाष्टकं भवेत् ॥ ९० ॥

अष्टद्वादश कुम्भे तु प्रीतिद्रव्यन्तु विन्यसेत् ।

पात्रकेष्टशते(?) मध्ये चतुष्कं पत्रके न्यसेत् ॥ ९१ ॥

तुलसीद्वितयञ्चैव तथा दमनिकाद्वयम् ।

पावकादि विनिक्षिप्य शेषं वै तुलसीदलम् ॥ ९२ ॥

बहिरष्टपदे विप्र पत्रवृन्दं वदामि ते ? ।

अश्वत्थोदुम्बरवटप्लक्षन्यग्रोधमेव च ॥ ९३ ॥

चूतं बिल्वञ्च वकुलं क्रमात्तत्रैव निक्षिपेत् ।

याम्याष्टके शते विप्र द्रव्यन्यासं प्रचक्ष्यते ॥ ९४ ॥

मध्यमे तु चतुष्कुम्भे चम्पकं वकुलं तथा ।

मालती शतपत्रञ्च आग्नेयादिषु विन्यसेत् ॥ ९५ ॥

बहिरष्टघटे विप्र विन्यसेच्छतपत्रिकाम् ।

तद्बहिश्चाष्टदेशेषु पुष्पपूरं विधीयते ॥ ९६ ॥

नन्द्यावर्तञ्च पुन्नागं मालती माधवं तथा ।

उत्पलत्रितयञ्चैव केतकीचारकं भवेत् ॥ ९७ ॥

एकैकं पूरयेत् सर्वान् कुम्भे कुम्भे पृथक् पृथक् ।

नैर्-ऋते चाष्टके ब्रह्मन् फलवृन्दं वदामि ते ॥ ९८ ॥

कदलीपनसञ्चैव मातृचूतं ? तथैव च ।

मध्यमे तु चतुष्कुम्भे पूर्वकं विन्यसेत् क्रमात् ॥ ९९ ॥

तद्बहिश्चाष्टकुम्भेषु विन्यसेत् कदलीफलम् ।

बहिरैन्द्रादियोगेन फलपूरं वदामि ते ॥ १०० ॥

लिकुचं वकुलं चैव दाडिमं मातुलुङ्गकम् ।

पारावतं चामलकं नवाङ्गं विश्वमेव च ॥ १०१ ॥

एतद्द्रव्यं क्रमेणैव पूरयेत् पूर्ववत् क्रमात् ।

वारुणे केवलं क्षीरं केवलं घृतमेव च ॥ १०२ ॥

वायव्ये सम्प्रवक्ष्यामि चन्दनं कुङ्कुमं तथा ।

कर्पूरमगरुञ्चैव चतुष्कं विन्यसेत्क्रमात् ॥ १०३ ॥

परितश्शिष्टकुम्भेषु केवलं चन्दनोदकम् ।

बहिःपूर्वादिके विप्र क्रमाद्द्रव्यमथोच्यते ॥ १०४ ॥

मुरमाञ्जिष्ठकर्चूरं कोष्ठं वा चम्पकं तथा ? ।

एलालवङ्गतक्कोलं क्रमाद्द्रव्यं प्रकीर्तितम् ॥ १०५ ॥

सौम्ये द्वादशकुम्भेषु क्षीरमेकं प्रपूरयेत् ।

तद्वच्चाष्ठमदशेषु क्रमाद्द्रव्यं प्रचक्ष्यते ॥ १०६ ॥

गोमूत्रं गोमयञ्चैव दधि तक्रं तथैव च ।

तैलं सर्षपतैलं च नालिकेरं घृतं गुलम् ॥ १०७ ॥

ईशानकस्थ कुम्भेषु क्रमाद्द्रव्यं निबोध मे ।

गुलतोयं चेक्षुतोयं शर्करोदकमेव च ॥ १०८ ॥

पुण्येषु साधकं चैव चतुष्कुम्भेषु विन्यसेत् ।

तद्बीजाष्टककुम्भेषु इक्षुसारं प्रपूरयेत् ॥ १०९ ॥

बहिः पूर्वादिकुम्भेषु क्रमाद्द्रव्यं निबोध मे ।

तिलं लाजं च मुद्गं च व्रीहिमाषवचान्तथा ॥ ११० ॥

गोधूमं च प्रियङ्गुं च क्रमात्कुम्भेषु निक्षिपेत् ।

सहस्रमूर्तिमन्त्रेण स्नापयेत्पुरुषोत्तमम् ॥ १११ ॥

ऋग्यजुस्सामाथर्वाद्यैः स्नापयेत्कलशं परम् ।

अष्टाक्षरेण वा सर्वं द्वादशाक्ष्रतोपि वा ॥ ११२ ॥

पूर्वादिसोमपर्यन्तमुद्धारक्रम इष्यते ।

आग्नेयादीशपर्यन्तमुद्धारन्तु द्वितीयकम् ॥ ११३ ॥

पूर्वादिमध्यपर्यन्तं सर्वस्योद्ग्रहणं भवेत् ।

केवलं क्षीरमेकाङ्गं घृतं वा सम्भवम्भवेत् ॥ ११४ ॥

नालिकेरजलैर्वापि केवलन्तु सहस्रकम् ।

सहस्रार्धघटे वक्ष्ये द्रव्यन्यासं क्रमेण तु ॥ ११५ ॥

घृतं गन्धं तथा पुष्पं पत्रं मूलं फलं तथा ।

पञ्चगव्यं तथा क्षीरं ब्रह्माद्यैशानपश्चिमम् ? ॥ ११६ ॥

ईशाने दधि विन्यस्य स्नापयेत्पुरुषोत्तमम् ।

अधमं स्नपनं वक्ष्ये द्रव्यन्यासक्रमेण तु ॥ ११७ ॥

मध्यकुम्भेषु सर्वेषु क्षीरमेकं प्रपूरयेत् ।

बहिश्चाष्टपदे विप्र पञ्चविंशतिसङ्ख्यके ॥ ११८ ॥

अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं तक्रं दधि घृतं मधु ।

कषायञ्च क्रमात्प्रोक्तं मृद्धनं पूर्ववद्भवेत् ॥ ११९ ॥

द्रव्याणामप्यलाभे तु तद्भागैकं प्रशस्यते ।

द्रव्याणां विष्णुदैवत्यं चक्रिकाणां तु गारुडम् ॥ १२० ॥

सूत्राणां शेषदैवत्यं पात्राणां फणिराजकम् ? ।

कूर्चेषु ब्रह्मदैवत्यमाधारे धर्मदैवतम् ॥ १२१ ॥

वाससां वासवो दैवं सर्वेषां विष्णुदैवतम् ।

यस्स्नापयति देवेशं द्रव्ययुक्तघटैर्नर ॥ १२२ ॥

सर्वपापविनिर्मुक्तस्स याति ब्रह्मणः पदम् ।

सोऽतुलां श्रिय माप्नोति सर्वतीर्थफलं लभेत् ॥ १२३ ॥

सर्वयज्ञफलञ्चैव सर्वदानफलं भवेत् ।

संसारेण प्रतीयाति नात्रकार्या विचारणा ॥ १२४ ॥

२० ध्वजारोहणविधिः

अथ विंशोऽध्यायः

श्रीभगवान् -

उत्सवं सम्प्रवक्ष्यामि विस्तरेण तवानघ ।

सवस्त्वमङ्गलं विद्धि उत्सवः स्तन्निवर्तकः ।

नित्यो नैमित्तिकः काम्य उत्सव स्त्रिविधो भवेत् ।

प्रतिसंवत्सरे मासि क्रियते सति नित्यकः ॥ २ ॥

निमित्ते सति सञ्जाते सतु नैमित्तिको भवेत् ।

भृगुः -

भूतादिदर्शने चैव दुर्भिक्षे व्याधिपीडने ॥ ३ ॥

परचक्रप्रवेशे च व्योम्नि नेमिस्वने तथा ।

दिव्यदुन्दुभिनिर्ह्रादे वालमीनस्य दर्शने ॥ ४ ॥

दर्शने सुरचापस्य पूर्वभागे तथा निशि ।

अपरे मध्यमे वापि उल्कापाते विशेषतः ॥ ५ ॥

आलयस्य चाग्निना दाहे प्रासादपतने तथा ।

प्राकारगोपुरादीनां चैत्यवृक्षादिपातने ॥ ६ ॥

वल्मीकादि समुत्पन्ने मधुप्राप्ते तु मण्डले ।

भूभुजानां विशेषेण रोगादीनामुपस्थितौ ॥ ७ ॥

ग्रहदोषे तु सम्प्राप्ते कुहूदोषसमुद्भवे ।

पुत्रदारादितो विप्र रोगादीनां समुद्भवे ॥ ८ ॥

अनावृष्टौ चातिवृष्टौ देवब्राह्मणघातुके ।

पितृमातृवधे विप्र प्रायश्चित्तार्थमाचरेत् ॥ ९ ॥

उत्सवः परमो ब्रह्मन् नित्यो नैमित्तकः स्मृतः ।

कामार्थमाचरेद्यस्तु काम्य इत्यभिधीयते ॥ १० ॥

उत्सव स्त्रिविधः प्रोक्त उत्तमादि विभेदतः ।

उत्तमो मास इत्युक्तः मध्यमः पक्ष उच्यते ॥ ११ ॥

नवाहस्त्वधमः प्रोक्त इति शास्त्रस्य निश्चयः ।

एकाहे च त्र्यहे चैव पञ्चसप्तनवाहके ॥ १२ ॥

द्वादशाहे तथा पक्षे मासदूर्ध्वं च कारयेत् ।

एकाहे च त्र्यहे चैव ध्वजकर्म न कारयेत् ॥ १३ ॥

तीर्थकालमथो वक्ष्ये श्रूयतां मुनिसत्तम ।

अयने विषुवे चैव ग्रहणे सोमसूर्ययोः ॥ १४ ॥

राजजन्मदिने वापि अभिषेकदिनेऽपि वा ।

पौर्नमास्यद्वये वापि श्रवणे सार्वमासिके ॥ १५ ॥

प्रतिष्ठादिवसे वापि ग्रामजन्मदिनेऽपि वा ।

विषुवैकदिने ? विप्र तीर्थस्नानं समाचरेत् ॥ १६ ॥

तीर्थस्नानदिनात्पूर्वं ध्वजारोहणमाचरेत् ।

एकविंशदिने कुर्यान्नवाहोत्सवकर्मणि ॥ १७ ॥

कर्मारम्भदिनात् पूर्वमष्टादशदिनेऽपि वा ।

पक्षे मासे तथा कुर्यान्मासे मासद्वये तथा ॥ १८ ॥

अथ वारदिने वापि ? तत्प्रकारस्तथोच्यते ।

ध्वजारोहणपूर्वं वा भेरीताडनपूर्वकम् ॥ १९ ॥

अङ्कुरार्पणपूर्वं तु त्रिविधो भेद उच्यते ।

ध्वजारोहविधिं वक्ष्ये शृणु गुह्यं महामुने ॥ २० ॥

ध्वजारोहदिनात्पूर्वं पञ्चसप्तदिनेऽपि च ।

नवाहे वा मुनिश्रेष्ठ एकादशदिनेऽपि वा ॥ २१ ॥

अङ्कुरानर्पयेद्विद्वान् पूर्वोक्तेन क्रमेण तु ।

अङ्कुरं त्रिविधं प्रोक्तं बीजप्रारोहतण्डुलम् ॥ २२ ॥

बहुवारे तु बीजं स्यादल्पवारे प्ररोअहकम् ।

सद्यःकाले विशेषेण तण्डुलं सम्प्रचक्षते ॥ २३ ॥

पालिका घटिकाचैव शरावं विविधं भवेत् ।

पवित्रारोपणेचैव कलशस्योत्सवे ? तथा ॥ २४ ॥

महाबेरप्रतिष्ठायां पत्रपुष्पफलोत्सवे ।

देवदेवस्य विप्रेन्द्र त्रिविधञ्चाङ्कुरार्पणम् ॥ २५ ॥

अन्येषु सर्वकार्येषु पालिकायां समाचरेत् ।

त्रिवर्गकरणे विप्र एकैकं षोडशं भवेत् ॥ २६ ॥

द्वादशं चाऽष्टकं वाऽपि षट्कं वाऽपि चतुष्टयम् ।

केवलं पालिका चेति द्वादशाष्टमथापि ? वा ॥ २७ ॥

त्रिवर्गपालिकोच्छ्रायं षोडशाङ्गुलमुत्तमम् ।

द्वादशाङ्गुल विस्तारमुन्मत्तकुसुमाकृतिः ॥ २८ ॥

बिलद्वयसमायुक्ता पालिका सम्प्रचक्षते ।

वलयैक समायुक्तं शरावं सम्प्रचक्षते ॥ २९ ॥

घटिका पञ्चवक्त्रा स्यात् चतुर्दिङ्मध्यतोन्मुखा ।

प्रक्षाल्य शुद्धतोयेन बलिं सम्पूरयेत्तृणैः ॥ ३० ॥

रजनीपत्रदूर्वैश्च बन्धयेत्कण्ठदेशतः ।

तथा मृद्ग्राहकाले तु आनयेद्विनतासुतम् ॥ ३१ ॥

विष्वक्सेनं तथावापि हनूमन्तमथापि वा ।

नैकैःपरिजनैर्युक्तं खनित्रेण समुद्धरेत् ॥ ३२ ॥

पूर्वंवद्ग्रहणं कुर्यात् मण्डपालङ्कृतिं तथा ।

चतुःस्थानार्चनं चैव तथा द्वारादि पूजनम् ॥ ३३ ॥