Lakṣmi Tantram

प्रथमोऽध्यायः - 1

नमो नित्यानवद्याय जगतः सर्वहेतवे।

ज्ञानाय निस्तरङ्गाय लक्ष्मीनारायणात्मने ॥ 1 ॥

(B and C add the following verses in the beginning:)

खगासनं (All Mss. read wrongly ऋणाधारं.)घृणाधारमीदृशं सोमभूषितम्।

अकलङ्केन्दुसूर्याग्निं लक्ष्मीरूपमुपास्महे ॥ 2 ॥

वेदवेदान्त(वेदाङ्ग D. E. I.)तत्त्वज्ञं सर्वशास्त्रविशारदम्।

सर्वसिद्धान्ततत्त्वज्ञं धर्माणामागतागमम् ॥ 3 ॥

जितेन्द्रियं जिताधारं रागद्वेषावशीकृतम्।

चतुर्दशाङ्गयोगस्थं प्रसंख्यानपरायणम् ॥ 4 ॥

टिप्पणी

नमस्यामः श्रियं देवीं देवो दीव्यति यत्सखः।

त्रैगुण्यफलके चित्रे क्षिप्तैर्ब्रह्मादिपाशकैः॥

लक्ष्मीतन्त्रमहाम्भोधौ तत्त्वरत्नानि चिन्वताम्।

तत्त्वप्रकाशनी टीका साहाय्यं कर्तुमीहते॥

विद्धे स्वर्भानुना भानौ पुरा तपनतां गतम्।

निदानं तपसामाद्यं तेजोराशिमनामयम् ॥ 5 ॥

अत्रिमत्रिगुणोपेतमत्रिवर्गस्थमव्ययम्।

प्रातः संध्यामुपासीनमृषिं हुतहुताशनम् ॥ 6 ॥

पतिव्रतानां परमा धर्मपत्नी यशस्विनी।

ब्रह्मविष्णुमहेशानां जननी कारणान्तरे ॥ 7 ॥

देवैरभिष्टुता शश्वच्छान्तिनित्या तपस्विनी।

विदुषी सर्वधर्मज्ञा नित्यं पतिमनुव्रता ॥ 8 ॥

पत्युः श्रुतवती तास्ता विविधा धर्मसंहिताः।

प्रणिपातपुरस्कारमनसूया वचोऽब्रवीत् ॥ 9 ॥

अनसूया---

भगवन् सर्वधर्मज्ञ मम नाथ जगत्पते।

त्वत्त एव श्रुता धर्मास्ते ते बहुविधात्मकाः ॥ 10 ॥

ज्ञानानि च विचित्राणि फलरूपादिभेदतः।

एतेभ्यो भगवद्धर्मो विशिष्टो विधृतो मया ॥ 11 ॥

त्वया कथयता तास्ता (भगवन् B. C.)भगवद्धर्मसंहिताः।

सूचितं तत्र तत्रैव लक्ष्मीमाहात्म्यमुत्तमम् ॥ 12 ॥

रहस्यत्वादपृष्टत्वान्न त्वया प्रकटीकृतम्।

तदहं श्रोतुमिच्छामि लक्ष्मीमाहात्म्यमुत्तमम् ॥ 13 ॥

यत्स्वभावा हि सा देवी यत्स्वरूपा यदुद्भवा।

यत्प्रमाणा यदाधारा यदुपायाथ(च C. E.) यत्फला ॥ 14 ॥

तदहं श्रोतुमिच्छामि त्वत्तो ब्रह्मविदां वर।

भवेयं कृतकृत्याहं यस्य विज्ञानयोगतः ॥ 15 ॥

(तन्मे B. G.)तं मे दर्शय पन्थानमुपसन्नास्म्यधीहि(स्म्यहं विभो C. E.) भो।

(B. C. E. omit this line.)इति तस्या वचः श्रुत्वा भगवानत्रिरब्रवीत् ॥ 16 ॥

(सम्यक् C. D. E. G.)साधु संबोधितोऽस्म्यद्य धर्मज्ञे धर्मचारिणि।

मया प्टष्टेन वक्तव्यमिति नोद्धाटितं पुरा ॥ 17 ॥

अर्हा त्वमसि कल्याणि लक्ष्मीमाहात्म्यमुत्तमम्।

श्रोतुं श्रुतिशिरःश्रेणिहृदयस्थं सनातनम् ॥ 18 ॥

पुरा मलयशैलस्था मुनयो धर्मतत्पराः।

श्रुतसात्त्वतविज्ञाना नारदाद्देवदर्शनात् ॥ 19 ॥

अप्टच्छन्नेतमेवार्थं भगवन्तं सनातनम्।

नारदं ब्रह्मसंकाशं भगवद्धर्मवेदिनम् ॥ 20 ॥

(भगवत्तः A. B. C.)भगवंस्त्वच्छ्रुतोऽस्माभिः सात्त्वतः सत्त्वसंश्रयः।

शुद्धो (भगवतो A. B. C. G.)भागवतो धर्मो मोक्षैकफललक्षणः ॥ 21 ॥

तत्र तत्त्वार्थकथने लक्ष्मीमाहात्म्यमुत्तमम्।

सूचितं तत्र तत्रैव नाप्टष्टत्वात्प्रकाशितम् ॥ 22 ॥

इच्छामस्तदिदं श्रोतुं भवसागरतारकम्।

पद्मिनीवैभवं सर्वं प्रज्ञापयुत नो भवान् ॥ 23 ॥

नताः स्म शिरसा पादौ तव संसारतारकौ।

अधीहि भो मुने दिव्यं प्रपन्नास्त्वां चिरं वयम् ॥ 24 ॥

नारदः---

साधु संबोधितोऽस्म्यद्य मुनयः संशितव्रताः।

प्रसन्नः कथयाम्यद्य लक्ष्मीतन्त्रं सनातनम् ॥ 25 ॥

यत्र सा दृश्यते देवी स्वरूपगुणवैभवैः।

पद्मिनी पद्मनाभस्य महिषी पद्मसंभवा ॥ 26 ॥

पुरा दुर्वाससः शापादभिभूते पुरंदरे।

निःस्वाध्यायवषट्‌कारे भ्रष्टश्रीके जगत्त्रये ॥ 27 ॥

दरिद्रे देववर्गे च कृशे धर्मे निसंतते।

पितामहे सुरैः सार्धं क्षीरोदार्णवमेयुषि(मीयुषि G; क्षीरार्णवमुपेयुषि I.) ॥ 28 ॥

(बहुवर्ष E. I.)बहून वर्षगणान् दिव्यांस्तप्त्वा तीव्रं महत्तपः।

संबोधिते जगन्नाथे देवदेवे जनार्धने ॥ 29 ॥

पितामहेन देवाय कार्ये च विनिवेदिते।

क्षीरोदे मथिते देवैस्तदादिष्टेन वर्त्मना ॥ 30 ॥

पारिजाते हयश्रेष्ठे गजेन्द्रेऽप्सरसां गणे।

कालकूटे समुद्‌भूते वारुण्याममृते तथा ॥ 31 ॥

सह चन्द्रमसा देव्यामुत्थितायां (सुधा D. E. F. I.)महार्णवात्।

पद्मिन्यां पद्मनाभस्य वक्षःस्थायामनन्तरम् ॥ 32 ॥

तयावलोकिते देववर्गे श्रियमुपेयुषि।

तयानवेक्षिते दैत्यवर्गे चैव (पुरा G.)पराजिते ॥ 33 ॥

स्वाराज्यमखिलं प्राप्य मोदमाने पुरंदरे।

बृहस्पतिरुपागम्य रहसीदं वचोऽब्रवीत् ॥ 34 ॥

बृहस्पतिः---

काले संबोधयाम्येतच्छृणु वाक्यं पुरंदर।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां लक्ष्म्यास्ते [^16]कथिता पुरा ॥ 35 ॥

महत्ता महतां नाथ तस्यामायतते(मायाति ते A. B. C.) स्थितिः।

(A. B. C. G. omit this line.)न भ्रश्येत यथैवैषा तव राज्यस्थितेः परा ॥ 36 ॥

(परां यजस्व A. B. C. G.)तथा यतस्व देवेश शरणं गच्छ पद्मिनीम्।

एषा हि श्रेयसो मूलमेषा हि परमा गतिः ॥ 37 ॥

श्रुतीनामभिसंधिश्च सैव देवी सनातनी।

एषैव जगतां प्राणा एषैव जगतां क्रिया(प्रिया C.) ॥ 38 ॥

(एषा हि A. B. C. G.)एषैव जगतामिच्छा ज्ञानमेषा परावरा।

एषैव सृजते काले सैषा पाति जगत्त्रयम् ॥ 39 ॥

जगत्संहरते चान्ते तत्तत्कारणसंस्थिता।

मातरं जगतामेनामनाराध्य महत् कुतः ॥ 40 ॥

(एतत्तद्वै E. I.)एतत्तु वैष्णवं धाम यते नावर्तते यतिः(पुनः E.)।

एषा सा परमा निष्ठा सांख्यानां विदितात्मनाम् ॥ 41 ॥

एषा सा योगिनां निष्ठा यत्र गत्वा न शोचति।

एषा पाशुपती निष्ठा सैषा वेदविदां गतिः ॥ 42 ॥

(पाञ्च E. G.)पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य सैषा निष्ठा सनातनी।

सैषा नारायणी देवी स्थिता नारायणात्मना ॥ 43 ॥

पृथग्भूतापृथग्भूता ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः।

तैस्तैर्ज्ञानैः पृथग्भूतैरागमैश्च पृथग्विधैः ॥ 44 ॥

एकैवैषा परा देवी बहुधा (तदु D. F.)समुपास्यते।

तामुपेहि महाभागां शरणं पद्मसंभवाम् ॥ 45 ॥

तपोविशेषै(नियमैस्तैस्तैश्च विविधैः E. F. I.) र्विविधैस्तैस्तैश्च नियमैः शुभैः।

आराध्य महिषीं विष्णोः स्थिरीकुरु निजश्रियम् ॥ 46 ॥

एषा प्रसादसुमुखी स्वं पदं प्रापयिष्यति।

अभीप्सितार्थदा देवी कामिनामपि कामदा ॥ 47 ॥

नारदः---

इति संबोधितः शक्रो गुरुणा गुरुणा स्वयम्।

आराधयितुकामस्तां क्षीरोदस्योत्तरं ययौ ॥ 48 ॥

तत्र दिव्यं तपस्तेपे बिल्वमूलनिकेतनः।

(E. omits 8 lines from here.)एकपादस्थितो (भूमौ F.)मौनी काष्ठभूतोऽनिलाशनः ॥ 49 ॥

ऊर्ध्वदृग्बाहुवक्त्रश्च नियतो नियतात्मवान्।

दिव्यं वर्षसहस्रं वै तपस्तेपे सुदुश्चरम् ॥ 50 ॥

तपसोऽवभृथे तस्य सा देवी पद्मसंभवा।

प्रसन्नवदना विष्णोर्महिषी दर्शनं ययौ ॥ 51 ॥

अग्रतः संस्थितां देवीं जगतां मातरं पराम्।

तां शक्रश्चक्षुषा वीक्ष्य विस्मयं परमं ययौ ॥ 52 ॥

एकान्तभावमापन्नमव्याजां भक्तिमास्थितम्।

तं वीक्ष्य जगतां माता वाक्यमेतदुवाच ह ॥ 54 ॥

श्रीः---

वत्स शक्र परसन्नास्मि तपसा तव सुव्रत।

वरं वृणु महाभाग किमिष्टं करवाणिते ॥ 55 ॥

शक्रः---

अद्य मे तपसो देवि यमस्य नियमस्य च।

सद्यः फलमवाप्तं यद् दृष्टा भगवती मया ॥ 56 ॥

यदि वापि वरो देयस्त्वया मे परमेश्वरि।

तत्त्वं कथय देवेशि(मे देवि E. I.) यासि त्वं यत्प्रकारिका ॥ 57 ॥

यत्प्रमाणा यदाधारा यदुपाया सनातनी।

यस्य त्वं तेन(केन E. I.) वा देवि संबन्धस्तव यद्विधः ॥ 58 ॥

यच्चान्यद्वेदितव्यं ते नानाशास्त्रोपबृंहितम्।

कथयेश्वरि तत्सर्वमुपसन्नोऽस्म्यधीहि भो ॥ 59 ॥

इति (संबोधिता E.)प्रसादिता तेन वत्सेनेव पयस्विनी।

स्निह्यता मनसा पद्मा पाकशासनमब्रवीत् ॥ 60 ॥

श्रीः---

शृणु शक्र महाभाग या (स्म्यहं D. F. G. I.)ह्यहं यत्प्रकारिका।

यस्याहं तेन वा यादृक् संबन्धो मम वृत्रहन् ॥ 61 ॥

द्वितीयोऽध्यायः - 2

श्रीरुवाच---

अस्ति निर्दुःखनिःसीमसुखानुभवलक्षणः।

परमात्मा परं यस्य पदं पश्यन्ति सूरयः ॥ 1 ॥

कश्चित्केषांचिदात्मा स्यात्तस्यान्येषां च कश्चन।

तस्याप्यन्य(एवम् A.) इतीत्थं तु यत्रैषा(एषः E. I.) व्यवतिष्ठते ॥ 2 ॥

(अध्वानम् A. B. C.)अध्वनामध्वनः पारं परमात्मानमूचिरे।

अहं नाम स्मृतो योऽर्थः स आत्मा समुदीर्यते ॥ 3 ॥

अनवच्छिन्नरूपोऽहं परमात्मेति शब्द्यते(शस्यते B. C.)।

क्रोडीकृतमिदं सर्वं चेतनाचेतनात्मकम् ॥ 4 ॥

येन सोऽहंस्मृतो भावः परमात्मा सनातनः।

स वासुदेवो भगवान् क्षेत्रज्ञः परमो मतः ॥ 5 ॥

विष्णुर्नारायणो विश्वो विश्वरूप इतीर्यते।

अहंतया समाक्रान्तं यस्य (सर्वं B. E.)विश्वमिदं जगत् ॥ 6 ॥

(वस्तुतस्तु A. B. C.)वस्त्ववस्तु च तन्नास्ति यन्नाक्रान्तमहंतया।

(A. B. C. D. omit this line.)इदंतया यदालीढमाक्रान्तं तदहंतया ॥ 7 ॥

(सर्वः शान्तः स B.)सर्वतः शान्त एवासौ निर्विकारः सनातनः।

अनन्तो देशकालादिपरिच्छेदविवर्जितः ॥ 8 ॥

महाविभूतिरित्युक्तो व्याप्तिः सा महती यतः।

तद्‌ ब्रह्म परमं धाम निरालम्बनभावनम्(निरालम्बमभावनम् I.) ॥ 9 ॥

निस्तरङ्गामृताम्भोधिकल्पं षाड्‌गुण्यमुज्ज्वलम्।

एकं तच्चिद्घनं शान्तमुदयास्तमयोज्झितम् ॥ 10 ॥

अपृथग्भूतशक्तित्वाद् ब्रह्माद्वैतं तदुच्यते।

तस्य या परमा शक्तिर्ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः ॥ 11 ॥

सर्वावस्थागता देवी स्वात्मभूतानपायिनी।

अहंता ब्रह्मणस्तस्य साहमस्मि सनातनी ॥ 12 ॥

आत्मा स सर्वभूतानामहंभूतो हरिः स्मृतः।

अहंता सर्वभूतानामहमस्मि सनातनी ॥ 13 ॥

येन भावेन भवति वासुदेवः सनातनः।

भवतस्तस्य देवस्य (सहायो B. C.)स भावोऽहमितीरिता ॥ 14 ॥

भवद्भावात्मकं ब्रह्म ततस्तच्छाश्वतं पदम्।

भवन्नारायणो देवो भावो लक्ष्मीरहं परा ॥ 15 ॥

लक्ष्मीनारायणाख्यातमतो(णाख्यं तत् E. I.) ब्रह्म सनातनम्।

अहं तया समाक्रान्तो ह्यहमर्थः प्रसिध्यति ॥ 16 ॥

अहमर्थसमुत्था च साहंता परिकीर्तिता।

अन्योन्येनाविनाभावादन्योन्येन समन्वयात् ॥ 17 ॥

तादात्म्यं विद्धि संबन्धं मम नाथस्य चोभयोः।

अहंतया विनाहं हि निरुपाख्यो न सिध्यति ॥ 18 ॥

अहमर्थं विनाहंता निराधारा न सिध्यति।

भवद्भावात्मकं रूपं समस्तव्यस्तगोचरम् ॥ 19 ॥

परोक्षमपरोक्षं च जगति प्रविचिन्त्यते(विभाव्यते E; विभज्यते I.)।

निरुन्मेषे निरुन्मेषा साहंता परमेश्वरी ॥ 20 ॥

क्रोडीकृत्याखिलं (विश्वं B.)सर्वं ब्रह्मणि व्यवतिष्ठते।

उन्मेषस्तस्य यो नाम यथा चन्द्रोदयेऽम्बुधेः ॥ 21 ॥

अहं नारायणी शक्तिः सिसृक्षालक्षणा तदा।

निमेषस्तस्य यो नाम संहृतौ परमात्मनः ॥ 22 ॥

अहं नारायणी शक्तिः सुषुप्सालक्षणा हि सा।

(सिसृक्षायां ममोद्यन्त्यां E.)सिसृक्षाया ममोद्यन्त्या देवाल्लक्ष्मीपतेः स्वयम् ॥ 23 ॥

अव्याहतमसंकोचमैश्वर्यं प्रविजृम्भते।

ज्ञानं तत्परमं ब्रह्म (सर्वादेशि B.)सर्वदर्शि निरामयम् ॥ 24 ॥

ज्ञानात्मिका तथाहंता सर्वज्ञा सर्वदर्शिनी।

ज्ञानात्मकं परं रूपं ब्रह्मणो मम चोभयोः ॥ 25 ॥

शेषमैश्वर्यवीर्यादि ज्ञानधर्मः सनातनः।

अहमित्यान्तरं रूपं ज्ञानरूपमुदीर्यते(मितीर्यते E.) ॥ 26 ॥

प्रकाशकादिकं रूपं स्फटिकादिसलक्षणम्।

(अतस्तत् I.)अतस्तु ज्ञानरूपत्वं मम नारायणस्य च ॥ 27 ॥

अव्याहतिर्यदुद्यत्यास्तदैश्वर्यं परं मम।

इच्छेति सोच्यते तत्तत्तत्त्वशास्त्रेषु पण्डितैः ॥ 28 ॥

जगत्प्रकृतिभावो मे यः सा शक्तिरितीर्यते।

सृजन्त्या यच्छ्रमाभावो मम तद्बलमिष्यते ॥ 29 ॥

भरणं यच्च कार्यस्य बलं तच्च प्रचक्षते।

(शक्यं शक्तेन च A. C. G.)शक्त्यंशकेन तत्प्राहुर्भरणं तत्त्वकोविदाः ॥ 30 ॥

विकारविरहो वीर्यं प्रकृतित्वेऽपि मे सदा।

स्वभावं हि जहात्याशु पयो दधिसमुद्भवे ॥ 31 ॥

जगद्भावेऽपि सा नास्ति (प्रकृतिः I.)विकृतिर्मम नित्यदा।

विकारविरहो वीर्यमतस्तत्त्वविदां मतम् ॥ 32 ॥

विक्रमः कथितो वीर्यमैश्वर्यांशः स तु स्मृतः।

सहकार्यनपेक्षा मे सर्वकार्यविधौ हि या ॥ 33 ॥

तेजः षष्ठं गुणं प्राहुस्तमिमं तत्त्ववेदिनः।

पराभिभवसामर्थ्यं तेजः केचित्प्रचक्षते ॥ 34 ॥

ऐश्वर्ये योजयन्त्येके तत्तेजस्तत्त्वकोविदाः।

इति पञ्च गुणा एते ज्ञानस्य (स्फूर्तयः E. I.)स्रुतयोऽमहाः ॥ 35 ॥

ज्ञानाद्याः षड्‌गुणा एते षाड्‌गुण्यं मम तद्वपुः।

उद्यतीत्थं सिसृक्षाया ममायुततमी कला ॥ 36 ॥

शुद्धाशुद्धात्मको वर्गस्तया क्रोडीकृतोऽखिलः।

तत्र शुद्धमयं मार्गं व्याख्यास्यामि सुरेश्वर ॥ 37 ॥

अभिव्यक्तानभिव्यक्तषाड्‌गुण्यक्रममुज्ज्वलम्।

आलम्बितचतूरूपं रूपं तत्पारमेश्वरम् ॥ 38 ॥

(गुणानां कल्पनावस्थो I.)गुणकल्पनयाध्यस्तो गुणोन्मेषकृतक्रमः।

मूर्तीकृतगुणश्चेति त्रिधा मार्गोऽयमद्भुतः ॥ 39 ॥

युगानि त्रीणि षण्णं यान्याहुर्ज्ञानादिकानि वै(वेदिनः E.)

समासव्यासतस्तेषां चातुरात्म्यं विविच्यते(अमूर्तिमत् A. B. C. D.) ॥ 40 ॥

(A. B. C. D. omit verses 41 and 42.)समस्तव्यस्तभेदेन गुणानां तद्युगत्रयम्।

विवक्ष्यते यदा सा मे शान्तायाश्चातुरात्म्यता(चतुरात्मता I.) ॥ 41 ॥

आकृतीरनवेक्ष्यापि (गुणकल्पनया I.)गुणानां कल्पनाकृतम्।

चातुरात्म्यमिदं प्राहुः शान्तायास्तत्त्वचिन्तकाः ॥ 42 ॥

(A. B. C. D. F. omit this verse.)शान्तातिशान्तादुन्मेषो मम रूपाद्युगत्रये।

क्रमव्यक्तं तदाद्यं मे चातुरात्म्यममूर्तिमत् ॥ 43 ॥

अतरङ्गमनिर्देश्यं निःसत्तं सत्त्वमव्ययम्।

सच्चिन्मात्राख्य उन्मेषः साद्या मे शान्तताच्युतिः ॥ 44 ॥

व्यक्तज्ञानबलाक्यायां पूर्वं संकर्षणात्मनि।

(तिलकालिक E. I.)तिलकालकवत्सर्वो विकारो मयि तिष्ठति ॥ 45 ॥

तन्मां संकर्षणात्मानं विदुर्ज्ञानबले बुधाः।

स्वयं गृह्णामि कर्तृत्वमुन्मिषन्ती ततः परम्(परा A. B. C. G. I.) ॥ 46 ॥

प्रद्युम्न इति मामाहुः सर्वार्थद्योतनीं तदा।

युगं प्रस्फुरितं रूपं(रूपे B. C. D. I.) तस्मिन्नैश्वर्यवीर्ययोः ॥ 47 ॥

ततस्तया क्रियाशक्त्या (लब्धावस्था A. B. C. D.)लब्धावेशा चिकीर्षया।

युज्यमानानिरुद्धाख्यां लम्भिता तत्त्वकोविदैः ॥ 48 ॥

अवस्थाः क्रमशो मे ताः सुषुप्तिस्वप्नजागराः।

तिस्रो मम स्वभावाख्या विज्ञानैश्वर्यशक्तयः ॥ 49 ॥

उन्मिषन्त्यः पृथक्तत्त्वत्रयेण परिकीर्तिताः।

बलं वीर्यं तथा तेज (इति तत्तु E. I.)इत्येतत्तु गुणत्रयम् ॥ 50 ॥

(श्रमाद्यविद्या A. B. C. G.)श्रमाद्यवद्याभावाख्यं ज्ञानादेरुपसर्जनम्।

इत्थं शान्तोदितावस्थाद्वयभेदजुषो मम ॥ 51 ॥

स्वधर्मोर्मिसमुल्लासो न भेदायाम्बुधेरिव।

प्रायो यद्‌गुणकर्तव्ये वर्ते कृत्या यया ह्यहम् ॥ 52 ॥

तत्र तद्‌गुणयुग्मं तु मम रूपतयोच्यते।

अतो ज्ञानबले देवः संकर्षण (इतीर्यते B.)उदीर्यते ॥ 53 ॥

ऐश्वर्यवीर्ये प्रद्युम्नोऽनिरुद्धः शक्तितेजसी।

(आद्यं D.)आद्यस्त्वभिन्नषाड्‌गुण्यो ब्रह्मतत्त्वापृथक्‌स्थितौ ॥ 54 ॥

एकोऽप्यनुनयौदार्यक्रौर्यशौर्यादिभिर्गुणैः।

नटः प्रवर्तते यद्वद्वेषचेष्टादिभेदवान् ॥ 55 ॥

तद्वदेकापि सैवाहं (ज्ञानैश्वर्या E. I.)ज्ञानशक्त्यादिभिर्गुणैः।

संकर्षणादिसद्भावं भजे लोकहितेप्सया ॥ 56 ॥

(क्रमेण I.)क्रमशः प्रलयोत्पत्तिस्थितिभिः प्राण्यनुग्रहः।

प्रयोजनमथान्यच्च शास्त्रशास्त्रार्थतत्फलैः ॥ 57 ॥

दशास्तुर्यसुषुप्त्याद्याश्चतुर्व्यूहेऽपि लक्षयेत्।

विभवोऽनन्तरूपस्तु पद्मनाभमुखो विभोः ॥ 58 ॥

अनिरुद्धस्य विस्तारो दर्शितस्तस्य सात्त्वते।

अर्चापि लौकिकी या सा भगवद्भावितात्मनाम् ॥ 59 ॥

मन्त्रमन्त्रेश्वरन्यासात्सापि षाड्‌गुण्यविग्रहा।

(पराद्यर्चावतारे A. B. C. D.)पराद्यर्चावसानेऽस्मिन्मम रूपचतुष्टये ॥ 60 ॥

तुर्याद्यवस्था विज्ञेया इतीयं शुद्धपद्धतिः।

ईषद्भेदेन विज्ञेयं तद्वयूहविभवान्तरम्॥

तृतीयोऽध्यायः - 3

श्रीरुवाच---

नित्यनिर्दोषनिःसीमकल्याणगुणशालिनी।

अहं नारायणी नाम सा सत्ता वैष्णवी परा ॥ 1 ॥

देशात्कालात्तथा रूपात्परिच्छेदो न मे स्मृतः।

संवित्तिरेव मे रूपं (सैवै D.)सर्वैश्वर्यादिको गुणः ॥ 2 ॥

स्वस्वातन्त्र्यवशेनैव विभागस्तत्र वर्तते।

विज्ञानैश्वर्यशक्त्यात्मा(शक्त्यात्म E. I.) विभागो यः स ईरितः ॥ 3 ॥

विज्ञानैश्वर्यशक्तीनामुन्मेषस्त्वपरोऽधुना।

अतर्क्याया ममोद्यत्या (नुयोगा E. I.)नियोगानर्हया सदा ॥ 4 ॥

इच्छयान्यत्कृतं रूपमासीज्ज्ञानादिके त्रिके।

यथैवेक्षुरसः स्वच्छो गुडत्वं प्रतिपद्यते ॥ 5 ॥

तद्वत्स्वच्छमयं ज्ञानं सत्त्वतां प्रतिपद्यते।

रजस्त्वं च ममैश्वर्यं तमस्त्वं शक्तिरप्युत ॥ 6 ॥

एते त्रयो गुणाः शक्र त्रैगुण्यमिति शब्द्यते।

रजःप्रधानं तत्सृष्टौ त्रैगुण्यं परिवर्तते ॥ 7 ॥

स्थितौ सत्त्वप्रधानं तत् संहृतौ तु तमोमुखम्।

अहं संविन्मयी पूर्वा व्यापिन्यपि पुरंदर ॥ 8 ॥

अधिष्ठाय गुणान् सृष्टिस्थितिसंहृतिकारिणी।

निर्गुणापि गुणानेतानधिष्ठायात्मवाञ्छया ॥ 9 ॥

चक्रं प्रवर्तयाम्येका सृष्टिस्थित्यन्तरूपकम्।

शक्रः---

विधाद्वयं समास्थाय ज्ञानाद्ये तु (गुणत्रये A. G. I.)युगत्रये ॥ 10 ॥

शुद्धेतरविभागेन किमर्थं त्वं प्रवर्तसे।

विधयोरनयोः पद्मे संबन्धः कः परस्परम् ॥ 11 ॥

एतत्पृष्टा मया ब्रूहि नमस्ते पद्मसंभवे।

श्रीः---

अनियोज्यं ममैश्वर्यमिच्छैव मम कारणम् ॥ 12 ॥

मुह्यन्त्यत्र महान्तोऽपि तत्त्वं श्रृणु तथापि मे।

ईशेशितव्यभावेन परिवर्ते (सदाप्यहम् A. B. C. I.)सदा ह्यहम् ॥ 13 ॥

ईशो नारायणो ज्ञेय ईशता तस्य चाप्यहम्।

ईशितव्यं तु विज्ञेयं चिदचिच्च पुरंदर ॥ 14 ॥

चिच्छक्तिस्तु परा तत्र भोक्तृतां प्रतिपद्यते।

भोग्योपकरणस्थानरूपं तस्या अचित्पदम् ॥ 15 ॥

अनाद्यया समाविद्धा सा चिच्छक्तिरविद्यया।

मत्प्रवर्तितया नित्यं चिच्छक्तिर्भोक्तृतां गता ॥ 16 ॥

अहंममत्वसंबन्धाद्ध्यचित्स्वेनाभिमन्यते।

अविद्या सा तिरोभावं विद्यया याति वै यदा ॥ 17 ॥

चिच्छक्तिर्निरभीमाना तदा मद्भावमेष्यति।

तां विद्यां शुद्धमार्गस्थां परव्यूहादिरूपिणी ॥ 18 ॥

प्रवर्तयामि कारुण्याज्ज्ञानसद्भावदर्शिनी।

रक्ष्यरक्षकभावोऽयं संबन्धो विधयोर्द्वयोः ॥ 19 ॥

विधा रक्षति शुद्धाद्या रक्ष्यते च (तथा F.)विधापरा।

एतत्ते कथितं शक्र किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ 20 ॥

शक्रः---

ईशेशितव्यभावेन किमर्थं त्वं(च F.) प्रवर्तसे।

ईशितव्यं कियद्भेदं किंरूपं तत्र मे वद ॥ 21 ॥

स्वभावो (अननु A. B. C.)नानुयोज्योऽयं मम नारायणस्य च।

(ईशो हि ई A. B. C. G.)ईशोऽहमीशितव्यो न स च देवः सनातनः ॥ 22 ॥

ईशितव्यं द्विधा प्रोक्तं चिदचिव्द्यतिरेकतः।

चिच्छक्तिर्भोक्तृरूपात्र सा च (मद्रूप E.)चिद्रूपधारिणी ॥ 23 ॥

भोग्योपकरणस्थानैरचिच्छक्तिस्त्रिधा स्थिता(मता D; स्मृता I.)।

प्रसरन्त्यास्तृतीयं मे सा च पर्व स्मृतं बुधैः ॥ 24 ॥

विभक्ते अपि ते एते शक्ती चिदचिदात्मिके।

मत्स्वाच्छन्द्यवशेनैव मम रूपे सनातने ॥ 25 ॥

चिच्छक्तिर्विमला शुद्धा चिन्मय्यानन्दरूपिणी।

अनाद्यविद्याविद्धेयमित्थं संसरति ध्रुवम् ॥ 26 ॥

अचिच्छक्तिर्जडाप्येवमशुद्धा परिणामिनी।

त्रिगुणआपि ममैवेदं स्वाच्छन्द्यात् प्रविजृम्भितम् ॥ 27 ॥

धूमकेतुर्यथा धूमं(धूमात् A. B. C. D. G.) दीप्यमानो भजेत् स्वयम्।

शुद्धसंवित्स्वरूपापि भजे साहमचिद्गतिम् ॥ 28 ॥

अनाक्रान्ता विकल्पेन (शब्देनाप्य E. I.)शब्दैरप्यकदर्थिता।

आद्यानोपधिनाप्येवं वर्तेऽहमचिदात्मना ॥ 29 ॥

बहिरन्तःपदार्थे हि चित्स्वरूपमखण्डितम्।

विशिनष्टि तथाप्येतच्चित्रयोपाधिसंपदा ॥ 30 ॥

स्वातन्त्र्यमेव मे हेतुर्नानुयोज्यास्मि किंचन।

(इदंप्रभावाम् A. B. C. G.)इत्थंप्रभावामेवं मां विदन्‌ भुद्धो भविष्यसि ॥ 31 ॥

शक्रः---

कथं सृजसि वै लोकान् सुखदुःखसमन्वितान्।

असृष्टिर्हि वरं यद्वा सृष्टिरस्तु सुखात्मिका ॥ 32 ॥

श्रीः---

अनाद्यविद्याविद्धानां जीवानां सदसन्मयम्।

संचितं कर्म संप्रेक्ष्य मिश्रां सृष्टिं करोम्यहम् ॥ 33 ॥

शक्रः---

क्षीरोदसंभवे देवि स्वाच्छन्द्यं ते कथं भवेत्।

कर्म चेत्समवेक्ष्य त्वं विदधासि सुखासुखे ॥ 34 ॥

श्रीः---

कुर्वत्या मम कार्याणि कर्म तत्करणं स्मृतम्।

कर्तुश्च करणापेक्षा न स्वातन्त्र्यविघातिनी ॥ 35 ॥

निरवद्या स्वतन्त्राहं नानुयोगपदे स्थिता।

विभजे बहुधात्मानं कर्तृकर्मक्रियादिना ॥ 36 ॥

शक्रः---

यद्वा तद्वास्तु तद्देवि स्वातन्त्र्यं ते यदीदृशम्।

सृष्टिप्रकारमाख्याहि नमस्ते पद्मसंभवे ॥ 37 ॥

चतुर्थोऽध्यायः - 4

श्रीः(श्रीरुवाच B.)---

निर्मलाकाशकल्पाहं निःसमानन्दचिन्मयी।

अहं नारायणी नाम भावोऽहं तादृशो(तादृशी B.) हरेः ॥ 1 ॥

न शान्ता नोदिता नापि मध्यमाहं चिदात्मिका।

तादृशस्य हरेर्विष्णोः स्वरूपमशिलात्मनः ॥ 2 ॥

(तस्य चित्रैक E. I.)तस्याचित्रैकरूपस्य विकल्पपदवीजुषः।

अचित्राहं तदाकारा सर्वतः समतां गता ॥ 3 ॥

तयोर्नौ संविदात्मैव क्वचिदुन्मेष उत्थितः।

कोटिकोटिसहस्रौघकोटिकोटितमी कला ॥ 4 ॥

सिसृक्षा नाम तद्रूपा सृष्टिमिष्टां करोम्यहम्।

एकांशेन विशुद्धाध्वरूपा वर्तेऽहमञ्जसा ॥ 5 ॥

वज्ररत्नप्रभा यद्वत्परिस्फुरति सर्वतः।

एवं शुद्धमयो मार्गो मम स्फुरति सर्वतः(रूपतः A. B. C. G. I.) ॥ 6 ॥

(अमेया A. B.)अमेघाकाशसंकाशान्निष्पन्दोदधिरूपतः।

मम ज्ञानघनाद्रूपाच्छुद्धा(शुद्ध A. G.) सृष्टिः प्रवर्तते ॥ 7 ॥

(निर्वासनं E. I.)निर्व्यापारं सदानन्दं शुद्धं सर्वात्मकं परम्।

व्यज्यते प्रथमं ज्ञानं स संकर्षण उच्यते ॥ 8 ॥

हेत्वन्तरानपेक्षं यत् स्वातन्त्र्यं विश्वनिर्मितौ।

तदैश्वर्यं तदासीन्मे प्रद्युम्रः पुरुषोत्तमः ॥ 9 ॥

निलीनचित्ररूपा या सर्वत्र समवस्थिता।

अव्याहतासीच्छक्तिर्मे सोऽनिरुद्धः प्रकीर्तितः ॥ 10 ॥

सृष्टिस्थित्यन्तकर्तारो विज्ञानैश्वर्यशक्तयः।

मम रूपममी देवाः पुरुषाः पुष्करेक्षणाः ॥ 11 ॥

अतरह्गार्णवाभासमस्ताम्भोदाम्बरोपमम्(अनम्भोदाम्बरोपमम् E. I.)।

रूपं सिसृक्षमाणाया वासुदेवो ममादिमम्(ममात्मकः A. G.) ॥ 12 ॥

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजांस्यशेषतः।

उन्मिषन्ति यदा तुल्यं वासुदेवस्तदोच्यते ॥ 13 ॥

तेषां ज्ञानबलोन्मेषे(बलोन्मेषः E.) संकर्षण उदीर्यते।

बिभर्ति सकलं विश्वं तिलकालकवत्स्वतः ॥ 14 ॥

बलमित्येव तन्नाम ततो वेदान्तशब्दितम्।

वीर्यैश्वर्यसमुन्मेषे(समुन्मेषः E. I.) प्रद्युम्नः परिकीर्तितः ॥ 15 ॥

विकारविरहो वीर्यमविकारी ततश्च सः।

शक्तितेजःसमुन्मेषे ह्यनिरुद्धः स ईरितः(समीरितः E. I.) ॥ 16 ॥

तेजस्त्वन्यानपेक्षत्वमनिरुद्धत्वमप्युत(अतः E. I.)।

शास्त्रं (संकर्षणाद्देवात् E. I.)संकर्षणादेव भाति निर्घातशब्दवत् ॥ 17 ॥

तत्क्रिया सकला देवात्प्रद्युम्नात् संभवेद्यतः(संभवत्युत E. I.)।

क्रियाफलमशेषं तदनिरुद्धात्प्रचक्षते ॥ 18 ॥

सृजते ह्यनिरुद्धोऽत्र प्रद्युम्नः पाति तत्कृतम्।

सृष्टं तद्रक्षितं चात्ति स च संकर्षणः प्रभुः ॥ 19 ॥

सृष्टिस्थित्यन्तकार्येण शास्त्रधर्मफलेन च।

अनुग्रहमिमे देवाः सदा विदधते स्वयम् ॥ 20 ॥

यद्यप्येकगुणोन्मेषस्तथाप्येते(तदाप्येते E.) हि षड्‌गुणाः।

अन्यूनानधिकाः सर्वे वासुदेवात्सनातनात्(सनातनाः A. B. D.) ॥ 21 ॥

अङ्गप्रत्यङ्गबुद्ध्यादिर्नैषां भूतमयः स्मृतः।

षाड्‌गुण्यमय एवैषां दिव्यो देहः सनातनः ॥ 22 ॥

नैवैषां वास्तवो भेदश्चिन्तनीयो दिवस्पते(विपश्चिता E. I.)।

तत्तत्कार्यप्रसिद्ध्यर्थं कृतोऽसौ कल्पनावशात् ॥ 23 ॥

ज्ञानान्नान्यत्तथैश्वर्यं तस्मान्नान्या च शक्तिका।

मयैताः कल्पिताः शक्र (ध्येयाः A. B. C. D.)ध्यानविश्रामभूमयः ॥ 24 ॥

वस्तु पूर्वं ततो भावः पश्चादर्थस्ततः क्रिया।

चातूरूप्यमिदं ज्ञेयं सर्वभावेषु सर्वदा ॥ 25 ॥

वासुदेवादिरूपेण चतुर्धात्मानमात्मना।

संविभज्यावतिष्ठेऽहं (सर्वदा A. C. D; सर्वदा सत्य B.)सर्वमावृत्य संविदा ॥ 26 ॥

वासुदेवादयो देवाः प्रत्येकं तु त्रिधा त्रिधा।

केशवादिस्वरूपेण विभजन्ति स्वकं वपुः ॥ 27 ॥

एतद्व्यूहान्तरं नाम पञ्चरात्राभिशब्दितम्।

(कालस्य E.)कार्यस्य नयने देवा द्वादशैते व्यवस्थिताः ॥ 28 ॥

विभोरप्यनिरुद्धस्य हिताय जगतां हरेः।

प्रसरो विभवो नाम पद्मनाभादयः स्मृताः ॥ 29 ॥

आविश्याविश्य कुरुते यत्र देवनरादिकम्।

जगद्धितं जगन्नाथस्तज्ज्ञेयं विभवान्तरम् ॥ 30 ॥

देवर्षिपितृसिद्धाद्यैः स्वयं वा जगतां हिते।

निर्मितं भगवद्रूपमर्चा सा शुद्धचिन्मयी ॥ 31 ॥

इत्येष लेशतो मार्गः शुद्धस्ते संप्रदर्शितः।

त्रैगुण्यमपरं मार्गं गदन्त्या मे निशामय ॥ 32 ॥

यत्ते ज्ञानं पुरा प्रोक्तं तत्सत्त्वेन विवर्तते।

रजस्तया तदैश्वर्यं शक्तिश्चापि तमस्तया ॥ 33 ॥

प्राधान्येन रजस्तत्र सृष्टौ संपरिवर्तते।

अभितः सत्त्वतमसी गुणौ द्वौ तस्य तिष्ठतः ॥ 34 ॥

या सा पूर्वं मया प्रोक्ता कोटिकोटितमी कला।

तस्याः कोटितमेनाहमंशेन विसृजे जगत् ॥ 35 ॥

सर्वस्याद्या महालक्ष्मीस्रिगुणाहं महेश्वरी।

रजोरूपमधिष्ठाय सृष्टिमिष्टां करोम्यहम् ॥ 36 ॥

अग्नीषोममयौ भावौ दिव्यौ स्रीपुंसलक्षणौ।

बिभ्रती चारुसर्वाङ्गी लोकानां हितकाम्यया ॥ 37 ॥

चतुर्भुजा विशालाक्षी तप्तकाञ्चनसंनिभा।

मातुलङ्गं गदां खेटं सुधापात्रं च बिभ्रती ॥ 38 ॥

महालक्ष्मीः समाख्याता साहं सर्वाङ्गसुन्दरी।

महाश्रीः सा महालक्ष्मीश्चण्डा चण्डी च चण्डिका ॥ 39 ॥

भद्रकाली तथा भद्रा काली दुर्गा महेश्वरी।

त्रिगुणा भगवत्पत्नी तथा भगवती परा ॥ 40 ॥

एताः संज्ञास्तथा चान्यास्तत्र मे बहुधा स्मृताः।

विकारयोगादन्याश्च तास्ता वक्ष्याम्यशेषतः ॥ 41 ॥

लक्षयामि जगत्सर्वं पुण्यापुण्ये कृताकृते।

(महती या B.)महनीया च सर्वत्र महालक्ष्मीः प्रकीर्तिता ॥ 42 ॥

महद्भिः श्रयणीयत्वान्महाश्रीरिति (गीयते E.)गद्यते।

चण्डस्य दयिता चण्डी चण्डत्वाच्चण्डिका मता ॥ 43 ॥

कल्याणरूपा भद्रास्मि काली च कलनात्सताम्।

द्विषतां कालरूपत्वादपि काली प्रकीर्तिता ॥ 44 ॥

सुहृदां द्विषतां चैव युगपत्सदसद्विधेः।

भद्रकाली समाख्याता मायास्चर्यगुणात्मिका ॥ 45 ॥

महत्त्वाच्च महामाया मोहनान्मोहिनी मता।

दुर्गा च दुर्गमत्वेन भक्तरक्षाविधेरपि ॥ 46 ॥

योजनाच्चैव योगाहं योगमाया च कीर्तिता।

मायायोगेति विज्ञेया ज्ञानयोजनतो नृणाम् ॥ 47 ॥

पूर्णषाड्‌गुण्यरूपत्वात्साहं भगवती स्मृता।

भगवद्यज्ञसंयोगात्पत्नी भगवतोऽस्म्यहम् ॥ 48 ॥

विशालत्वात्स्मृता व्योम पूरणाच्च पुरी स्मृता(पुरः स्थिता A. B. C. G.)।

परावरस्वरूपत्वात् स्मृता चाहं परावरा ॥ 49 ॥

शकनाच्छक्तिरुक्ताहं राज्ञ्यहं (राजनात् B.)रञ्जनात् सदा।

सदा शान्तविकारत्वाच्छान्ताहं परिकीर्तिता ॥ 50 ॥

मत्तः प्रक्रियते विश्वं प्रकृतिः सास्मि कीर्तिता।

श्रयन्ती श्रयणीयास्मि श्रृणामि दुरितं सताम् ॥ 51 ॥

शृणोमि करुणां वाचं शृणामि च गुणैर्जगत्।

(All the Mss. and the printed book read wrongly श्रयते.)(शयेऽन्तः) सर्वभूतानां रमेऽहं पुण्यकर्मणाम् ॥ 52 ॥

ईडिता च सदा देवैः शरीरं चास्मि वैष्णवम्।

एतान्मयि गुणान् दृष्ट्वा वेदवेदान्तपारगाः ॥ 53 ॥

गुणयोगविधानज्ञाः श्रियं मां संप्रचक्षते।

साहमेवंविधा नित्या सर्वाकारा सनातनी ॥ 54 ॥

गुणत्रयमधिष्ठात्री त्रिगुणा परिकीर्तिता।

(गुणैर्वैषम्य A. B. C. D.)गुणवैषम्यसर्गाय प्रवृत्ताहं सिसृक्षया ॥ 55 ॥

तप्तकाञ्चनवर्णाभा तप्तकाञ्चनभूषणा।

निरालोकमिमं लोकं पूरयामि स्वतेजसा ॥ 56 ॥

शून्यं तदखिलं लोकं स्वेन पूरयितुं पुरा।

भरामि त्वपरं रूपं तमसा केवलेन तु ॥ 57 ॥

सा भिन्नाञ्जनसंकाशा (दंष्टान्वित A. B. C. D.)दंष्ट्राञ्चितवरानना।

विशाललोचना नारी बभूव तनुमध्यमा ॥ 58 ॥

खड्‌गपात्रशिरःखेटैरलंकृतमहाभुजा।

कबन्धहारा शिरसि बिभ्राणाहिशिरःस्रजम् ॥ 59 ॥

सा मां प्रोवाच संभूता तामसी प्रमदोत्तमा।

(शान्तिः added before नाम I.)नाम कर्म च मे मातर्देहि तुभ्यं नमो नमः ॥ 60 ॥

श्रीः(A. B. C. F. omit श्रीः)---

तामब्रवं वरारोहां तामसीं प्रमदोत्तमाम्।

ददामि तव नामानि यानि कर्माणि तानि ते ॥ 61 ॥

महाकाली महामाया महामारी क्षुधा तृषा(क्रिया A. B. C. F.)।

निद्रा कृष्णा(तृष्णा A. B. C. F.) चैकवीरा कालरात्रिर्दुरत्यया ॥ 62 ॥

एतानि तव नामानि प्रतिपाद्यानि नामभिः।

एभिः कर्माणि ते ज्ञात्वा योऽधीते सोऽश्नुते सुखम् ॥ 63 ॥

अपर्याप्तमिमं सर्गं मन्यमानाहमादिमम्।

सत्त्वोन्मेषमयं रूपं भरामि स्मेन्दुसंनिभम् ॥ 64 ॥

अक्षमालाङ्‌कुशधरा वीणापुस्तकधारिणी।

सा बभूव वरा नारी नाम कर्म तदा ह्यदाम् ॥ 65 ॥

महाविद्या महावाणी भारती वाक् सरस्वती।

आर्या ब्राह्नी महाधेनुर्वेदगर्भा च धीश्च गीः(A. B. C. read wrongly वेदभागाश्चगश्व धीः; गीश्च धीः I.) ॥ 66 ॥

नामानुरूपं (कर्मास्याः E. G.)कर्म स्यात् (सात्वत्याः A. B. C. D.)सात्त्विक्याः कार्यमद्भुतम्।

वयं तिस्रो जगद्धात्र्यो मातरश्च प्रकीर्तिताः ॥ 67 ॥

प़ञ्चमोऽध्यायः - 5

श्रीः(श्रीरुवाच B.)---

या साहंता हरेराद्या सर्वाकारा सनातनी।

शुद्धानन्दचिदाकारा सर्वतः समतां गता ॥ 1 ॥

साहं सिसृक्षया युक्ता स्वल्पाल्पेनात्मबिन्दुना।

सृष्टिं कृतवती शुद्धां(शुद्धा I.) पूर्णषाड्‌गुण्यविग्रहाम्(विग्रहा I.) ॥ 2 ॥

अनुज्झितस्वरूपाहं (मदीयेनात्म A. B. D.)मदीयेनाल्पबिन्दुना।

महालक्ष्मीः समाक्याता त्रैगुण्यपरिवर्तिनी ॥ 3 ॥

रजःप्रदाना तत्राहं महाश्रीः परमेश्वरी।

मदीयं (तत्तमो A. E.)यत्तमोरूपं महामायेति सा स्मृता ॥ 4 ॥

मदीयं सत्त्वरूपं यन्महाविद्येति सा स्मृता।

अहं च ते च कामिन्यौ ता वयं तिस्र ऊर्जिताः ॥ 5 ॥

सृष्टवत्यस्तु मिथुनान्यनुरूपाणि च त्रिधा।

मदीयं मिथुनं यत्तन्मानसं रुचिराकृति ॥ 6 ॥

हिरणय्गर्भं पद्माक्षं सुन्दरं कमलासनम्।

प्रद्युम्नांशादिदं विद्धि संभूतं मयि मानसम् ॥ 7 ॥

धाता विधिर्विरिञ्चिश्च ब्रह्मा च पुरुषः स्मृतः।

श्रीः पद्मा कमला लक्ष्मीस्तत्र नारी प्रकीतिता ॥ 8 ॥

संकर्षणांशतो द्वन्द्वं महामायासमुद्भवम्।

त्रिनेत्रं चारुसर्वाङ्गं मानसं तत्र यः पुमान् ॥ 9 ॥

स रुद्रः शंकरः स्थाणुः कपर्दी च त्रिलोचनः।

तत्र त्रयीश्वरा भाषा विद्या चैवाक्षरा तथा ॥ 10 ॥

कामधेनुश्च विज्ञेया सा स्त्री गौश्च(गौरी E. I.) सरस्वती।

अनिरुद्धांशसंभूतं महाविद्यासमुद्भवम् ॥ 11 ॥

मिथुनं मानसं यत्तत्पुरुषस्तत्र केशवः।

विष्णुः कृष्णो हृषीकेशो वासुदेवो जनार्दनः ॥ 12 ॥

उमा(महा A. B. C. D.) गौरी सती चण्डा तत्र स्त्री सुभगा सती।

ब्रह्मणस्तु त्रयी पत्नी सा बभूव ममाज्ञया ॥ 13 ॥

रुद्रस्य दीयिता गौरी वासुदेवस्य चाम्बुजा।

रजसस्तमसश्चैव सत्त्वस्य च विवर्तनम् ॥ 14 ॥

आद्यं पर्व तदेतत्ते कथितं मिथुनत्रयम्।

मद्यमं पर्व वक्ष्यामि गुणानां तदिदं शृणु ॥ 15 ॥

भाषया सह संभूय विरिञ्चोऽण्डमजीजनत्।

मदाज्ञया(ममाज्ञया B. C. G.) बिभेदैतत्स गौर्या सह शंकरः ॥ 16 ॥

अण्डमध्ये प्रदानं यत्कार्यमासीत्तु वेधसः।

तदेतत्पालयामास पद्मया सह केशवः ॥ 17 ॥

तदेतन्मध्यमं पर्व गुणानां परिकीर्तितम्।

तृतीयं पर्व वक्ष्यामि तदिहैकमनाः शृणु ॥ 18 ॥

अण्डमध्ये प्रधानं हि यत्तत्सदसदात्मकम्।

त्रैगुण्यं प्रकृतिर्व्योम स्वभावो योनिरक्षरम् ॥ 19 ॥

तदेतत्सलिलीकृत्य तत्त्वमव्यक्तसंज्ञकम्।

हृषीकेशः स भगवान् पद्मया सह विद्यया ॥ 20 ॥

अप्सु(अब्धि C.) संशयनं चक्रे निद्रायोगमुपागतः।

या सा प्रोक्ता महाकाली सा निद्रा तामसी ह्यभूत् ॥ 21 ॥

शयानस्य तदा पद्ममभून्नाभ्यां पुरंदर।

तत्कालमयमाख्यातं पङ्कजं यदपङ्कजम् ॥ 22 ॥

(काला E. I.)जलाधिकरणं पद्ममाधारः पुष्करं तथा॥

चक्रं च पुण्डरीकं चेत्येवं नामानि तस्य तु ॥ 23 ॥

शक्रः---

चिदचित्तत्त्वमाख्यातं चेतनश्चित्प्रकीतितः।

अचित् त्रैगुण्यमित्युक्तं कीदृक् कालोऽपरः स्मृतः ॥ 24 ॥

श्रीः---

अचिदंशोऽपरः कालस्रैगुण्यमपरं स्मृतम्।

बलादिकं तु यत्पूर्वं षाड्‌गुण्ये त्रिकमीरितम् ॥ 25 ॥

तदेतत्कालरूपेण सृष्टौ संपरिवर्तते।

स्वतश्चापरिणामीदं(अपरिणामोऽयं E. I.) त्रैगुण्यं परिणामि तत् ॥ 26 ॥

कालकाल्यात्मकं(कल्यात्मक A. B.) द्वन्द्वमचिदेतत्प्रकीर्तितम्।

सृजन्त्या विविधान् भावान्मम देव्या महाश्रियः ॥ 27 ॥

कालोऽयं करणत्वेन वर्तते मन्मयः सदा।

तस्मात्कालमयात्पद्माद्विष्णुनाभिसमुद्भवात् ॥ 28 ॥

ब्रह्मा वेदमयो जज्ञे (त्रय्या सह स C.)स त्रय्या सह वीर्यवान्।

हिरण्यगर्भ उक्तो यः(अयं A.) पूर्वं लक्ष्मीसमुद्भवः ॥ 29 ॥

महाकालीसमुद्भता या सा नारी त्रयी स्मृता।

तदेतन्मिथुनं जज्ञे(चक्रे E. I.) विष्णोर्नाभिसरोरुहात्(नाभीसरोरुहात् A. B.) ॥ 30 ॥

पद्मं (धर्मादिकं चैव F. G.)पद्मोद्भवद्वन्द्वं तदेतत् त्रितयं सह।

महांस्तामस आक्यातो विकारः (पूर्वजो I.)पूर्वकैर्बुधैः ॥ 31 ॥

प्राणो हिरण्यगर्भश्च बुद्धिश्चेति त्रिधा भिदा।

पद्मपुंस्रीसमालम्बान्महत्त्वं तस्य शब्द्यते ॥ 32 ॥

गुणः प्राणस्य तु स्पन्दो बुद्धेरद्यवसायता।

धर्मादिकमधर्माद्यं द्वयं पुंसो (गुणोत्तमः A. B. C.)गुणो मतः ॥ 33 ॥

धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं चेति वर्णितः(वर्णितम् E. F.)।

धर्मादिको गुणो यस्मादधर्माद्याः प्रकीर्तिताः ॥ 34 ॥

महान्तमाविशन्त्येनं प्रेरयामि स्वसृष्टये(सिसृक्षया G.)।

प्रेर्यमाणात्ततस्तस्मादहंकारश्च जज्ञिवान् ॥ 35 ॥

(यः पूर्वं E.)पूर्वं यः शंकरः प्रोक्तो महामायासमुद्भवः।

या पत्नी तस्य गौरी सा जज्ञेऽभिमतिरत्र तु ॥ 36 ॥

आविश्यामुमहंकारं सृष्टये प्रेरयाम्यहम्।

स बभूव त्रिधा पूर्वं गुणव्यतिकरात्तदा ॥ 37 ॥

तामसस्तत्र भूतादिस्तस्य सर्वमिदं श्रृणु।

भूतादेः शब्दतन्मात्रं तन्मात्राच्छब्दसंभवः ॥ 38 ॥

मत्प्रेरिताच्छब्दमात्रात्स्पर्शमात्रं बभूव ह।

स्पर्शस्तु स्पर्शतन्मात्रात्तन्मात्रात्प्रेरितान्मया ॥ 39 ॥

तदासीद्रूपतन्मात्रं तस्माच्च प्रेरितान्मया।

रूपमाविर्बभूवाद्यं रसमात्रं ततः परम् ॥ 40 ॥

रसमात्रान्मया (क्षुब्धात् E. I.)क्षिप्तात्तस्माज्जज्ञे रसस्ततः।

गन्धतन्मात्रमप्यासीत्तस्माच्च प्रेरितान्मया ॥ 41 ॥

शुद्धो गन्धः समुद्भूत इतीयं भौतिकी भिदा।

मात्राणि सूक्ष्मभूतानि स्थूलभूतानि चापरे ॥ 42 ॥

शब्दादयः समाख्याता गुणाः शब्दादयस्तु ये।

स्थूलभूतविसर्गास्ते नान्ये शब्दादयो गुणाः ॥ 43 ॥

शान्तत्वं चैव घोरत्वं मूढत्वं चेति तत् त्रिधा।

सत्त्वाद्युन्मेषरूपाणि तानि सूक्ष्मेषु सन्ति न ॥ 44 ॥

तेन तन्मात्रता तेषां सूक्ष्माणां परिकीर्तिता।

सुखदुःखादिदायित्वात् स्थूलत्वमितरत्र तु ॥ 45 ॥

स्थूलानामेव भूतानां त्रिधावस्था(अवस्थाः F.) प्रकीर्तिता(प्रकीर्तिताः A. F.)।

सूक्ष्मास्च पितृजाश्चैव प्रभूता इति भेदतः ॥ 46 ॥

घटाद्या (विषयाः E. I.)विविधा बाह्याः प्रभूता इति शब्द्यते।

शुक्लशोणितसंभूता विशेषाः पितृजाः स्मृताः ॥ 47 ॥

सूक्ष्मास्तु पञ्चभूताः स्युः सूक्ष्मदेहव्यपाश्रयाः।

सर्गो भूतादिजो ह्येवं क्रमशः परिकीर्तितः ॥ 48 ॥

अहंकारस्य यावंशौ रजःसत्त्वसमाश्रयौ।

वैकारिक इति प्रोक्तः सात्त्विकोंऽशस्तयोः परः(अंशस्तु योऽपरः E.) ॥ 49 ॥

तैजसः कथितः सद्भिस्तयोः सृष्टिमिमां श्रृणु।

वैकारिकादहंकारादासीच्छ्रोत्रादिधीन्द्रियम् ॥ 50 ॥

कर्मेन्द्रियं च वागादि तैजसात्संप्रवर्तते।

(A. B. D. F. G. omit 9 lines from here.)उभयस्मात्ततश्चासीद् बुद्धिकर्मेन्द्रियं मनः ॥ 51 ॥

श्रोत्रं त्वक् चैव चक्षुश्च जिह्वा घ्राणं च पञ्चमम्।

बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चाहुः शक्तिरेषा मदात्मिका ॥ 52 ॥

वाक् च हस्तौ च पादौ च तथोपस्थं च पायु च।

कर्मेन्द्रियाणि पञ्चाहुः शक्तिरेषा मदात्मिका ॥ 53 ॥

या सा विज्ञानशक्तिर्मे पारंपर्यक्रमागता।

बुद्धीन्द्रियाण्यधिष्ठाय विषयेषु प्रवर्तते ॥ 54 ॥

क्रियाशक्तिस्च या सा मे पारंपर्यक्रमागता।

कर्मेन्द्रियाण्यधिष्ठाय कर्तव्येषु प्रवर्तते ॥ 55 ॥

श्रोत्रस्य विषयः शब्दः श्रवणं च क्रिया मता।

त्वचश्च विष्यः स्पर्शः स्पर्शनं च क्रिया मता ॥ 56 ॥

चक्षुषो विषयो रूपं दर्शनं च क्रिया मता।

जिह्वाया विषयो रस्यो रसनं च क्रिया मता ॥ 57 ॥

घ्राणस्य विषयो गन्ध आघ्राणं च क्रिया मता।

वृत्तयो विषयेष्वस्य श्रोत्रादेः श्रवणादयः ॥ 58 ॥

(आलोचनादि A. B. C. G.)आलोचनानि कथ्यन्ते धर्मिमात्रग्रहश्च सः।

दिक् च विद्युत्तथा सूर्यः सोमो वसुमती तथा ॥ 59 ॥

अदिदैवमिति प्रोक्तं क्रमाच्छ्रोत्रादिपञ्चके।

(C. omits this and the next line.)अधिभूतमिति प्रोक्तः शब्दाद्यो विषयः क्रमात् ॥ 60 ॥

श्रोत्रादिपञ्चकं त्वेतदध्यात्मं परिकीर्तितम्।

(श्रोत्रादिसात्विकी G.)श्रोत्रादेः सात्त्विकात्सृष्टिर्वियदादिव्यपेक्षया ॥ 61 ॥

तेन भौतिकमित्युक्तं क्रमाच्छ्रोत्रादिपञ्चकम्।

वाचस्तु विषयः शब्दो वचनं च क्रिया मता ॥ 62 ॥

(F. G. omit this line.)हस्तेन्द्रियस्य चादेयमादानं च क्रिया मता।

पादेन्द्रियस्य गन्तव्यं गमनं च क्रिया मता ॥ 63 ॥

उपस्थस्य तदानन्द्यमानन्दश्च क्रिया मता।

विसृज्यं विषयः पायोर्विसर्गश्च क्रिया मता ॥ 64 ॥

हस्तादिकं चतुष्कं यत्तत्पञ्चविषयात्मकम्।

अग्निरिन्द्रश्च विष्णुश्च (तथैव द्यौः A. G.)तथैवाद्यः प्रजापतिः ॥ 65 ॥

मित्रश्चेति क्रमाज्ज्ञेया अदिदेवा विचक्षणैः।

शब्दः पञ्चात्मकं चैव वागादेर्विषयो हि यः ॥ 66 ॥

सोऽधिभूत इति प्रोक्तो वागाद्यध्यात्ममुच्यते।

मनस्तु सहकार्यस्मिन्नुभयत्रापि पञ्चके ॥ 67 ॥

(ज्ञानेन्द्रियगणे चैतत् A. B.)ज्ञानेन्द्रियगणैश्चैतद्विकल्पं तनुते मनः।

विकल्पो विविधा क्लृप्तिस्तच्च प्रोक्तं विशेषणम् ॥ 68 ॥

धर्मेण सह संबन्धो धर्मिणश्च स उच्यते।

विकल्पः पञ्चधा ज्ञेयो द्रव्यकर्मगुणादिभिः ॥ 69 ॥

दण्डीति द्रव्यसंयोगाच्छुक्लो गुणसमन्वयात्।

गच्छतीति क्रियायोगात्पुमान् सामान्यसंस्थितेः(संगमात् E.) ॥ 70 ॥

(A. B. D. F. G. omit four lines from here.)डित्थः शब्दसमायोगादितीयं पञ्चधा स्थितिः।

कर्मेन्द्रियगणैश्चैतत्संकल्पं तनुते मनः ॥ 71 ॥

औदासीन्यच्युतिर्या सा संकल्पोद्योगनामिका।

अहंकारेण चैतस्मिन्रुभयत्र गणे स्थितिः ॥ 72 ॥

ज्ञानेन्द्रियगणे सोऽयमभिमानेन वर्तते।

देशकालान्वयो ज्ञातुरभिमानः प्रकीर्तितः ॥ 73 ॥

ममाद्य पुरतो भातीत्येवं वस्तु प्रतीयते।

कर्मेन्द्रियगणे त्वेष संरम्भेण प्रवर्तते ॥ 74 ॥

संकल्पपूर्वरूपस्तु(रूपं तु E.) संरम्भः(संभ्रमः I.) परिकीर्तितः।

बुद्धिरध्यवसायेन ज्ञानेन्द्रियगणे स्थिता ॥ 75 ॥

बुद्धिरध्यवसायार्थावधारणमुदीर्यते।

अवधारणमर्थानां निश्चयः परिकीर्तितः ॥ 76 ॥

कर्मेन्द्रियगणे बुद्धिः प्रयत्नेन प्रवर्तते।

त्रयोदशविधं ज्ञेयं(तत्र E. I.) तदेतत्करणं बुधैः ॥ 77 ॥

बाह्यं दशविधं ज्ञेयं त्रिधान्तःकरणं स्मृतम्।

त्रयोविंशतिरेते तु (विराजः B.)विकाराः परिकीर्तिताः ॥ 78 ॥

करणानि दश त्रीणि सूक्ष्मांशाः स्थूलसंभवाः।

एतत्सृक्ष्मशरीरं तु विराजः परिकीर्तितम् ॥ 79 ॥

(सृष्टयः E. I.)व्यष्टयः सूक्ष्मदेहाश्च(भेदाश्च A. B.) प्रतिजीवं व्यवस्थिताः॥

अपवर्गे निवर्तन्ते जीवेभ्यस्ते स्वयोनिजाः ॥ 80 ॥

अन्योन्यानुग्रहेणैते त्रयोविंशतिरुत्थिताः(ऊर्जिताः A. B. D.)।

महदाद्या विशेषान्ता ह्यण्डमुत्पादयन्ति ते ॥ 81 ॥

तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम्(सहस्रभम् G.)।

तस्मिन् प्रजापतिर्जज्ञे विराड्‌ देवश्चतुर्मुखः ॥ 82 ॥

विराजश्च मनुर्जज्ञे मनोस्ते मानवाः स्मृताः।

मरीचिप्रमुखास्तेभ्यो जगदेतच्चराचरम् ॥ 83 ॥

प्रकारोऽयं ममोद्यत्या लेशतस्ते प्रदर्शितः।

(स्वच्छा F.)स्वतः शुद्धापि चिच्छक्तिः संविद्धानाद्यविद्यया ॥ 84 ॥

दुःखं जन्मजराद्युत्थं तत्रस्था प्रतिपद्यते।

शुद्धविज्ञानसंबन्धाच्छुद्धकर्मसमन्वयात्।

यदा धुनोत्यविद्यां तां तदा (सानन्त्य E.)सानन्दमश्नुते ॥ 85 ॥

षष्ठोऽध्यायः - 6

श्रीः(श्रीरुवाच B.)---

पूर्णस्तिमितषाड्‌गुण्यचिदानन्दमहोदधेः।

अहंताहं हरेराद्या निस्तरङ्गार्णवाकृतेः ॥ 1 ॥

साहमेवंविधा शुद्धा क्वचिदुच्छूनतां गता।

सिसृक्षालक्षणा देवी स्वतन्त्रा सच्चिदात्मिका ॥ 2 ॥

षट्‌कोशतां समापद्ये सत्ताहं वैष्णवी परा।

शक्तिर्माया प्रसूतिश्च प्रकृतिस्रिगुणात्मिका ॥ 3 ॥

ब्रह्माण्डं (जीवदेहाश्च B.)जीवलदेहश्चेत्येते षट्‌कोशसंज्ञिताः।

सिसृक्षा या परा विष्णोरहंतायाः समुद्गता ॥ 4 ॥

शक्तिः सा प्रथमः कोशः शुद्धमार्गप्रवर्तनी।

कोशः कुलायपर्यायः शरीरापरनामवान् ॥ 5 ॥

शुद्धेऽस्मिन् प्रथमे कोशे प्रथमोन्मेषलक्षणे।

अहंमानी परो ह्यासीद्देवः संकर्षणः प्रभुः ॥ 6 ॥

तिलकालकवत्तत्र विकारो मसृणः स्थितः।

तस्याहंता तु (देवी या E. I.)या देवी साहं (संकर्षणी B.)सांकर्षणी परा ॥ 7 ॥

श्रीरित्येव(एवं B.) समाख्याता विज्ञानबलशालिनी।

यस्तस्या मे समुन्मेषः प्रद्युम्नः स तु कीर्त्यते ॥ 8 ॥

संकर्षणस्य देवस्य शक्तिकोशाभिमानिनः।

(बुद्धिवत् A. B.)बुद्धित्वे वर्तते देवः प्रद्युम्नः पुरुषोत्तमः ॥ 9 ॥

भोक्तृभोग्यसमष्टिस्तु निलीना(निलीनं B.) तत्र तिष्ठति।

मनोभूतस्य देवस्य तस्याहंता तु या स्मृता ॥ 10 ॥

साहं सरस्वती नाम (वीर्यशौर्य A. I.)वीर्यैश्वर्यविवर्तिनी।

यो मे तस्याः समुन्मेषः सोऽनिरुद्धः प्रकीर्तितः ॥ 11 ॥

तस्य संकर्षणस्याहमहंकारविधौ स्थिता।

संकर्षणादयो देवास्त्रय एते पुरातनाः ॥ 12 ॥

जीवो बुद्धिरहंकार इति नाम्ना प्रकीर्तिताः।

नैवैते प्राकृता देवाः किंतु शुद्धचिदात्मकाः ॥ 13 ॥

आदिव्यूहस्य(व्यूढस्य F.) देवस्य वासुदेवस्य दीव्यतः।

तत्तत्कार्यकरत्वेन तत्तन्नाम्ना निरूपिताः ॥ 14 ॥

सर्वे ते षड्‌गुणाः प्रोक्ताः सर्वे ते पुरुषोत्तमाः।

पूर्णस्तिमितषाड्‌गुण्यसदानन्दमहोदधेः ॥ 15 ॥

षण्णां युगपदुन्मेषो गुणानां(उन्मेषात् षाड्‌गुण्यं B.) कार्यवत्तया।

योऽभूत्स वासुदेवस्तु व्यूहः प्रथमकल्पितः ॥ 16 ॥

तस्य शान्तिरहंता तु साहं शक्तिः प्रकीर्तिता।

शक्तिकोशस्थिता देवाः (त्रयस्ते E. I.)सूयन्ते यत्र चिन्तिताः ॥ 17 ॥

अनिरुद्धस्य याहंता रतिरित्येव संज्ञिता।

सैव देवी महालक्ष्मीर्मायाकोशः स उच्यते ॥ 18 ॥

महालक्ष्म्या य उन्मेषो मायाया गुणसंज्ञितः।

महाकालीमहाविद्याद्वयं संपरिकीर्त्यते ॥ 19 ॥

महालक्ष्मीमहामायामहाविद्यामयो महान्।

प्रसूतिर्नाम कोशो मे तृतीयः परिपठ्यते ॥ 20 ॥

त्रीण्यत्र मिथुनान्यासन् यानि पूर्वोदितानि ते।

प्रधानं सलिलीकृत्य यच्छेते पुरुषोत्तमः ॥ 21 ॥

सा प्रोक्ता प्रकृतिर्योनिर्गुणसाम्यस्वरूपिणी।

विरिञ्चोऽजनयद्यद्वै पूर्वमण्डं स्वमात्मनि ॥ 22 ॥

तदेके प्रकृतिं प्राहुस्तत्त्वशास्त्रविशारदाः।

महदाद्यैः पृथिव्यन्तैरण्डं यन्निर्मितं सह ॥ 23 ॥

तद्ब्रह्माण्डमिति(ब्रह्माण्डमिदं E.) प्रोक्तं यत्र ब्रह्मा विराडभूत्।

अङ्गप्रत्यङ्गयुक्तं यच्छरीरं (जीवतामिह E.)जीविनामिह ॥ 24 ॥

एषा कोशविधा षष्ठी क्रमशस्तनुतां गता।

अवरोहाः षडेते मे पूर्णायाः परिकीर्तिताः ॥ 25 ॥

आद्ये कोशे स्वयं देवस्रिधैवाहंतया स्थितः।

पञ्चस्वन्येषु कोशेषु जीवा नानाविधाः स्थिताः ॥ 26 ॥

शुभाशुभविभागोत्थां भजन्ते विविधां दशाम्।

दिव्यास्तिस्रस्रयस्तासां(त्रयस्त्वासां E. I.) मिथुनानि च यानि तु ॥ 27 ॥

अण्डमध्येऽवताराश्च तासां तेषां च ये स्मृताः।

स्वातन्त्र्यनिर्मितास्त्वेते(निर्मितास्ते ते E. I.) नैव कर्मवशानुगाः ॥ 28 ॥

अप्राकृताश्च ते देहा उभयेषां प्रकीर्तिताः।

अन्ये पञ्चसु कोशेषु देवाद्याः स्थावरान्तिमाः ॥ 29 ॥

नानास्थानजुषो जीवाः कर्मभिः संसरन्ति ये।

(अधिकारं E.)अधिकारक्षयं नीत्वा शुभपाकवशादिमे ॥ 30 ॥

संप्राप्य ज्ञानभूयस्त्वं योगक्षपितकल्मषाः।

आरोहन्ति शनैः कोशानारूढा न पतन्ति ते ॥ 31 ॥

सत्यलोकात्प्रभृत्येते यां भूमिमधिरोहिताः।

पुनस्ते न निवर्तन्ते तिष्ठन्त्यूर्ध्वं व्रजन्ति ते ॥ 32 ॥

शक्रः(शक्र उवाच F.)---

क्षीरोदसंभवे देवि पद्मनाभकुटुम्बिनि।

जीवः को नाम (तं E.)तद्‌ ब्रूहि नमस्ते पद्मसंभवे ॥ 33 ॥

पूर्णाहंता हरेराद्या साहं सर्वेश्वरी परा।

(सत्याः E.)तस्याः स्मृताश्चतस्रो मे दशास्त्रिदशपुंगव ॥ 34 ॥

प्रमातेति विधा त्वेका तदन्तःकरणं परा।

बहिः करणमन्या च चतुर्थी भावभूमिका ॥ 35 ॥

प्रमाता चेतनः प्रोक्तो मत्संकोचः स उच्यते।

अहं हि देशकालाद्यैरपरिच्छेदमीयुषी ॥ 36 ॥

स्वातन्त्र्यादेव संकोचं भजाम्यजहती स्वताम्।

प्रथमस्तत्र संकोचः प्रमातेति प्रकीर्त्यते ॥ 37 ॥

चिदात्मनि यथा विश्वं मयि लीनमवस्थितम्।

प्रमातरि तथैवैतद्दर्पणोदरशैलवत् ॥ 38 ॥

ऐकरूप्यं द्विरूपत्वं त्रिरूपत्वं चतुर्भिदाम्।

(षट्‌सप्तपञ्च A. B. C.)सप्तपञ्चकरूपत्वं प्रमाता यत्प्रपद्यते ॥ 39 ॥

प्रकाशेनात्मनो(आत्मना E.) ह्येको ग्राह्यग्राहकतावशात्।

द्वैरूप्यं तत्त्रिरूपत्वं ज्ञानाकारक्रियात्मना ॥ 40 ॥

(तानि F.)कानि तत्त्वानि पद्माक्षि कति कीदृग्विधानि च ॥ 41 ॥

एतत्पृष्टा मया ब्रूहि नमस्ते (पद्म B.)सिन्धुसंभवे।

ज्ञानकर्मविभेदेन त्रीण्यन्तःकरणानि च।

प्रकृतिश्च प्रसूतिश्च माया सत्त्वं रजस्तमः ॥ 43 ॥

कालश्च नियतिः शक्तिः पुरुषः परमं नभः।

भगवानिति तत्त्वानि सात्त्वताः समधीयते ॥ 44 ॥

शक्रः---

मया श्रुतानि तत्त्वानि त्वद्वक्त्रसरसीरुहात्।

व्याचक्ष्वैतानि मे देवि नमस्ते सरसीरुहे ॥ 45 ॥

सप्तमोऽध्यायः - 7

श्रीः(श्रीरुवाच B.)---

व्याचक्षेऽहं (तु ते E. I.)ततः शक्र क्रमशस्तत्त्वपद्धतिम्।

शुद्धाशुद्धविमिश्रेयं तत्त्वपद्धतिरुच्यते ॥ 1 ॥

(निर्नीरदा E. I.)निरम्भोदाम्बराभासो निष्पन्दोदधिसंनिभः।

स्वच्छस्वच्छन्दचैतन्यसदानन्दमहोदधिः ॥ 2 ॥

आकारदेशकालादिपरिच्छेदविवर्जितः(विशेषणविवर्जितः A. B. C. F.)।

भगवानिति विज्ञेयः परमात्मा सनातनः ॥ 3 ॥

तस्याहंता परा तादृग्भगवत्ता सनातनी।

नारायणी परा सूक्ष्मा निर्विकल्पा निरञ्जन ॥ 4 ॥

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजोमहोदधिः।

षण्णां युगपदुन्मेषो गुणानां प्रथमो हि यः ॥ 5 ॥

भवद्भावात्मकत्वेन द्विधा स व्यपदिश्यते।

भवंस्तु वासुदेवोऽत्र भावोऽस्मिन् वासुदेवता ॥ 6 ॥

शान्तिर्नाम्ना समाख्याता साहं देवी सनातनी।

संकर्षणादयो व्यूहाः साहंताः प्राङ्‌ निरूपिताः ॥ 7 ॥

त्रयश्च चातुरात्म्यं तच्चत्वारोऽमी सुरेश्वर।

एतावद्भगवद्वाच्यं (तत्त्वतः D. E. I.)निस्तत्त्वं तत्त्वमुत्तमम् ॥ 8 ॥

नभस्तु परमं व्योम परमाकाशशब्दितम्।

यत्र (देशे B. F.)देवो मया सार्धं विभज्यात्मानमात्मना ॥ 9 ॥

क्रीडते रमया विष्णुः परमात्मा सनातनः।

षाड्‌गुण्यस्य समुन्मेषः स देशः परमाम्बरम् ॥ 10 ॥

पुरुषो भोक्तृकूटस्थः सर्वज्ञः सर्वतोमुखः।

अंशतः प्रसरन्त्यस्मात्सर्वे जीवाः सनातनाः ॥ 11 ॥

(प्रल्ये त्वपि यान्त्येनं A.; प्रलयेऽपि विशन्त्येनं E. F. I.)प्रलये त्वपियन्त्येनं कर्मात्मानो नरं परम्।

इयं मातृदशा सा मे (पूर्वमेव B. F.)या ते पूर्वं मयोदिता ॥ 12 ॥

महालक्ष्मीः समाख्याता शक्तितत्त्वं मनीषिभिः।

नियतिस्तु महाविद्या कालः काली प्रकीर्तिता ॥ 13 ॥

सत्त्वं रजस्तमश्चेति गुणत्रयमुदाहृतम्।

सुखरूपं स्मृतं सत्त्वं स्वच्छं ज्ञानकरं (सुर B.)लघु ॥ 14 ॥

दुःखरूपं रजो ज्ञेयं चलं रक्तं प्रवर्तकम्।

(E. omits three lines from here.)मोहरूपं तमो ज्ञेयं गुरु कृष्णं नियामकम् ॥ 15 ॥

माया चैव प्रसूतिश्च प्रकृतिश्चेति(प्रकृतिश्चैव B.) वासव।

पुरस्ताद्व्याकृतं तुभ्यं तदेतत्प्रकृतित्रिकम् ॥ 16 ॥

(A. B. C. I. omit this line.)भूतानि दशसंख्यानि तथा खानि त्रयोदश।

त्रयोविंशतिरप्येते सुस्पष्टं व्याकृता पुरा(व्याकृतं मया B.) ॥ 17 ॥

तदयं मम संकोचः प्रमाता शुद्धचिन्मयः।

स्वान्तःस्फुरिततत्त्वौघः स्थितो दर्पणवत्सदा ॥ 18 ॥

चातूरूप्यं तु यत्तस्य तदिहैकमनाः शृणु।

आद्यं शून्यमयो माता मूर्छादौ परिकीतितः ॥ 19 ॥

(B. omits this line.)ततः प्राणमयो माता सुषुप्तौ परिकीर्तितः।

प्राणा एव प्रतायन्ते सुषुप्तौ पुरुषस्य तु ॥ 20 ॥

मूर्छाविषोपघातादौ प्राणोऽपि विनिवर्तते।

केवलं स्वात्मसत्तैव(संज्ञैव G.) ततः शून्यस्तदा पुमान् ॥ 21 ॥

तृतीयोऽष्टपुरीमात्रः स्वप्ने माता प्रकीर्तितः।

प्राणा भूतानि कर्माणि करणानि त्रयो गुणाः ॥ 22 ॥

प्राग्वासना अविद्या च लिङ्गं पुर्यष्टकं स्मृतम्।

स्वप्नेऽन्तःकरणेनैव स्वैरं हि परिवर्तते ॥ 23 ॥

चेष्टमानः स्वदेहेन देही जाग्रद्दशां गतः।

चातूरूप्यमिदं (पुंसां B.)पुंसस्रैरूप्यमपि मे शृणु ॥ 24 ॥

ज्ञानक्रियास्वरूपाणां संकोचस्रिविधस्तु यः(विधः स्मृतः B.)।

तस्य तद्धि त्रिरूपत्वं तस्य व्याख्यामिमां शृणु ॥ 25 ॥

मायया ज्ञानसंकोच (ज्ञानै I.)आनैश्वर्यात्क्रियाव्ययः।

अशक्तेरणुता रूपे त्रिधैव व्यपदिश्यते ॥ 26 ॥

अणुः किंचित्करश्चैव किंचिज्ज्ञश्चायमित्युत(उच्यते B. D.)।

द्वैरूप्यमैकरूप्यं च पूर्वमेव निरूपितम् ॥ 27 ॥

एवं (मातृदशामेत्य सविशेषाः प्रकीर्तिताः A. B.)मातृदशा मेऽद्य सविशेषा प्रकीर्तिता।

आन्तः करणिकीं चैव दशां शक्राद्य मे शृणु ॥ 28 ॥

स्वच्छन्दा संविदेवाहं स्वतश्चेतनतां गता।

हित्वा चेतनतां तां चाप्यवरूढा ततः (पदात् E. I.)क्रमात् ॥ 29 ॥

चैत्यसंकोचनी चित्तमन्तः करणमीरितम्।

मनोबुद्धिरहंकार इत्येतत् त्रितयं च(तु B. I.) तत् ॥ 30 ॥

(विकल्पो व्यवसायः A. I.)विकल्पोऽध्यवसायश्चाप्यभिमानश्च वृत्तयः।

मनो विकल्पयत्यर्थमहंकारोऽभिमन्यते ॥ 31 ॥

अध्यवस्यति बुद्धिश्च चेतनाधिष्ठिता सदा।

बुद्धिरध्यात्ममित्युक्ता निर्णयोऽप्यधिभूतकम्(अधिभौतिकम् A. B.) ॥ 32 ॥

बुद्धिदर्पणसंलीनः क्षेत्रज्ञश्चाधिदैवतम्।

अहंकृतिस्तथाध्यात्ममभिमानोऽधिभूतकम् ॥ 33 ॥

अधिदैवमथो रुद्रो मनोऽध्यात्मं प्रकीर्तितम्।

विकल्पोऽप्यधिभूतस्तु चन्द्रमा अधिदैवतम् ॥ 34 ॥

प्राणसंरम्भसंकल्पा गुणा एषां क्रियाविधौ।

(F. omits this line.)प्राणः प्रयत्न इत्युक्तः संरम्भो गर्व उच्यते ॥ 35 ॥

(E. I. omit this line; फलस्वत्वस्वरूपश्च संरम्भो गर्व उच्यते B.)फलस्वाम्यस्वरूपश्च गर्वः संरम्भ उच्यते।

औदासीन्यच्युतिः प्रोक्तः संकल्पो मानसो बुधैः ॥ 36 ॥

व्याख्यातेयं द्वितीया मे ह्यान्तःकरणिकी दशा।

प्रच्यवन्ती ततो रूपादान्तः करणिकादहम् ॥ 37 ॥

स्त्यानतां क्रमशः प्राप्ता बहिष्करणसंज्ञिता(संज्ञिका E.)।

करणानि तु बाह्यानि व्याख्यातानि मया पुरा ॥ 38 ॥

ज्ञानेन्द्रियप्रवृत्तौ तु मनआदि प्रवर्तते।

चक्षुरालोकयत्यर्थं विकल्पयति (कर्मणः E. I.)तन्मनः ॥ 39 ॥

(आलोचन I.)आलोकनविकल्पस्थमहंकारोऽभिमन्यते।

अध्यवस्य ततो बुद्धिः क्षेत्रज्ञाय प्रयच्छति ॥ 40 ॥

कर्मेन्द्रियप्रवृत्तौ तु विपर्यस्तः क्रमः स्मृतः।

संकल्पादेः पराचीना वचनादिक्रिया यतः ॥ 41 ॥

अध्यात्मादिविशेषोऽत्र सर्वः पूर्वमुदीरितः।

तृतीयेयं विधाख्याता बहिष्करणवर्तिनी ॥ 42 ॥

चतुर्थीं त्वमिमां कोटिं मेयरूपां तु मे शृणु।

मेयं (तद्‌ E.)तु द्विविधं तावद्बहिरन्तर्व्यवस्थया ॥ 43 ॥

बाह्यं तु नीलपीतादि सुखदुःखाद्यथान्तरम्।

आभिश्चतसृभिश्चाहं विधाभिः स्त्यानतां गता ॥ 44 ॥

स्वचित्तोत्थविकल्पार्थैः प्रत्यक्षाप्यस्मि विस्मृता।

सदाचार्योपदेशेन सत्तर्कमनुरुन्धता ॥ 45 ॥

निरूप्ये निपूणैर्यत्र (मेयेवास्मि A. B. D. I.)मेयेऽप्यस्मि तदा स्फुटम्।

विलाप्य सकलं भावं चेत्यरूपमिमं तथा ॥ 46 ॥

स्वच्छन्दा पूर्णचिद्रूपा प्रकाशेऽहं तदा स्वयम्।

स्वच्छा स्वच्छतरा साहं ततः करणसंज्ञिता ॥ 47 ॥

ततो मातर्यतिस्वच्छा स्फुरामि स्वच्छचिन्मयी।

आरोहमवरोहं च भावयन्मामकावुभौ।

मच्चित्तो मद्गतप्राणो मद्भावायोपपद्यते ॥ 48 ॥

अष्टमोऽध्यायः - 8

शक्रः---

नमस्ते सिन्धुसंभूते नमस्ते पद्मसंभवे।

नमः सरोरुहावासे नारायणकुटुम्बिनि ॥ 1 ॥

अवतारास्तु ये प्रोक्तास्त्वदीयाः कोशपञ्चके।

(तन्मे A.) तान्मे विस्तरतः पद्मे पृच्छते वक्तुमर्हसि ॥ 2 ॥

किमर्थाः किंप्रकारास्ते कियन्तः किंस्वरूपकाः।

तत्त्वं कथय मे देवि सर्वज्ञा ह्यसि शाश्वती ॥ 3 ॥

अतरङ्गमनिर्देश्यमप्रकम्प्यमनूपमम्(अरूपकम् E. I.)।

(अप्रकाश C.) अप्रकारमसंभेद्यमविकल्पमनाकुलम्(अविकारमनाकुलम् B.) ॥ 4 ॥

एकं नारायणं ब्रह्म शून्यं शुद्धं निरामयम्।

(B. omits 8 lines from here.) यदिदं दृश्यते किंचिच्छ्रूयते वानुमीयते ॥ 5 ॥

प्रमाणत्रयसंबोध्यं(संभेद्यं A. C. I.) भावाबावस्वलक्षणम्।

चराचरणमु स्थूलं चेतनाचेतनं जगत् ॥ 6 ॥

तदिदं सकलं ब्रह्म नारायणमनुत्तरम्(अहं भवत् A. F.; अनुत्तमम् E. I.)।

(F. omits 4 lines from here.) अविद्याविधुरानन्दस्वच्छस्वच्छन्दिचद्धनम् ॥ 7 ॥

भवद्भावात्मकं दिव्यमध्वनः पारमुत्तमम्।

शक्तिमच्छक्तिभावेन तद्‌ द्विधा व्यवतिष्ठते ॥ 8 ॥

शक्तिमत्तत् परं ब्र्हन नारायणमहं भवत्।

शक्तिर्नारायणी साहमहंता भावरूपिणी ॥ 9 ॥

स प्रदेशो न तस्यास्ति येन भूतं मया विना।

स प्रदेशो न मे कश्चिद्विना तद्येन भूयते ॥ 10 ॥

एकधा (तत् B.)च द्विधा चैव तैस्तैस्तत्त्वाब्धिपारगैः।

व्यपदिश्यावहे शास्त्रैस्तावावां सर्वकारणम् ॥ 11 ॥

भावोत्तरा क्वचित्सृष्टिः क्वचित्सा भवदुत्तरा।

भवद्भावोत्तरा क्वापि विद्वास्तत्र न मुह्यति ॥ 12 ॥

एक एवावतीर्णो हि देवानां कार्यवत्तया।

नारायणो यदा साहं तत्र तद्भावभाविनी ॥ 13 ॥

एकैव चावतीर्णाहं यदा देवहितेप्सया।

अहंतायां मयि व्यक्तः स देवोऽहंपदार्थवान् ॥ 14 ॥

अवतीर्णौ यदा तुल्यं देवकार्यचिकीर्षया।

अन्योन्ययोः स्थितावावां भवद्भावात्मकौ (दूयौ A. B. C. D.)द्वयोः ॥ 15 ॥

इत्थं व्यवस्थिते तत्त्वे ह्यवतारगतिं शृणु।

अनिरुद्धो (अभवद्देवः A. B. G.)विभुर्देवो देवदेवः सनातनः ॥ 16 ॥

महाविद्यासमुद्भूतस्तदाहमपि वासव।

मत्त एव महालक्ष्म्या अभूवं कमलाख्यया ॥ 17 ॥

ताविमौ दम्पती दिव्यौ पितरौ जगतां मतौ।

पद्मनाभावतारे तु तावेतौ द्वावयोनिजौ ॥ 18 ॥

नारायणावतारो यः शक्तीशो नाम नामतः।

प्रकारा बहवस्तस्य सर्वत्राहमनुव्रता ॥ 19 ॥

एकधा (च चतुर्धा B. E. I.)द्विचतुर्धा च षोढा चैव तथाष्टधा।

पुनर्द्वादशधा (चेति E.)चैव तत्र नामानि मे शृणु ॥ 20 ॥

श्रीर्नाम (द्विभुजा साहं A.; द्विभुजास्याहं D.)द्विभुजस्याहमङ्कस्था वरवर्णिनी।

तस्यैवोभयतोरूपे श्रीश्च पुष्टिश्च वासव ॥ 21 ॥

चतुर्दिशं तु तस्यैव श्रीः कीर्तिश्च जया तथा।

मायेति कृत्वा रूपाणि (भुञ्जेऽहं E.)भुज्येऽहं तेन विष्णुना ॥ 22 ॥

तस्यैव कोणषट्‌कस्था षोढाहं शृणु नाम च।

शुद्धिर्निरञ्जना नित्या ज्ञानशक्तिश्च वासव ॥ 23 ॥

तथापराजिता चैव षष्ठी तु प्रकृतिः परा।

तस्यैव चाष्टधा दिक्षु साहं रूपैर्व्यवस्थिता ॥ 24 ॥

लक्ष्मीः सरस्वती सर्वकामदा प्रीतिवर्धनी।

यशस्करी शान्तिदा च तुष्टिदा पुष्टिरष्टमी ॥ 25 ॥

(कोणषट्‌के तु B.; कोणषट्‌के तु तस्यैव षड्‌भुजस्याहमष्टधा F.)कोणद्विषट्‌के तस्यैव स्थिता द्वादशधारम्यहम्(ह्यहम् B.)।

श्रीश्च कामेश्वरी (शान्तिः A.; कीर्तिः F.)कान्तिः क्रियाशक्तिविभूतयः ॥ 26 ॥

इच्छा प्रीती रतिश्चैव माया धीर्महिमेति च।

एवं चतुर्भुजस्यापि षोढाहं क्रमशः स्थिता(तथा E.) ॥ 27 ॥

तस्यैव (षड्‌भुजस्यैवं B. E.)षड्‌भुजस्याहमष्टबाहोश्च वासव।

द्विषड्‌बाहोस्तथा साहं द्विसप्तकभुजस्य च ॥ 28 ॥

तथा षोडशहस्तस्य भुजद्विनवकस्य च।

विभज्य बहुधात्मानमियद्भेदा व्यवस्थिता ॥ 29 ॥

अवतारो हि यो विष्णोः सिन्धुशायीति संज्ञितः।

स्थिताहं परितस्तस्य चतुर्धा रूपमेयुषी ॥ 30 ॥

लक्ष्मीर्निद्रा तथा प्रीतिर्विद्या चेति विभेदिनी।

अवतारो हि यो विष्णोः (शक्तीशो A.)श्रीपतिर्नाम नामतः ॥ 31 ॥

श्रीरित्येवाख्यया तत्र तस्याहं वामतः स्थिता।

अवतारो हि यो विष्णोर्नामतः पारिजातजित् ॥ 32 ॥

(तदानन्दकरा A. G.)तदंसस्थकरा तस्य वामोत्सङ्गे हरेः स्थिता।

अवतारो हि यो विष्णोर्नाम्ना मीनधरः शुभः ॥ 33 ॥

(अनुग्रहक्रमात्तत्र A. B. D.)अनुभ्रमामि तं तत्र साहं नौरूपधारिणी।

त्रैविक्रमोदयो विष्णोरवतारः परः स्मृतः ॥ 34 ॥

आह्लादजननी गङ्गा तत्पादात्प्रभवाम्यहम्।

अनन्तशयनो नाम योऽवतारो हरेरहम् । 35 ॥

स्थिता चतुर्दिशं तस्य चातुरात्म्यमुपेयुषी।

लक्ष्मीश्चिन्ता तथा निद्रा पुष्टिश्चेत्याख्यया युता ॥ 36 ॥

इत्येषु सह सिद्धाहमवतीर्णाण्डमध्यतः।

(A. B. C. D. F. omit six lines from here.)अवताराः पृथग्भूता यदा ब्रह्माण्डमध्यतः ॥ 37 ॥

अनुव्रता तथैवाहमवतीर्णा पृथक् पृथक्।

अवतारो हि यो नाम वराहो वेदविश्रुतः ॥ 38 ॥

तदाहमपि भूर्नाम पृथग्भूता भजाम्यहम्।

अवतारो हि यो नाम धर्मो विष्णुः पुरातनः ॥ 39 ॥

तदाहं भार्गवी नाम ख्यातिजा श्रीः प्रकीर्तिता।

अवतारो हि यो नाम दत्तात्रेयोऽत्रिनन्दनः ॥ 40 ॥

तदा हि तस्य भोगाय (सरसाहं F.)सरसोऽहं समुत्थिता(सरःस्थिता B.)।

अवतारो हि यो नाम वामनो वैष्णवः शुभः ॥ 41 ॥

पद्मादहं समुत्पन्ना तदा पद्मेति विश्रुता।

अवतारो यदा विष्णोर्भार्गवो रामसंज्ञितः ॥ 42 ॥

तदाहं धरणी नाम शक्तिरासमयोनिजा।

अवतारो हि यो नाम रामो दाशरथिः शुभः ॥ 43 ॥

जाता जनकयज्ञेऽहं क्षेत्राद्धलमुखक्षतात्।

नाम्ना सीतेति विख्याता दशाननविनाशनी ॥ 44 ॥

अवतारो हि यो विष्णोश्चतुर्धा संभविष्यति।

मधुरायामहं व्यक्तिं चतुर्धैष्यामि वै तथा ॥ 45 ॥

रेवती रुक्मिणी चैव रतिर्नाम्ना तथा ह्युषा।

अवतारान्तरं यत्तु मोहनं बुद्धसंज्ञकम् ॥ 46 ॥

ताराहं तत्र नाम्ना वै (धरा B. E.; दारा G.)धारा चैव प्रकीतिता।

ध्रुवादयोऽवतारा ये केवला वैष्णवाः स्मृताः ॥ 47 ॥

तत्तच्छरीरभूताहं तेषां भोग्या व्यवस्थिता।

यत्तु (तन्मोहनं D. E.; तन्मोहिनी F.)मे मोहनं रूपं श्रूयतेऽमृतधारकम् ॥ 48 ॥

भवद्भावौ तदा तत्र रूपे तुल्योपलक्षितौ।

देवैः पुरुषरूपेण स्रीरूपेण तथेतरैः ॥ 49 ॥

सह सिद्धं (मयीत्येतज्जन्म मे महदद्भुतम् A. G.)पृथक्सिद्धमित्येतज्जन्म मेऽद्भुतम्।

कीर्तितं तव देवेश केवलं जन्म मे श्रृणु ॥ 50 ॥

नवमोऽध्यायः - 9

श्रीः(श्रीरुवाच B.)---

अहं नारायणी देवी नारायणमनुव्रता।

ज्ञानानन्दक्रियात्मानं ज्ञानानन्दक्रियामयी ॥ 1 ॥

(तस्य A. B. D.)तस्या मे न विनाभावस्तेन वा तस्य वा मया।

(कर्तुं हि E. F.)प्रकर्तुं शक्यते काले कस्मिंश्चिद्देश एव वा ॥ 2 ॥

तत्तत्कार्यवशाच्चैवान्यद्भूताद्भुतरूपकौ।

आत्मयोगबलात्तौ स्वः(तु I.) सहैव च विनैव च ॥ 3 ॥

ब्रह्मादिर्दत्तवान् यादृक्तपोयोगबलात्कृतः।

दैत्यादिभ्यो (वरानाशु जगद्‌ध्वंसिजिघांसया A. F.)जगद्‌ध्वंसकरेब्यो वरमुत्तमम् ॥ 4 ॥

तादृशं तादृशं रूपमास्थायावां सनातनौ।

तत्तत्प्रीतिचिकीर्षायै चरावौ देवकार्यतः ॥ 5 ॥

मायया भावमाच्छाद्य परमार्थं स्वतेजसा।

अहमेवावतीर्णा हि तत्तद्ध्वंसिजिघांसया ॥ 6 ॥

आदौ देवी महालक्ष्मीः स्मृताहं परमेश्वरी।

अभूवं च पुनर्द्वेधा कृष्णा ब्राह्नीति रूपतः ॥ 7 ॥

गुणत्रयविभागेन रूपमेतत्परं मम।

महालक्ष्मीरहं शक्र पुनः स्वायंभुवेऽन्तरे ॥ 8 ॥

हिताय सर्वलोकानां(देवानां A. B. D. F. G.) जाता महिषमर्दनी।

मदीया शक्तिलेशा ये तत्तद्देवशरीरगाः ॥ 9 ॥

संभूय ते ममाभूवन् रूपं परमशोभनम्।

आयुधानि च देवानां यानि यानि सुरेश्वर ॥ 10 ॥

तच्छक्तयस्तदाकारा आयुधानि ममाभवन्।

अभिष्टुता सुरैः साहं महिषं जघ्नुषी क्षणात् ॥ 11 ॥

महिषान्तकरीसूक्तं सर्वसिद्धिप्रदं तदा(तथा A. B. I.)।

`देव्या यया' दिकं दृष्टं सेन्द्रैर्देवैः (महर्षिभिः B.)सहर्षिभिः ॥ 12 ॥

(उत्पत्तिः E. I.)उत्पत्तिं युद्धविक्रान्तिं(विक्रान्तिः E. I.) स्तोत्रं चेति सुरेश्वर।

कथयन्ति सुविस्तीर्णं ब्राह्नणा वेदपारगाः ॥ 13 ॥

(A. B. C. D. omit this line.)एवंप्रभावां देवीं तां स्तुवन् ध्यायन्नमन्नपि।

लभते च फलं शश्वदाधिपत्यमनश्वरम् ॥ 14 ॥

योगनिद्रा हरेरुक्ता या सा देवी दुरत्यया।

(महाकाल्यास्तनुं B. C. E. I.)महाकालीतनुं विद्धि तां मां देवीं सनातनीम् ॥ 15 ॥

मधुकैटभनाशे हि मोहितौ तौ(च A. B. D.) तया तदा।

जघ्नाते वरलाभेन देवदेवेन विष्णुना ॥ 16 ॥

विश्वेस्वर्यादिकं सूक्तं दृष्टं तद्‌ ब्रह्मणा सदा(पुरा G.)।

स्तुतये योगनिद्राया मम देव्याः पुरंदर ॥ 17 ॥

एषा सा वैष्णवी माया महाकाली दुरत्यया।

स्तुत्या वशीकृता कुर्याद्वशे स्तोतुश्चराचरम् ॥ 18 ॥

अस्या देव्याः समुत्पत्तिश्चरितं स्तोत्रमित्यपि।

हिताय सर्वभूतानां (ध्यायन्ते D. E.)धार्यन्ते ब्रह्मवादिभिः ॥ 19 ॥

(तापसे A. B. C.)तामसे त्वन्तरे शक्र महाविद्या (मिधा B. I.)हि या परा।

गौरीदेहात्समुद्भूता कौशिकीति (तदाप्यहम् C.)तदा ह्यहम् ॥ 20 ॥

वधाय दुष्टदैत्यानां तथा(तदा A. B. C.) सुम्भनिसुम्भयोः।

रक्षणाय च लोकानां देवानामुपकारिणी ॥ 21 ॥

मदीयाः शक्तयो यास्ता देवश्रेष्ठशरीरगाः।

तास्तास्तद्रूपधारिण्यः (सहायं A. D.)साहाय्यं विदधुर्हि मे ॥ 22 ॥

ताभिर्निहत्य दैत्येन्द्रान् हन्तव्या ये तथा तथा।

संहृत्यात्मनि ताः सर्वा मदीया विप्रुषोऽखिलाः ॥ 23 ॥

अहं निजघ्नुषी पश्चात्तयोः सुम्भनिसुम्भयोः।

`देवि प्रपन्नादिहरे प्रसीदे' त्यादिकं तथा ॥ 24 ॥

नारायणीस्तुतिर्नाम सूक्तं परमशोभनम्।

स्तुतयो मे (सदा E.)तदा दृष्टा देवैर्वह्निपुरोगमैः ॥ 25 ॥

एषा संपूजिता भक्त्या सर्वज्ञत्वं प्रयच्छति।

कौशिकी सर्वदेवेश(देवेशा A. B. G.) बहुकामप्रदा ह्यहम् ॥ 26 ॥

उत्पत्तिर्युद्धविक्रान्तिः स्तुतिश्चेति पुरातनैः।

(पाठ्यते F.)पठ्यते त्रितयं विप्रैर्वेदवेदाङ्गपारगैः(बेदान्तपारगैः E.) ॥ 27 ॥

वैवस्वतेऽन्तरे चैतौ(शक्र B.) पुनः सुम्भनिसुम्भकौ।

उत्पत्स्येते वरोन्मत्तौ देवोपद्रवकारिणौ ॥ 28 ॥

नन्दगोपकुले जाता यशोदागर्भसंभवा।

तावहं नाशयिष्यामि सुनन्दा(सुनन्द्या E.) विन्ध्यवासिनी ॥ 29 ॥

पुनश्चाप्यतिरौद्रेण रूपेण पृथिवीतले।

अवतीर्य हनिष्यामि वै प्रचित्तान् महासुरान् ॥ 30 ॥

(B. omits this line; भक्षयन्त्यागतानुग्रान् F.)भक्षयन्त्याश्च तानुग्रान् वैप्रचित्तान् महासुरान्।

रक्ता दन्ता भविष्यन्ति दाडिमीकुसुमोपमाः ॥ 31 ॥

ततो मां देवताः सर्वे मर्त्यलोके च मानवाः।

स्तुवन्तो व्याहरिष्यन्ति सततं (रत्न A. C.)रक्तदन्तिकाम् ॥ 32 ॥

तस्मिन्नेवान्तरे शक्र चत्वारिंशत्तमे युगे।

सर्वतः शतवार्षिक्यामनावृष्ट्यामनम्भसि ॥ 33 ॥

मुनिभिः संस्मृता भूमौ संभविष्याम्ययोनिजा।

ततः शतेन नेत्राणां निरीक्षिष्याम्यहं मुनीन्(निरीक्षिष्यामि यन्मुनीन् E.) ॥ 34 ॥

कीर्तयिष्यन्ति मां शक्र शताक्षीमिति मानवाः।

तदाहमखिलं लोकमात्मदेहसमुद्भवैः ॥ 35 ॥

भरिष्यामि शुभैः शाकैराविष्टैः प्राणधारकैः(धारणैः D.)।

शाकंभरीति मां देवास्तदा स्तोष्यन्ति वासव ॥ 36 ॥

तत्रैव च हनिष्यामि दुर्गमाख्यं महासुरम्।

दुर्गादेवीति विख्यातिं ततो यास्याम्यहं भुवि ॥ 37 ॥

शाकंभरीं स्तुवन् ध्यायन्(तु संध्यायां B.) शक्र संपूजयन्नमन्।

(अक्षया A. B. C.)अक्षय्यामश्नुते शीघ्रमन्नपानोद्भवां रतिम् ॥ 38 ॥

चतुर्युगे च पञ्चाशत्तमे मुनिभिरर्थिता।

सुन्दरं चातिभीमं च रूपं कृत्वा हिमाचरे ॥ 39 ॥

रक्षांसि भक्षयिष्यामि मुनीनां त्राणकारणात्।

ततो मां मुनयः सर्वे स्तोष्यन्त्यानम्रमूर्तयः ॥ 40 ॥

`भीमे देवि प्रसीदे' ति भीमामभयदायिनीम्।

युगे षष्टितमे कश्चिदरुणो नाम दानवः ॥ 41 ॥

मनुजानां मुनीनां च महाबाधां करिष्यति।

तत्राहं (भ्रमरं E. F.)भ्रामरं रूपं कृत्वासंख्येयषट्‌पदा ॥ 42 ॥

त्रैलोक्यस्य हितार्थाय वधिष्यामि महासुरम्।

भ्रामरीति च मां लोकास्तदा स्तोष्यन्ति (संयताः A.)सर्वदा ॥ 43 ॥

28-43. सुनन्दा-रक्तदन्तिका-शताक्षी-शाकंभरी-दुर्गा-भीमा-भ्रामरीणामुपाख्यानानि मार्कण्डेयपुराणे देवी माहात्म्ये एकादशाध्याये द्रष्टव्यानि।

इत्थं यदा यदा बाधा दानवोत्था भविष्यति।

तदा तदावतीर्याहं हनिष्यामि महासुरान् ॥ 44 ॥

अमी ते लेशतः शक्र दर्शिताः परमाद्भुताः।

अवतारा निरातङ्का मदीयाः केवलाह्वयाः ॥ 45 ॥

एतेषां परमा प्रोक्ता कूटस्था सा महीयसी।

महालक्ष्मीर्महाभागा प्रकृतिः परमेश्वरी ॥ 46 ॥

अमुष्याः स्तुतये दृष्टं ब्रह्माद्यैः सकलैः सुरैः।

`नमो देव्या'दिकं सूक्तं सर्वकामप्रदं (परम् B.)वरम् ॥ 47 ॥

इमां देवीं स्तुवन्नित्यं स्तोत्रेणानेन मामिह।

(B. F. omit this line.)क्लेशानतीत्य सकलानैश्वर्यं महदश्नुते ॥ 48 ॥

अमुष्याः सावताराया महालक्ष्म्या ममानघ।

जन्मानि चरितैः सार्धं स्तोत्रैर्वैभववादिभिः(कारिभिः E.) ॥ 49 ॥

कथितानि पुरा शक्र वसिष्ठेन महात्मना।

स्वारोचिषेऽन्तरे राज्ञे सुरथाय महात्मने ॥ 50 ॥

समाधये च (वश्याय B.)वैश्याय प्रणतायावसीदते।

भक्तिश्रद्धावता नित्यं वसिष्ठेन कृतेति मे ॥ 51 ॥

हृदि स्थिता सदा सेयं जन्मकर्मावलिस्तुतिः।

एतां द्विजमुखाच्छ्रुत्वा ह्यधीयानो नरः सदा ॥ 52 ॥

(C. omits this line.)विधूय निखिलां मायां सम्यग्ज्ञानं समश्नुते।

(सर्व E. I.)सर्वां संपदमाप्रोति धुनोति सकलापदः ॥ 53 ॥

मम प्रभावात् सौभाग्यं कीर्ति चैव समश्नुते।

(केवलाः कथयन्त्येते A. B. C.)केवला अपि यद्येते मदीया विष्णुना विना ॥ 54 ॥

न मेऽस्ति संभवः सोऽयमहंभूतः स्थितोऽत्र तु।

अन्योन्येनाविनाभावादन्योन्येन समन्वयात् ॥ 55 ॥

(मय्येवं वर्तते देवः E.)मय्ययं देवदेवेशस्तत्राहं च सनातनी।

इत्येते लेशतः शक्र दर्शिताः सप्रकारकाः ॥ 56 ॥

अवतारा मदीयास्ते संभूताः कोशपञ्चके।

शुद्धे कोशे समुद्भूता भवद्भावात्मकाः परे(भावात्मकात्मके A. B. C.) ॥ 57 ॥

तत्राप्येषा स्थितिर्ज्ञेया विष्णोर्मम सह स्थितिः।

एवंप्रकारां(प्रकारं E. F.) मां ज्ञात्वा प्रत्यक्षां सर्वसंमताम् ॥ 58 ॥

उपायैर्विविधैः शश्वदुपास्य (विविधा B.)बहुधात्मिकाम्।

क्लेशकर्माशयातीतो मद्भावं प्रतिपद्यते ॥ 59 ॥

दशमोऽध्यायः - 10

शक्रः---

क्षीरोदमथनायासफलरूपे मधुद्विषः।

नमश्चन्द्रसहोदर्यै नमस्तेऽमृतयोनये ॥ 1 ॥

भावोत्तराः प्रकारास्ते श्रुतास्त्वद्वक्त्रपङ्कजात्।

इदानीं श्रोतुमिच्छामि प्रकारान् भवदुत्तरान् ॥ 2 ॥

वैष्णवा अवतारास्ते किंरूपाः (कथिता बुधैः E.)कति वाम्बुजे।

एतत्पृष्टा मया ब्रूहि नमस्ते पङ्कजासने ॥ 3 ॥

(अहं ते B. C.)हन्त ते शक्र वक्ष्यामि प्रकारान् भवदुत्तरान्।

वैष्णवा अवतारास्ते यावन्तो यद्विधाश्च ते ॥ 4 ॥

षाड्‌गुण्यममलं ब्रह्म निर्दोषमजरं ध्रुवम्।

सर्वशक्ति निरातङ्कं निरालम्बनभावनम् ॥ 5 ॥

तदुन्मिषति वैपूर्वं शक्तिमच्छक्तिभावतः।

नारायणः परो देवः संस्थितः शक्तिमत्तया ॥ 6 ॥

स्थिरा शक्तिरहं तस्य सर्वकार्यकरी विभोः।

तावावां जगतोऽर्थाय बहुधा विक्रियावहे ॥ 7 ॥

यथाहमास्थिता भेदैस्तथा ते कथितं पुरा।

विकारानविकारस्य विष्णोः श्रृणु मयोदितान् ॥ 8 ॥

अप्राकृताननौपम्यानचिन्तयमहिमोज्ज्वलान्।

स्वां शक्तिं मामधिष्ठाय प्रकृतिं परमाद्भुताम् ॥ 9 ॥

त्रैरूप्येण जगन्नाथः समुदेति जगद्धिते।

आद्येन पररूपेण व्यूहरूपेण चाप्यथ ॥ 10 ॥

तथा विभवरूपेण नानाभावमुपेयुषा।

व्यापको भगवान् देवो भक्तानुग्रहकाम्यया ॥ 11 ॥

अनौपम्यमनिर्दश्यं (पुनः A. B. G. I.)वपुः स भजते परम्।

विश्वाप्यायनकं(करं E.I.) कान्त्या पूर्णेन्द्वयुततुल्यया ॥ 12 ॥

वरदाभयहस्तं च द्विभुजं पद्मलोचनम्।

रेखामयेन चक्रेण शङ्खेन च करद्वये ॥ 13 ॥

अङ्कितं निर्विकाराङ्‌घ्रिस्थितं परमशोभनम्।

अन्यूनानतिरिक्तैः स्वैर्गुणैः षड्‌भिरलंकृतम् ॥ 14 ॥

समं समविभक्ताङ्नं सर्वावयवसुन्दरम्।

पूर्णमाभरणैः शुभ्रैः सुधाकल्लोलसंकुलैः ॥ 15 ॥

रश्मिभूतैरमूर्तैः स्वैरच्युताद्यैरविच्युतम्।

एका मूर्तिरियं दिव्या पराख्या वैष्णवी परा ॥ 16 ॥

योगसिद्धा भजन्त्येनां हृदि तुर्यपदाश्रिताम्(श्रयाम् E. F.)।

अथ व्यूहस्बरूपं ते द्वितीयं वर्णयाम्यहम् ॥ 17 ॥

व्यूह्यात्मानं चतुर्धा स्वं देवः प्रागादिभेदतः(भेदिनः A.)।

वासुदेवादिभेदेन (सुषुप्त्यध्वनि B.; सुषुप्तात्मनि E.)सौषुप्ताध्वनि तिष्ठति ॥ 18 ॥

(सृष्ट्यादिसंस्था मूर्तिर्वै A. B. C.)संस्थानमादिमूर्तेर्वै सर्वेषां तु समं स्मृतम्।

षड्‌गुणं प्रथमं रूपं द्वन्द्वैर्ज्ञानादिसंभवैः ॥ 19 ॥

इतराणि स्वरूपाणि कथितानि मया पुरा(पुनः E.)।

वह्न्यर्केन्दुसहस्राभमानन्दास्पन्दलक्षणम्(आनन्दस्पन्दलक्षणम् E. F.) ॥ 20 ॥

बीजं सर्वक्रियाणां तद्विकल्पानां तदास्पदम्।

सौषुप्तं चातुरात्म्यं तत्प्रथमं विद्धि वासव ॥ 21 ॥

अथ स्वाप्रे पदेऽप्येवं विभज्यात्मानमात्मना।

देवः प्रागादिभेदेन वासुदेवादिरूपतः ॥ 22 ॥

समासव्यासभेदेन गुणआनां पुरुषोत्तमः।

सितरक्तसुवर्णाभ्रसदृशैः परमाद्भुतैः ॥ 23 ॥

आदिमूतिसमै(समो B.) रूपैश्चतुर्धा (ह्यव A. B. C. F.)व्यवतिष्ठते।

कैवल्यभोगफलदं भवबीजक्षयंकरम् ॥ 24 ॥

चातुरात्म्यं द्वितीयं तत् सुधासंदोहसुन्दरम्।

अथ जाग्रत्पदे देवः सितरक्तादिभेदतः(भेदितैः G.) ॥ 25 ॥

चतुर्भुजैरुदाराङ्गैः शङ्खचक्रादिचिह्नितैः।

नानाध्वजविचित्राङ्गैर्वासुदेवादिसंज्ञितैः ॥ 26 ॥

व्यूहैः (स्वयं विभज्य E. I.)स्वं प्रविभज्यास्ते विभुर्नाम स्वलीलया।

तत्राद्यं भगवद्रूपं हिमकुन्देन्दुकान्तिमत् ॥ 27 ॥

चतुर्भुजं सौम्यवक्त्रं पुण्डरीकनिभेक्षणम्।

पीतकौशेयवसनं सुपर्णध्वजभूषितम् ॥ 28 ॥

मुक्यदक्षिणहस्तेन भीतानामभयप्रदम्।

तथाविधेन वामेन दधानं शङ्खमुत्तमम् ॥ 29 ॥

अपरेण दधानं च दक्षिणेन सुदर्शनम्।

वामेन च गदां गुर्वीं निषण्णां वसुधातले ॥ 30 ॥

संचिन्तयेत् पुरो भागे वासुदेवमितीदृशम्।

सिन्दूरशिखराकारं सौम्यवक्त्रं चतुर्भुजम् ॥ 31 ॥

अतसीपुष्पसंकाशवसनं ताललाञ्छितम्(लाञ्छनम् F.)।

मुख्येन पाणियुग्मेन तुल्यमाद्यस्य वै विभोः ॥ 32 ॥

सीरं तच्चक्रहस्तेऽस्य मुसलं तु (गदां E.)गदाकरे।

दक्षिणे चिन्दयेद्भागे संकर्षणमितीदृशम् ॥ 33 ॥

प्रावृण्निशासमुदितखद्योतनिचयप्रभम्।

रक्तकौशेयवसनं मकरध्वजशोभितम् ॥ 34 ॥

सौम्यवक्त्रं चतुर्बाहुं तृतीयं परमेश्वरम्।

मुख्यहस्तद्वयं चास्य प्राग्वत्तुल्यं महामते ॥ 35 ॥

वामेऽपरस्मिन् शार्ङ्गं च दक्षिणे बाणपञ्चकम्।

अपरे चिन्तयेद्भागे प्रद्युम्नमिति कीर्तितम् ॥ 36 ॥

अञ्जनाद्रिप्रतीकाशं (सुसिताम्बर B. E. I.)सुपीताम्बरवेष्टितम्।

चतुर्भुजं विशालाक्षं मृगलाञ्छनभूषितम् ॥ 37 ॥

आदिवत् पाणियुगलमाद्यमस्य(आद्यं तस्य F.) विचिन्तयेत्।

दक्षिणादिक्रमेणाथ द्वाभ्यां वै खड्‌गखेटकौ ॥ 38 ॥

दधानमनिरुद्धं तु सौम्यभागे विचिन्तयेत्।

वनमालाधराः सर्वे श्रीवत्सकृतलक्षणाः(लाञ्छनाः E.) ॥ 39 ॥

शोभिताः कौस्तुभेनैव रत्नराजेन वक्षसि।

जाग्रत्पदे स्थितं देवं चातुरात्म्यमनुत्तमम् ॥ 40 ॥

स्थित्युत्पत्तिप्रलयकृत्सर्वोपकरणान्वितम्।

दिव्यं तच्चिन्तयेद्यस्य(चिन्तयेत्तस्य A. B.) विश्वं तिष्ठति शासने ॥ 41 ॥

त्रिविधं चातुरात्म्यं तु सुषुप्त्यादिपदत्रिके।

सुव्यक्तं तत्पदे तुर्ये गुणलक्ष्यं परं स्थितम् ॥ 42 ॥

ज्ञानक्रियादिभिर्विष्णोर्लोकाननुसिसृक्षतः।

व्यूहसंज्ञमिदं रूपं द्वितीयं कथितं मया ॥ 43 ॥

तृतीयं विभवाख्यं तु(तं F.) विश्वमन्दिरमध्यगम्।

नानाकारक्रियाकर्तृ रूपं विष्णोर्निशामय ॥ 44 ॥

एकादशोऽध्याः - 11

श्रीः(श्रीरुवाच B.)---

निर्दोषो (नि निष्टो यो E. I.)निरधिष्ठेयो निरवद्यः सनातनः।

विष्णुर्नारायणः (श्रीशः E. I.)श्रीमान् परमात्मा सनातनः ॥ 1 ॥

षाड्‌गुण्यविग्रहो (नित्यः E.)नित्यं परं ब्रह्माक्षरं परम्।

तस्य मां परमां शक्तिं नित्यं तद्धर्मधर्मिणीम् ॥ 2 ॥

सर्वभावानुगां विद्धि निर्दोषामनपायिनीम्।

सर्वकार्यकरी साहं विष्णोरव्ययरूपिणः ॥ 3 ॥

शुद्धाशुद्धमयैर्भावैर्वितत्यात्मानमात्मना।

परव्यूहादिसंभेदं व्यूहयन्ती हरेः सदा ॥ 4 ॥

शुद्धषाड्‌गुण्यमादाय कलपयन्ती तथा तथा।

(तेनापि विविधं E.)तेन नानाविधं रूपं(व्यूहाद्यञ्चित E.)व्यूहाद्युचितमञ्जसा ॥ 5 ॥

उन्मेषयामि देवस्य प्रकारं भवदुत्तरम्।

व्यापारस्तस्य देवस्य साहमस्मि न संशयः ॥ 6 ॥

मया कृतं हि यत् कर्म तेन तत् कृतमुच्यते।

अहं हि तस्य देवस्य स्मृता (व्याक्रिय A. I.)व्याप्रियमाणता ॥ 7 ॥

इति (कृत्वा A. I.)शक्र परं रूपं व्यूहरूपं च दर्शितम्।

तृतीयं विभवाख्यं तु रूपमद्य निशामय ॥ 8 ॥

तुर्यादिजाग्रदन्तं यत् प्रोक्तं पदचतुष्टयम्।

वासुदेवादिना व्याप्तमनिरुद्धान्तिमेन तु ॥ 9 ॥

तत्र तत्र पदे चैव चातुरात्म्यं तथा तथा।

अव्यक्तव्यक्तरूपैः स्वैरुदितं ते यथोदितम् ॥ 10 ॥

व्यूहाद् व्यूहसमुत्पत्तौ पदाद्यावत्पदान्तरम्।

(आनन्दं G.)अन्तरं सकलं देशं संपूरयति तेजसा ॥ 11 ॥

(पूरितः G.)पूजितस्तेजसां राशिरव्यक्तो मूर्तिवर्जितः।

विशाखयूप इत्युक्तस्तत्तज्ज्ञानादिबृंहितः ॥ 12 ॥

तस्मिंस्तस्मिन् पदे तस्मान्मूर्तिशाखाचतुष्टयम्।

वासुदेवादिकं शक्र प्रादुर्भवति वै क्रमात् ॥ 13 ॥

एवं स्वप्नपदाज्जाग्रत्पदव्यूहविभावने।

स्वप्रात्पदाज्जाग्रदन्ते तैजसः पूज्यते महान् ॥ 14 ॥

विशाखयूपो भगवान् स देवस्तेजसां निधिः।

तुर्याद्ये स्वप्नपर्यन्ते (चातुरात्म्यादिके A. B. C. D. F.)चातुरात्म्यत्रिके हि यत् ॥ 15 ॥

तत्तदैश्वर्यसंपन्ने षाड्‌गुण्यं सुव्यवस्थितम्।

तदादायाखिलं दिव्यं (शुद्धं B.)शुद्धसंवित्पुरःसरम् ॥ 16 ॥

विभजन्नात्मनात्मानं वासुदेवादिरूपतः(रूपकम् A. B. C.)।

(पुनर्विशाख E.)पुनविभववेलायां विना मूर्तिचतुष्टयम् ॥ 17 ॥

विशाखयूप एवैष विभवान् भावयत्युत।

ते देवा विभवात्मानः पद्मनाभादयो मताः ॥ 18 ॥

पद्मनाभो ध्रुवोऽनन्तः शक्रीशो मधुसूदनः।

विद्याधिदेवः कपिलो विश्वरूपो विहंगमः ॥ 19 ॥

(क्रोधात्मा A. C. D. F. I.)क्रोडात्मा बडवावक्त्रो धर्मो वागीश्वरस्तथा।

एकार्णवान्तःशायी च तथैव कमठाकृतिः ॥ 20 ॥

वराहो नरसिंहश्चाप्यमृताहरणस्तथा।

श्रीपतिर्दिव्यदेहोऽथ कान्तात्मामृतधारकः ॥ 21 ॥

राहुजित् कालनेमिघ्नः पारिजातहरस्तथा।

लोकनाथस्तु शान्तात्मा दत्तात्रेयो महाप्रभुः ॥ 22 ॥

न्यग्रोधशायी भगवानेकशृङ्गतनुस्तथा।

देवो वामनदेहस्तु सर्वव्यापी त्रिविक्रमः ॥ 23 ॥

नरो नारायणश्चैव हरिः कृष्णस्तथैव च।

ज्वलत्परशुभृद्रामो(धृग्रामो A. B. C. D.) रामश्चान्यो धनुर्धरः ॥ 24 ॥

वेदविद्भगवान् कल्की पातालशयनः प्रभुः।

(त्रिंशदष्टाविमे A. B. C. D.)त्रिंशच्चाष्टाविमे देवाः पद्मनाभादयो मताः ॥ 25 ॥

विभोर्विशाखयूपस्य तत्तत्कार्यवशादिमे।

(मूर्तयो A. B. C. D.)स्फूर्तयो विभवाः ख्याताः कार्यं चैषामसंकरम्(असंकरः B.) ॥ 26 ॥

शुद्धाशुद्धाध्वनोर्मध्ये पद्मनाभो व्यवस्थितः।

ध्रुवादयोऽपरे (देवाः प्रवृत्ताः E.)देवा विवृता विश्वमन्दिरे ॥ 27 ॥

रूपाण्यस्त्राणि चैतेषां शक्तयश्चापरा विधाः।

सर्वं तत् सात्त्वते सिद्धं संज्ञामात्रं प्रदर्शितम् ॥ 28 ॥

शाखास्तु वासुदेवाद्या विभोर्देवस्य कीर्तिताः।

विशाखयूपो भगवान् वितताभिः करोति तत् ॥ 29 ॥

चतसृभ्योऽथ शाखाभ्यः केशवाद्यं त्रयं त्रयम्।

दामोदरान्तमुद्भूतं तद्‌ व्यूहान्तरमुच्यते ॥ 30 ॥

ताभ्य (एवाथ B. E.)एव हि शाखाभ्यः श्रियादीनां त्रयं त्रयम्।

पूर्वत्रयानुरूपेण शक्तीनां च (समुद्भवम् A. B. E.)समुद्गतम् ॥ 31 ॥

परादिविभवान्तानां सर्वेषां देवतात्मनाम्।

शुद्धषाड्‌गुण्यरूपाणि वपूंषि त्रिदशेश्वर ॥ 32 ॥

यावन्त्यस्त्राणि देवानां चक्रशङ्खादिकानि वै।

भूषणानि विचित्राणि वासांसि विविधानि च ॥ 33 ॥

ध्वजाश्च विविधाकाराः कान्तयश्च सितादिकाः।

वाहनानि विचित्राणि सत्याद्यानि सुरेश्वर ॥ 34 ॥

शक्तयो भोगदाश्चैव विविधाकारसंस्थिताः।

आन्तःकरणिको वर्गस्तदीया वृत्तयोऽखइलाः ॥ 35 ॥

यच्च यच्चोपकरणं सामान्यं पुरुषान्तरैः।

षाड्‌गुण्यनिर्मितं विद्धि तत्सर्वं बलसूदन ॥ 36 ॥

शुद्धसंविन्मयी साहं षाड्‌गुण्यपरिपूरिता।

तथा तथा भवाम्येषामिष्टं यद्धि यथा यथा ॥ 37 ॥

न विना देवेदेवेन स्थितिर्मम हि विद्यते।

(C. omits this line.)मया विना न देवस्य स्थितिर्विष्णोर्हि(विष्णोश्च E. I.) विद्यते ॥ 38 ॥

तावावामेकतां प्राप्तौ द्विधा भूतौ च संस्थितौ।

विधां भजावहे तां तां यद्दद्यत्र (व्यपेक्षितम् E. I.)ह्यपेक्षितम् ॥ 39 ॥

शक्रः---

सिन्धुकन्ये नमस्तुभ्यं नमस्ते सरसीरुहे।

परव्यूहादिभेदेन किं प्रयोजनमीशितुः ॥ 40 ॥

(B. omits verses 41 and 42.)अनुग्रहाय (देवानां D.)जीवानां भक्तानामनुकम्पया।

परव्यूहादिभेदेन देवदेवप्रवृत्तयः ॥ 41 ॥

शक्रः---

देवदेवप्रिये देवि नमस्ते कमलोद्भवे।

अनुग्रहाय भक्तानामेकैवास्तु विधा हरेः ॥ 42 ॥

(जीविनां B.)जीवानां विविधाः शक्र संचिताः पुण्यसंचयाः।

संचिन्वन्ति न ते जीवास्तुल्यकालं कथंचन ॥ 43 ॥

कश्चिद्धि सुकृतोन्मेषात् कदाचित् पुरुषो नृषु।

श्रीमता कमलाक्षेण जायमानो निरीक्ष्यते ॥ 44 ॥

अन्यदा पुरुषोऽन्यश्चेत्येवं भिन्नाः शुभाशयाः।

भेदोऽधिकारिणां पुण्यतारतम्येन जायते ॥ 45 ॥

विवेकः कस्यचिन्मन्दो भगवत्तत्ववेदने।

मद्यमस्तु परस्याथ दिव्योऽन्यस्य तु जायते ॥ 46 ॥

ईशानुग्रहवैषम्यादेवं भेदे व्यवस्थिते।

तत्तत्कार्यानुरोधेन परव्यूहादिभावना ॥ 47 ॥

क्रियते देवदेवेन शक्तिं मामधितिष्ठता।

(सुसिद्ध A. C. D. E. G.)संसिद्धयोगतत्त्वानामधिकारः परात्मनि ॥ 48 ॥

व्यामिश्रयोगयुक्तानां मध्यानां व्यूहभावने।

वैभवीयादिरूपेषु विवेकविधुरात्मनाम् ॥ 49 ॥

अहंताममातार्तानां(ममताज्ञनां B.) भक्तानां परमेश्वरे।

अधिकारस्य वैषम्यं भक्तानामनुदृश्य(अधिगम्य F.) सः ॥ 50 ॥

भजते विविधं भावं परव्यूहादिशब्दितम्।

इति ते लेशतः शक्र दर्शिता उभयात्मकाः ॥ 51 ॥

भवद्भावोत्तरा व्यूहा मम नारायणस्य च।

शुद्धे शुद्धेतरस्मिंश्च कोशवर्गे मदुद्भवे ॥ 52 ॥

स्थितिर्नौ दर्शिता तेऽद्य पृथक् सह च केवला।

एवंप्रकारां(प्रकारं B. D. E. I.) मां ज्ञात्वा प्रत्यक्षां सर्वसंमताम् ॥ 53 ॥

उपायैर्विविधैः शश्वदुपास्य विविधात्मिकाम्।

क्लेशकर्माशयातीतो मद्भावं प्रतिपद्यते ॥ 54 ॥

द्वादशोऽध्यायः - 12

शक्रः---

चिच्छक्तिरेव ते शुद्धा यदि जीवः सनातनः।

क्लेशकर्माशयस्पर्शः कथमस्य सरोरुहे ॥ 1 ॥

क्लेशाः के कति ते प्रोक्ताः कर्म कीदृक्‌ च किंविधम्।

आशयो(आशया E. I.) नाम को(के E. I.) देवि (तदेवं F.)तदेतत् किंफलं स्मृतम् ॥ 2 ॥

सिन्धुकन्ये तदेतन्मे ब्रूहि तुभ्यं नमो नमः।

सर्वज्ञे न त्वदन्येन वक्तुमेतद्धि शक्यते ॥ 3 ॥

श्रीः---

अहं नारायणी (स्वच्छा A. B. G.)देवी स्वच्छस्वच्छन्दचिन्मयी।

स्वतन्त्रा निरवद्याहं विष्णोः श्रीरनपायिनी ॥ 4 ॥

ईशेशितव्यभेदेन द्विधा रूपं मया कृतम्।

ईशितव्यं च तद्भिन्नं (स्वच्छन्दा A. B. C.)स्वाच्छन्द्यादेव मे द्विधा(स्थिता I.) ॥ 5 ॥

चिच्छक्तिरेका भोक्त्राख्या परा भोग्यादिरूपिणी।

कालकाल्यविभेदेन सा द्विधा भेदिता मया ॥ 6 ॥

तत्र काल्यात्मिका शक्तिर्मोहिनी बन्धनी तथा।

प्रकृतिः सविकारैषा चिच्छक्तिर्बध्यतेऽनया ॥ 7 ॥

क्लिश्यते येन रूपेण चिच्छक्तिर्भोक्तृतां गता।

स क्लेशः पञ्चधा ज्ञेयो नामान्यस्य च मे शृणु ॥ 8 ॥

तमो मोहो महामोहस्तामिस्रो ह्यन्धसंज्ञितः।

अविद्या पञ्चपर्वैषा तमसो गतिरुत्तमा ॥ 9 ॥

असङ्गिन्यपि चिच्छक्तिः (शुद्धात्म A. B. G.)शुद्धाप्यपरिणामिनी।

आविद्धमात्मनो रूपं नैर्मल्येन(संक्लेशेन C. D.) विभर्ति सा ॥ 10 ॥

शक्रः---

व्याहतामिव पश्यामि चिच्छक्तेः(चिच्छक्तिं D.) क्लेशसङ्गिताम्।

मुह्यतीव मनो मेऽद्य तं मोहं छिन्धि पद्मजे ॥ 11 ॥

श्रीः---

स्वतन्त्रा (विश्वसिद्धानां A. B. C. D. I.; विश्वसिद्धीनां G.)सर्वसिद्धीनां हेतुश्चात्र(चित्रा E. I.) महाद्भुता।

शक्तिर्नारायणस्याहं नित्या देवी सदोदिता ॥ 12 ॥

तस्या मे पञ्च कर्माणि नित्यानि त्रिदशेश्वर।

तिरोभावस्तथा सृष्टिः स्थितिः संहृतिरेव च ॥ 13 ॥

अनुग्रह इति प्रोक्तं मदीयं कर्मपञ्चकम्।

एतेषां क्रमशो व्याख्यां कर्मणां शक्र मे श्रृणु ॥ 14 ॥

तत्र नाम तिरोभावोऽन्यद्भावः परिकीर्त्यते।

स्वच्छापि सा मदीया हि चिच्छक्तिर्भोक्तृसंज्ञिता ॥ 15 ॥

मदीयया यया शक्त्या वर्तते प्रकृतेर्वशे।

तिरोभावाभिधाना मे साविद्याशक्तिरुच्यते ॥ 16 ॥

मदीयं भेदितं रूपं सत्यसंकल्पया मया।

योऽवरोहो मदीयस्ते वर्णितः प्रथमः पुरा ॥ 17 ॥

चिच्छक्तिर्जीव इत्येवं विबुधैः परिकीर्त्यते।

मत्स्वाच्छन्द्यवशादेव तस्य भेदः प्रकीर्तितः ॥ 18 ॥

मदीयं चैत्यरूपं यत् सत्यसंकल्पया कृतम्।

मया तदेकीकरणं चिच्छक्तेः क्रियते हि यत् ॥ 19 ॥

अविद्या सा परा शक्तिस्तिरोभाव इति स्मृतः।

पञ्च पर्वाणि तस्यास्तु (संततानि A. B. C. F.)सन्ति तानि निबोध मे ॥ 20 ॥

तमस्तु प्रथमं पर्व नामाविद्येति तस्य तु।

अनात्मन्यस्वभूते च चैत्ये जीवस्य या मतिः ॥ 21 ॥

स्वतयाहंतया चैव तमोऽविद्या च सा स्मृता।

स्वीकृतेऽहंतया चैत्ये मानो यस्तत्र जायते ॥ 22 ॥

अस्मिताख्यो महामोहो द्वितीयं क्लेशपर्व तत्।

चैत्यचेतनयोरेकभावापत्तिरविद्यया ॥ 23 ॥

(रागो A. E. I.)मोहोऽस्मिता महामोह इति शब्दैर्निगद्यते।

सुखानुस्तृतिहेतुर्या वासनास्मितयाहिता ॥ 24 ॥

स रागो (रम्य A. B. C. D. I.)रञ्ज्यविषयस्तृतीयं क्लेशपर्व तत्।

दुःखानुस्मृतिहेतुर्या वासनास्मितयाहिता ॥ 25 ॥

स द्वेषो द्वेष्यविषयश्चतुर्थं क्लेशपर्व तत्।

(F. omits 3 lines from here.)दुःखं जिहासतो योगैः प्रेप्सतश्च सुखं तथा ॥ 26 ॥

तदन्तरायैर्वित्रासो मध्ये यो नाम जायते।

अन्धाख्योऽभिनिवेशः स पञ्चमं क्लेशपर्व तत् ॥ 27 ॥

(देहं चात्म A. B. C.)देहमात्मतया बुद्ध्वा ततस्तादात्म्यमागतः।

रञ्जनीयमभिप्रेप्सुर्जिहासुश्च तथेतरत् ॥ 28 ॥

तदन्तरायवित्रस्तस्तत्प्रतीकारमाचरन्।

इष्टस्य प्राप्तयेऽनिष्टविघाताय च (देहिनः E.)चेतनः ॥ 29 ॥

यदयं कुरुते कर्म त्रिविधं त्रिविधात्मकम्।

तत्कर्म गदितं सद्भिः सांख्ययोगविचक्षणैः ॥ 30 ॥

तत्प्रसूतं सुखं दुःखं तथा दुःखसुखात्मकम्।

विपाकस्त्रिविधः प्रोक्तस्तत्त्वशास्त्रविशारदैः ॥ 31 ॥

वासना आशयाः प्रोक्ताः क्लेशकर्मविपाकजाः।

अन्तःकरणवर्तिन्यः समन्ताच्छेरते हि ताः ॥ 32 ॥

जन्यन्ते वासना नित्यं पञ्चभिः क्लेशपर्वभिः।

सदृशारम्भहेतुश्च वासना कर्मणां(कर्मणः E.) तथा ॥ 33 ॥

सुखादिवासना चैव विपाकैर्जन्यते त्रिधा।

चतुर्भिर्लक्षणैरित्थंभूता क्लेशादिनामकैः ॥ 34 ॥

बन्धनी जीवकोशस्य तिरोभावाभिधा विधा(अभिधानया A. B. C. D. F.)।

शक्त्यानयैव बद्धानां जीवानां मम नित्यदा ॥ 35 ॥

(सातत्येन E. I.)सांतत्येन प्रवर्तन्ते मम सृष्ट्यादिशक्तयः।

सृष्टिशक्तिर्द्विधा सा मे शुद्ध्यशुद्धिवशान्मया ॥ 36 ॥

विविच्य दर्शिता सा ते सा पुनः सप्तधा स्थिता।

(अनीशं D. F.)अनिशं क्रियते त्वेका प्राजापत्येन कर्मणआ ॥ 37 ॥

षट्‌कोशसंभवास्त्वन्यास्तत्तत्कालसमुद्भवाः।

सर्गक्रमे प्रकृत्युत्थे सृष्टिर्ज्ञेया त्रिधा पुनः ॥ 38 ॥

भाविकी लैङ्गिकी चैव भौतिकी चेति भेदतः।

यथा न्यग्रोधधानायां त्रैगुण्ये प्रकृतौ तथा ॥ 39 ॥

या स्थितिर्महदादेः सा भावसृष्टिर्निगद्यते।

समष्टिव्यष्टिभेदेन लिङ्गं यत्सृज्यते मया ॥ 40 ॥

विराजश्च तथान्येषां भूतानां लिङ्गजा तु सा।

महदाद्या विशेषान्ता विंशतिश्च त्रयश्च ये ॥ 41 ॥

पदार्था लिङ्गदेहस्था(देहास्ते E.) विराजः परिकीर्तिताः।

खानां समष्टिभूतानां तथान्तःकरणस्य च ॥ 42 ॥

त्रिधा स्थितस्य ये येंऽशाः प्रतिजीवं व्यवस्थिताः।

स्थूलानां चैव भूतानां ये सूक्ष्माः कीर्तिताः पुरा ॥ 43 ॥

व्यष्टयोऽष्टादशेमाश्च क्लेशाः कर्माणि वासनाः।

प्राणाश्चेति तदुद्दिष्टं लिङ्गं जीवगणाश्रयम् ॥ 44 ॥

चिच्छक्तयो हि लिङ्गस्थाः संसरन्ति यथा तथा।

शुद्धे हि भगवज्ज्ञाने जाते सत्कर्मजीविनाप्त् ॥ 45 ॥

जीवानां विनिवर्तन्ते लिङ्गान्येतानि नान्यदा(नान्यथा B.)।

विराजः स्थूलदेहो यो ब्रह्माण्डापरनामवान् ॥ 46 ॥

चतुर्विधानि चान्यानि शरीराणि शरीरिणाम्।

एषा मे भौतिकी सृष्टिरितीदं सृष्टिचिन्तनम् ॥ 47 ॥

स्थितिर्नाम तृतीया मे (सा शक्तिर्या D. E. I.)शक्तिर्या ते पुरोदिता।

तस्याः स्वरूपं वक्ष्यामि तन्मे शक्र निशामय ॥ 48 ।

आद्यसृष्टिक्षणो यस्तु संजिहीर्षाक्षणश्च यः।

यत्स्थैर्यकरणं नाम तयोरन्तरवर्तिनाम्(वर्तिना B.) ॥ 49 ॥

नानारूपैर्मदीयैः सा स्थितिशक्तिः परा मम।

विष्णुना देवदेवेन मया चैव तथा तथा ॥ 50 ॥

या स्थितिः कथिता (साधु E. I.)सा तु प्रथमा तत्त्वचिन्तकैः।

मन्वन्तराधिपैश्चैव द्वितीया परिकीर्तिता ॥ 51 ॥

मनुपुत्रैस्तृतीयान्या क्षुद्रैरिति चतुर्विधा।

चतुर्थी संहृतीशक्तिस्तस्या भेदमिमं शृणु ॥ 52 ॥

नाशो जरायुजादीनां भूतानां नित्यदा तु या।

सा नित्या संहृतिस्त्वन्या शक्र नैमित्तिकी स्मृता ॥ 53 ॥

त्रैलोक्यविषया सा तु ब्रह्मप्रस्वापहेतुका।

तृतीया (प्रकृतेः A. B. C. G.)प्राकृती प्रोक्ता महदादिव्यपाश्रया ॥ 54 ॥

प्रासूती तु चतुर्थी स्यादव्यक्तविषया तु सा।

मायी या पञ्चमी प्रोक्ता प्रसूतिविषया तु या ॥ 55 ॥

(E. omits this line.)शाक्ती षष्ठी तु विज्ञेया मायासविषया तु सा।

सप्तम्यात्यन्तिकी प्रोक्ता विलयो योगिना मयि ॥ 56 ॥

सूक्ष्माणि विनिवर्तन्ते शरीराणि तदा सताम्।

एषा सप्तविधा शक्र संहृतिस्ते मयोदिता।

पञ्चम्यनुग्रहाख्या(ग्रहाख्यां A. C. D. G. F.) मे (शक्तिं मुख्यां A. C. G.)शक्तिर्व्याख्यामिमां शृणु ॥ 57 ॥

त्रयोदशोऽध्यायः - 13

श्रीः---

अनुग्रहात्मिका शक्र शक्तिर्मे पञ्चमी स्मृता।

तामिमां तत्त्वतो वत्स वदामि तव सांप्रतम् ॥ 1 ॥

अविद्यया समाविद्धा

अस्मितादि-वशी-कृताः।

मच्-छक्त्यैव तिरोभूतास्

तिरोधानाभिधानया ॥ 2 ॥

उच्चान्नीचे पतन्तस्ते नीचादुत्पतयालवः।

निबद्धास्त्रिविधैर्बन्धैः स्थानत्रयविवर्तिनः ॥ 3 ॥

संसाराङ्गारमध्यस्थाः पच्यमानाः स्वकर्मणा।

सुखाभिमानिनो दुःखे नित्यमज्ञानधर्षिताः ॥ 4 ॥

(तयोर्निरनु A. B. C.)ता योनीरनुधावन्तश्चराचरविभेदिनीः(भेदिनः A. B. C. F. G.)।

अपूर्वापूर्वभूताभिश्चित्रिताभिः स्वहेतुभिः ॥ 5 ॥

देहेन्द्रियमनोबुद्धिवेदनाभिरहर्निशम्।

जननानि प्रबध्नन्तो मरणानि तथा तथा ॥ 6 ॥

क्लिश्यमाना इति क्लेशैस्तैस्तैर्योगवियोगजैः।

उद्यत्कारुण्यसंताननिर्वापिततदागसा ॥ 7 ॥

मया जीवाः समीक्ष्यन्ते श्रिया दुःखविवर्जिताः।

सोऽनुग्रह इति प्रोक्तः शक्तिपातापराह्वयः(पातपराह्वयः E. I.) ॥ 8 ॥

कर्मसाम्यं भजन्त्येते प्रेक्ष्यमाणा मया तदा।

अपश्चिमा तनुः सा स्याज्जीवानां प्रेक्षिता मया ॥ 9 ॥

अहमेव हि जानामि(जानानि E.) शक्तिपातक्षणं च तम्(क्षणाञ्चितम् E.)।

नासौ पुरुषकारेण न चाप्यन्येन हेतुना ॥ 10 ॥

केवलं स्वेच्छयैवाहं(एका E.) प्रेक्षे कंचित् कदाप्यहम्।

ततः प्रभृति स स्वच्छस्वच्छान्तःकरणः पुमान् ॥ 11 ॥

कर्मसाम्यं समासाद्य शुक्लकर्मव्यपाश्रयः।

वेदान्तज्ञानसंपन्नः सांख्ययोगपरायणः ॥ 12 ॥

सम्यक्सात्त्वतविज्ञानाद्विष्णौ सद्भक्तिमुद्वहन्।

कालेन महता योगी निर्धूतक्लेशसंचयः । 13 ॥

विधूय विविधं बन्धं द्योतमानस्ततस्ततः।

प्राप्नोति परमं ब्रह्म लक्ष्मीनारायणात्मकम् ॥ 14 ॥

एषा तु पञ्चमी शक्तिर्मदीयानुग्रहात्मिका।

स्वाच्छन्द्यमेव मे हेतुस्तिरोभावादिकर्मणि ॥ 15 ॥

इत्थं शक्र विजानीहि नानुयोज्यमतः(इतः E.; योज्यास्म्यतः I.) परम्।

शक्रः---

नमः सरोरुहावासे नमो नारायणाश्रये ॥ 16 ॥

नमो नित्यानवद्यायै कल्याणगुणसिन्धवे।

त्वद्वागमृतसंदोहक्षालितं मे महत्तमः ॥ 17 ॥

श्रीः---

एको नारायणो देवः परमात्मा सनातनः ॥ 18 ॥

सदा ज्ञानबलैश्वर्यवीर्यशक्त्योजसां निधिः॥

अनादिरपरिच्छेद्यो देशकालस्वरूपतः ॥ 19 ॥

तस्याहं परमा देवी षाड्‌गुण्यमहिमोज्ज्वला।

सर्वकार्यकरी शक्तिरहंता नाम शाश्वती ॥ 20 ॥

संविदेका स्वरूपं मे स्वच्छस्वच्छन्दनिर्भरा(निर्भया B. D. F.)।

सिद्धयो विश्वजीवानामायतन्तेऽखिला मयि ॥ 21 ॥

आत्मभित्तौ जगत्सर्वं स्वेच्छयोन्मीलयाम्यहम्।

मयि लोकाः स्फुरन्त्येते जले शकुनयो यथा ॥ 22 ॥

स्वाच्छन्द्यादवरोहामि पञ्चकृत्यविधायिनी।

साहं यदवरोहामि (जीवः A. B. F.)सा हि चिच्छक्तिरुच्यते ॥ 23 ॥

संकोचो मामकः सोऽयं स्वच्छस्वच्छन्दचिद्धनः।

अस्मिन्नपि जगद्भाति दर्पणोदरशैलवत् ॥ 24 ॥

वज्ररत्नवदेवैष (सदा स्फुरति छन्दतः C. I.)स्वच्छः स्फुरति सर्वदा।

चैतन्यमस्य धर्मो यः प्रभा भानोरिवामला ॥ 25 ॥

(तथा E.)तया स्फुरति जीवोऽसौ स्वत एवानुरूपया(रूपवान् E.)।

विधत्ते पञ्च कृत्यानि जीवोऽयमपि नित्यदा ॥ 26 ॥

या (भित्तौ नीलपीतादि E. I.)वृत्तिर्नीलपीतादौ सृष्टिः सा कथिता बुधैः।

(सत्ति D.)सक्तिर्या विषये तत्र(यत्र B. F.; योऽत्र E.) सा स्थितिः परिकीर्त्यते ॥ 27 ॥

गृहीताद्विषयाद्योऽस्य विरामोऽन्यजिघृक्षया।

सा संहृतिः समाख्याता तत्त्वशास्त्रविशारदैः ॥ 28 ॥

तद्वासना तिरोभावोऽनुग्रहस्तद्विलापनम्।

(ग्राह्याशनीय A. B. C.)ग्राह्यग्रसनशीलोऽयं वह्निवद्ग्रसनः(छेदनः A. B. C.) सदा ॥ 29 ॥

पुष्यत्येष सदा जीवो मात्रया मे समिन्धनम्।

आविद्यं मत्स्वरूपं तु व्याक्यातं ते पुरा मया ॥ 30 ॥

शुद्धविद्यासमायोगात् संकोचं यज्जहात्यसौ।

तदा प्रद्योतमानोऽयं सर्वतो मुक्तबन्धनः ॥ 31 ॥

ज्ञानक्रियासमायोगात् सर्ववित्सर्वकृत्सदा(तदा B.)।

अनणुश्चाप्यसंकोचान्मद्भावायोपपद्यते ॥ 32 ॥

यावन्निरीक्ष्यते नायं मया कारुण्यवत्तया।

तावत्संकुचितज्ञानः करणैर्विश्वमीक्षते ॥ 33 ॥

चक्षुषालोक्य वस्तूनि विकल्प्य मनसा तथा।

अभिमत्याप्यहंकाराद् बुद्धयैव ह्यध्यवस्यति ॥ 34 ॥

(जागरान्तं यथा A. G.)जागराजामथ स्वप्ने करणैरान्तरैश्चरन्।

विहाय तत् सुषुप्तौ तु स्वरूपेणावतिष्ठते ॥ 35 ॥

अवस्थास्ता इमास्तिस्रः (प्रकृत्या A. B. C. D.)प्राकृत्यो नैव जीवगा।

तुर्यापि या दशा जीवे समाधिस्थे प्रजायते ॥ 36 ॥

सापि नैवास्य किं त्वेषा शुद्धसत्त्वव्यवस्थितिः।

अनवस्थमनाघ्रातमखिलैः प्राकृतैर्गुणैः ॥ 37 ॥

अनौपाधिकमच्छेद्यं जीवरूपं तु चिन्मयप्त्।

एवंरूपमपि त्वेतच्छाद्यतेऽनाद्यविद्यया ॥ 38 ॥

सुदृश्यामात्मभूतां मां नैव पश्यत्यसौ ततः।

शक्रः---

सुदृश्यासि कथं देवि त्वं प्रमाणातिगा सती ॥ 39 ॥

वेदान्ता अपि नैवत्वां विदुरित्थंतयाम्बुजे।

श्रीः---

मां तु शक्र विजानीहिप्रत्यक्षां सर्वदेहिनाम्।

समाहितमना भूत्वा श्रृणुष्वेदं मतं मम ॥ 40 ॥

ज्ञानस्वरूपो भगवान् देशकालाद्यभेदितः(भेदतः E. F. I.)।

वासुदेवः परं ब्रह्म गुणशून्यं निरञ्जनम् ॥ 1 ॥

सुखं सदैकरूपं तु षाड्‌गुण्यमजरामरम्(षाड्‌गुण्यं सचराचरम् C.)।

तस्याहं परमा शक्तिरहंता शाश्वती ध्रुवा ॥ 2 ॥

व्यापारशक्तिरेषा मे सिसृक्षालक्षणा भवेत्(भवत् F. G. I.)।

(अयुतायुतकोट्याश्च A. B.)अयुतायुतकोट्योघकोटिकोट्ययुतांशतः(अर्बुदांशतः E. I.) ॥ 3 ॥

साहं सृजामि स्वाच्छन्द्याद् द्विधा भेदमुपेयुषी।

चेत्यचेतनभावेन चिच्छक्तिश्चेतनोऽनयोः ॥ 4 ॥

चेत्यचेतनतां प्राप्ता संविदेव मदात्मिका।

संविदेव हि मे रूपं(रूपं मे E. I.)स्वच्छस्वच्छन्दनिर्भरा ॥ 5 ॥

सा त्विक्षुरसवद्योगात् स्त्यानतां प्रतिपद्यते।

अतो (निवेद्यमानं A. B. C. D.)निरूप्यमाणं तच्चेत्यं (चित्त्वं न मुञ्चति C.)चित्त्वमुपेष्यति ॥ 6 ॥

यथा हि वह्निना लीढमिन्धनं तन्मयं भवेत्।

एवं (चेत्यं समालीढमेवं A.; च तामसा E.)चिता समालीढं चेत्यं चिन्मयतां व्रजेत् ॥ 7 ॥

नीले पीते सुखे दुःखे चित्स्वरूपमखण्डितम्।

विशिनष्टि (विकल्पस्थश्चित्रया E. I.)विकल्पस्तच्चित्रयोपाधिसंपदा ॥ 8 ॥

(अल्पयैव महद्रूपं A. B. C.)विकल्पोऽपि हि मद्रूपं स्वाच्छन्द्यादेव निर्मितम्।

चेत्यं (विकल्पभेदेन E.)विकल्प्यते येन बहिरन्तर्व्यवस्थया ॥ 9 ॥

न बहिर्नैव चान्तस्तच्चिद्रूपं मम तत् परम्(अमलं परम् A. B. C. D.)।

वेद्यवेदकरूपेण भेद्यते मे स्वयंतया ॥ 10 ॥

यद्विकल्पैरनाक्रान्तं(अनाग्रातं E.) यच्छब्दैरकदर्थितम्।

यदुपाधिभिरम्लानं(अस्त्यानं A. E. I.) रूपं तच्चेत्यतां गतम् ॥ 11 ॥

दूरापास्तविकल्पेन चेतसा (येन A. D. E. F. G.)यत्र भूयते।

मध्यमां वृत्तिमास्थाय चेत्यं संवित्तया तदा ॥ 12 ॥

यथा चक्षुस्थितं रूपं बाह्ये स्वं रूपमीक्ष्यते(ईक्षते B.)।

(B. C. D. E. omit this line.)तथा ज्ञानस्थितं रूपं ज्ञेये स्वं रूपमीक्ष्यते ॥ 13 ॥

(E. omits this line.)यथा वह्निसमाविष्टं काष्ठं तद्रूपमीक्ष्यते।

तथा संवित्समाविष्टं चेत्यं संवित्तयेक्ष्यते ॥ 14 ॥

वेद्यं वेदनतां नीत्वा (यत्र A. B. D.)यदा वेत्त्रा निरूप्यते।

तदावित्तिमयी साहं प्रत्यक्षा स्फुटभासिनी ॥ 15 ॥

अहंतैव हि चित्तत्वं वेद्याद्भिन्नं स्वलक्षणम्।

सा चाहमेव तेनाहं (सर्वशुद्धात्र चिन्मयी C.)सर्वतः शुद्धचिन्मयी ॥ 16 ॥

संप्लुतेदंपदद्वीपे प्राप्तैकध्ये चिदम्बुधौ।

मज्जतां चैव चेत्यानामस्मि हस्तावलम्बनम् ॥ 17 ॥

मद्ध्यानामृतनिष्यन्दक्षालिताशेषवासनाः।

मामेवात्मनि पस्यन्ति चेत्यौघग्रसनीं चितम् ॥ 18 ॥

मम (चित्रैक A. D. E. G.)चित्तैकरूपाया वेद्यवेदकतां जनाः।

अविद्ययैव मन्यन्ते मत्संकल्पितया (तथा A. B. D. F.)पुरा ॥ 19 ॥

न शान्ता नोदिता नापि मद्यमाहं स्वरूपतः।

मद्विवेकजुषामेवं प्रकाशे जागरास्वपि ॥ 20 ॥

परित्यक्तविभागेन निस्तरङ्गेण चेतसा।

(B. omits 4 lines from here.)ज्ञाये विकल्प्यमाना तु प्रत्यक्षाप्यस्मि विस्मृता ॥ 21 ॥

पुरः स्थितो यथा भावश्चेतसोऽन्याभिलाषिणः।

न भासते तथैवाहं न भासे वासनाजुषाम् ॥ 22 ॥

बुभुत्सावान् यथा (वृत्तिं E.)वृत्तीर्निरुध्यान्यत्र चेतसा।

प्रत्यक्षमीक्षते वस्तु तथा मां शुद्धसंविदम् ॥ 23 ॥

सदैवाप्रतिबद्धाया भान्त्या एव (पुनः E. G.)वपुर्मम।

प्रत्यक्षं चेत्यसंचारकालेऽपि विमलात्मनाम्(विदितात्मनाम् A. B. C. D. G.) ॥ 24 ॥

यथा जात्या सितं (वस्तु E.)वस्त्रं रक्तं रागेण केनचित्।

पुनः स्ववर्णमप्राप्य नैव रागान्तरं श्रयेत् ॥ 25 ॥

नीलाद्येवं विदन् पीतं मध्ये शुद्धचिदात्मनि।

मयि चेन्नैव विश्रान्तः पीतं विद्यात्कथं न्वयम् ॥ 26 ॥

तथैवोच्चारयन् वाक्यं वर्णाद्वर्णं कथं व्रजेत्।

यदि मध्ये न विश्रान्तो मयि शुद्धचिदात्मनि ॥ 27 ॥

एवं शुद्धा स्वतन्त्रापि यदाकारोपरागिणी।

तत्त्यागापरसंचारा मध्ये शुद्धैव भाम्यहम् ॥ 28 ॥

दक्षिणेतरसंचारनिरोधान्मध्यमाश्रितः।

अग्नीषोमेन्धनो भावः प्रकाशयति मे पदम् ॥ 29 ॥

धिया ध्येयमनालम्ब्य विषयं चास्पृशन् बहिः।

यदन्तरा वेदयते तन्मे रूपमनाकुलम् ॥ 30 ॥

अनुवृत्ता तु या सम्यक् तेजस्यपि तमस्यपि।

भाति भावेऽप्यभावेऽपि सा मे तनुरकर्बुरा ॥ 31 ॥

निवृत्तविषयेच्छस्य मद्भक्त्युल्लसितात्मनः।

आन्तरं यदनालम्बमहंत्वं तद्वपुर्मम ॥ 32 ॥

तदेवाभ्यस्यमानानां देहप्राणाद्यगोचरम्।

विवेकिनामहंरूपं मद्भावेनावतिष्ठते ॥ 33 ॥

ततस्तेजो यथैवार्कं व्यज्यते न तु जन्यते।

भावैश्चिद्रूपमप्येवं व्यक्तं नैव च जन्यते ॥ 34 ॥

भावैर्विना यथा भानुः समुदेति नभःस्थले।

वेद्यैर्विनैव मे रूपमेवं प्रद्योतते स्वयम् ॥ 35 ॥

अत्यन्ताच्छस्वभावत्वात् स्फटिकादिर्यथा मणिः।

उपरक्तो जपाद्यैस्तु स्वेन रूपेण नेक्ष्यते ॥ 36 ॥

मत्संकल्पसमुद्रिक्तैश्चेत्यैः(समुद्वृत्तेश्चैत्यैः E.) स्वच्छाहमप्यथ(उत I.)।

पृथग्जनैर्न लक्ष्यास्मि नैवाहं नास्मि तावता ॥ 37 ॥

कुण्डलादेर्यथा भिन्ना न लक्ष्या कनकस्थितिः।

(F. omits 3 lines from here; न च शक्यैव निर्देष्टुं I.)न च शक्या विनिर्देष्टुं तथाप्यस्त्येव सा ध्रुवम् ॥ 38 ॥

एवं नित्या विशुद्धा च सुखदुःखाद्यभेदिता।

स्वसंवेदनसंवेद्या मम संविन्मयी स्थितिः ॥ 39 ॥

विज्ञातरि तथा ज्ञाने ज्ञेये जानातिनान्वयः।

योऽयं मदन्वयः सोऽयं प्रत्ययार्थाविशेषितः ॥ 40 ॥

देशकालक्रियाकाराः प्रसिद्धा भेदहेतवः।

तान् भेदयति या संवित्तस्या भेदः कुतो भवेत् ॥ 41 ॥

चेत्यभेदो हि यः कालो भूतादित्रितयात्मकः।

संविन्महोदधौ सोऽपि विलीनस्तन्मयो भवेत् ॥ 42 ॥

यदा हि वर्तमानायां मयि भूतभविष्यती।

प्रतिक्षिप्ते तदा चेयं नैव स्याद्वर्तमानता ॥ 43 ॥

आधारोऽहमशेषाणां नैवाधेयास्मि केनचित्।

देशोऽप्याधारतः क्लप्तस्ततो मे नैव विद्यते ॥ 44 ॥

काप्यवस्था (तु मे नास्ति A. B. C.)न मे सास्ति यस्यां संविन्न वर्तते।

तेन मां चिद्धनामेकां सर्वाकारामुपासते ॥ 45 ॥

कालो देशस्तथाकारः क्रिया कर्ता च कर्म च।

करणं संप्रदानं च भवेद्यच्च ततः फलम् ॥ 46 ॥

भोगो भोक्ता च तत्सर्वं विलीनं (सर्वदा A. G.)संविदात्मनि।

देवा दैत्यास्तथा नागा गन्ध्रवा रक्षसां गणाः ॥ 47 ॥

विद्याधराः पिशाचाश्च भूताश्चेति गणाष्टकम्।

मनुजा बहुधात्मानो वर्णकर्मादिभेदिताः ॥ 48 ॥

पशवोऽथ मृगाश्चैब पक्षिणश्च सरीसृपाः(ससरीसृपाः E. I.)।

स्थावराश्च तथैवान्ये कपूयचरणात्मकाः ॥ 49 ॥

स्वर्गस्था नरकस्थाश्च लोकाश्चैव चतुर्दश।

सरिद्‌द्वीपसमुद्राश्च विविधा ह्यण्डपद्धतिः ॥ 50 ॥

उच्चावचानि तत्त्वानि विविधाः शब्दराशयः।

भोग्यं भोगोपकरणं भोगस्थानं च यत् स्मृतम् ॥ 51 ॥

कोशाः षट्‌ कोशजाश्चैव(एते A. B. C. F.) चेतनाचेतनात्मकाः।

शुद्धाशुद्धमयौ भावौ पुरुषार्थश्चतुर्विधः ॥ 52 ॥

सर्वं प्रकृतिभिर्नद्धं कालेन कलितं तथा।

इत्येतत्सकलं वस्तु भावाभावस्वरूपकम् ॥ 53 ॥

अमन्मयं मन्मयं च मयि लीनमवस्थितम्।

सर्वात्मना सदैवाहं स्वच्छस्वच्छन्दचिन्मयी ॥ 54 ॥

लक्ष्या सुखमयी शान्ता भावे भावे विपश्चिता।

एवं व्यवस्थिताया मे तिरोभावाभिधानया ॥ 55 ॥

बद्धा शक्त्या तु चिच्छक्तिः स्वतो मां नैव विन्दति।

यदा निर्विद्यते (वासौ B.)सासौ मदनुग्रहबिन्दुना ॥ 56 ॥

उपायैर्मां तदाराध्य(मान्तराराध्य B.) जीवश्चिच्छक्तिसंज्ञकः।

संक्षिण्वन् (सकलान् कोशान् E.; निखिलान् कोशान् G. I.)निखिलान्क्लेशान्विधून्वन्वासनारजः ॥ 57 ॥

संप्राप्य ज्ञानसद्भावं योगक्षपितबन्धनः(कल्मषः E. I.)।

मामेव परमानन्दमयीं लक्ष्मीं स विन्दति ॥ 58 ॥

पञ्चदशोऽध्यायः - 15

शक्रः---

नमस्ते पद्मसंभूते नमः कमलमालिनि।

नमः कमलवासिन्यै(मालिन्यै F.) गोविन्दगृहमेधिनि ॥ 1 ॥

नमस्ते कंजकिञ्जल्ककल्पितालकविभ्रमे।

सर्वज्ञे सर्वभूतानामन्तःस्थे सर्वसाक्षिणि ॥ 2 ॥

त्वद्वक्त्रकमलोद्भूतं सर्वं तदवधारितम्।

तत्त्वत्सृष्टं त्वया त्रातं त्वय्येव लयमेष्यति ॥ 3 ॥

माता मानं मितिमेयं विधा एतास्त्वदात्मिकाः।

त्वामेवाराध्य जीवास्ते तरन्ति भवसागरम् ॥ 4 ॥

एवमादि मया देवि तत्त्वतस्त्ववधारितम्।

कौतूहलमिदं मेऽद्य वर्तते पद्मसंभवे ॥ 5 ॥

तोषणीयासि केन त्वमुपायेनाम्बुजासने।

परमः पुरुषार्थो यस्त्वत्प्रीतिस्तस्य साधनम् ॥ 6 ॥

त्वत्प्रीतौ क उपायः स्यात्कीदृशः किंविधः स्मृतः(तथा B. D. I.)।

एतन्मे सकलं ब्रूहि नमस्ते पद्मसंभवे ॥ 7 ॥

श्रीः---

चातुरात्म्यं परं ब्रह्म (संविदा E. I.)सच्चिदानन्दलक्षणम्।

सर्वं सर्वोत्तरं सर्वभूतान्तःस्थमनामयम् ॥ 8 ॥

वासुदेवः परं ब्रह्म (नराणामयनं E. I.)नारायणमयं महत्।

तस्याहं परमा शक्तिरहंतानन्दचिन्मयी ॥ 9 ॥

भिन्नाऽभिन्ना च वर्तेऽहं ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः।

तावावां तत्त्वमेकं तु द्विधा भूतौ(भूत्वा G.) व्यवस्थितौ ॥ 10 ॥

ब्रह्म नारायणं मां (वा ज्ञानेन E. I.)यज्ज्ञानेनैवाप्रुयाद्यतिः।

पन्था नान्योऽस्ति विज्ञानादयनाय विपश्चिताम् ॥ 11 ॥

ज्ञानं तच्च विवेकोत्थं सर्वतः शुद्धमव्रणम्।

वासुदेवैकविषयमपुनर्भवकारणम् ॥ 12 ॥

ज्ञाने तस्मिन् समुत्पन्ने विशते मामनन्तरम्।

तैस्तैरुपायैः प्रीताहं जीवानाममलात्मनाम् ॥ 13 ॥

उद्भावयामि तज्ज्ञानमात्मज्योतिः प्रदर्शकम्।

उपायास्ते च चत्वारो मम प्रीतिविवर्धनाः ॥ 14 ॥

भगवत्यरविन्दस्थे पङ्कजेक्षणकामिनि।

(के तेऽप्युपायाः E. I.)उपायाः के च चत्वारस्तान्मे दर्शय पङ्कजे ॥ 15 ॥

श्रीः---

उपायांश्चतुरः शक्र शृणु मत्प्रीतिवर्धनान्।

यैरहं परमां प्रीतिं यास्याम्यनपगामिनीम् ॥ 16 ॥

स्वजातिविहितं कर्म सांख्यं योगस्तथैव च।

सर्वत्यागश्च विद्वद्भिरुपायाः कथिता इमे ॥ 17 ॥

चतुर्भिर्लक्षणैर्युक्तं त्रिविधं कर्म वैदिकम्।

स्ववर्णाश्रमसंबन्धि नित्यनैमित्तिकात्मकम् ॥ 18 ॥

अकामहतसंसिद्धं कर्म तत् पूर्वसाधनम्।

चतुर्विधस्तु संन्यासस्तत्र कार्यो विपश्चिता ॥ 19 ॥

मन्त्रोक्तदेवतायां वा प्रकृताविन्द्रियेषु वा।

परस्मिन् देवदेवे वा वासुदेवे जनार्दने ॥ 20 ॥

(सर्व E. I.)पूर्वं कर्तृत्वसंन्यासः फलसंन्यास एव च।

कर्मणामपि संन्यासो देवदेवे जनार्दने ॥ 21 ॥

शास्त्रीयमाचरन्नेवं नित्यनैमित्तिकात्मकम्।

मदाराधनकामः सञ्शश्वत् प्रीणाति मां नरः ॥ 22 ॥

इति ते लेशतः प्रोक्तं श्रुतिस्मृतिनिदर्शितम्(निदर्शनम् A. B. C.)।

द्वितीयं सांख्यविज्ञानमुपायं श्रृणु सांप्रतम् ॥ 23 ॥

संख्यास्तिस्रो हि मन्तव्याः सांख्यशास्त्रनिदर्शिताः।

प्रथमा लौकिकी संख्या द्वितीया (चर्चिका E. I.)चर्चनात्मिका ॥ 24 ॥

समीचीना तु या धीः सा तृतीया परिपठ्यते।

संख्यात्रयसमूहो यः सांख्यं तत्परिपठ्यते ॥ 25 ॥

पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च।

अहंकारो महांश्चैव प्रकृतिः परमा तथा ॥ 26 ॥

एताः प्रकृतयस्त्त्वष्टौ तासां व्याख्यामिमां शृणु।

प्रकृतिस्रिविधा प्रोक्ता माया सूतिर्गुणात्मिका ॥ 27 ॥

निःसक्तासक्तमद्वैतमतरङ्गमनश्वरम्।

अचेतनानां परमं सौक्ष्म्यं मायेति गीयते ॥ 28 ॥

ईषदुच्छूनता तस्याः प्रसूतिरिति गीयते।

गुणत्रयसमुन्मेषः साम्येन प्रकृतिः परा ॥ 29 ॥

अव्यक्तमक्षरं योनिरविद्या त्रिगुणा स्थितिः।

माया स्वभाव इत्याद्याः शब्दाः पर्यायवाचकाः ॥ 30 ॥

सत्त्वं रजस्तमश्चेति गुणा एते त्रयो मताः।

तत्र सत्त्वं लघु ज्ञेयं सुखरूपमचञ्चलम् ॥ 31 ॥

प्रकाशो नाम तद्वृत्तिश्चैतन्योद्ग्रहणात्मकः।

रजोऽपि च लघु ज्ञेयं दुःखरूपं च चञ्चलम् ॥ 32 ॥

प्रवृत्तिर्नाम तद्वृत्तिः स्पन्दहेतुरनश्वरः।

तमो नाम गुरु ज्ञेयं मोहरूपमचञ्चलम् ॥ 33 ॥

नियमो नाम तद्वृतिः क्वचित् स्वापनलक्षणम्।

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि व्योम्नि च वासव ॥ 34 ॥

भूतं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात् त्रिभिर्गुणैः।

एते चित्तमधिष्ठाय गुणा इन्द्रियगास्तथा ॥ 35 ॥

सुखं दुःखं तथा मोहं विषयस्थाश्च कुर्वते।

(F. omits this line.)शरीरेन्द्रियतां याता(इन्द्रियतायां च E.) गुणाः कर्माणि कुर्वते।

इति यस्य मतिर्नित्या स गुणात्ययमश्नुते ॥ 36 ॥

षोडशोऽध्यायः - 16

श्रीः---

व्याख्यानं महतः शक्र शृणुष्वावहितो मम।

वैषम्यस्य समुन्मेषो गुणानां प्रथमो हि यः ॥ 1 ॥

स महान्नाम तस्यापि विधास्तिस्रः प्रकीर्तिताः।

सात्त्विको बुद्धिरित्युक्तो राजसः प्राण एव हि(उच्यते E.) ॥ 2 ॥

तामसः काल इत्युक्तस्तेषां व्याख्यामिमां शृणु।

बुद्धिरध्यवसायस्य प्राणः प्रयतनस्य च ॥ 3 ॥

कालः (कालन D.)कलनरूपस्य परिणामस्य कारणम्।

महतोऽपि विकुर्वाणादहंकारो व्यजायत(अस्य जायते A. B. C. D.) ॥ 4 ॥

स चापि त्रिविधो ज्ञेयो गुणवैषम्यसंभवात्।

तामसाद्वियदादिस्तु तन्मात्रगण उज्ज्वलः ॥ 5 ॥

जातः सत्त्वसमुद्रिक्ताद्बुद्धीन्द्रियगणो महान्।

कर्मेन्द्रियगणश्चापि (राजसात्तूभयाo A. B.)राजसादुभयात्मकम् ॥ 6 ॥

उभयस्मात् समुद्भूतमितीयं तत्त्वपद्धतिः।

अत्र प्रकृतिरेकैव मूलभूता सनातनी ॥ 7 ॥

महदाद्यास्तु सप्तान्ये कार्यकारणरूपिणः।

तन्मात्रेभ्यः समुद्भूता विशेषा वियदादयः ॥ 8 ॥

बुद्धिकर्मेन्द्रियगणौ पञ्चकौ मन एव च।

विकारा एव विज्ञेया एते षोडश चिन्तकैः ॥ 9 ॥

चतुर्विंशतिरेतानि तत्त्वानि कथितानि ते।

यावान्यश्चात्र वक्तव्यो विशेषो यादृशस्त्विह ॥ 10 ॥

स सर्वः कथितः पूर्वं तव वृत्रनिषूदन।

विंशत्या च त्रिभिश्चैव विकारैः स्वैः समन्विता ॥ 11 ॥

इयं प्रकृतिरव्यक्ता कथिता ते सुराधिप।

व्यक्ताव्यक्तमयी सैषा नित्यं प्रसवधर्मिणी ॥ 12 ॥

विलक्षणा सा विज्ञेया चिच्छक्तिरविनश्वरा(अविनश्वरी B.)।

स जीवः कथितः सद्भिस्तत्त्वशास्त्रविशारदैः ॥ 13 ॥

अयं स्वरसतः शुद्ध- परिणामविवर्जितः।

कूटस्थश्चिद्धनो (नित्यमन्तःस्थो A. D. F.)नित्यो ह्यनन्तोऽप्रतिसंक्रमः ॥ 14 ॥

इमौ स्वरसतोऽसक्तौ सक्तात्मानाविव स्थितौ(सत्तात्मानौ व्यवस्थितौ B.)।

प्रकृतिः पुरुषश्चैव महद्भ्यश्च महत्तरौ ॥ 15 ॥

लिङ्गग्राह्यावुभौ नित्यावलिङ्गौ चाप्युभावपि।

साधर्म्यमेवमाद्येवमनयोरुन्नयेद्बुधः ॥ 16 ॥

वैधर्म्यमनयोः शक्र कथ्यमानं निबोध मे।

प्रकृतिस्त्रिगुणा नित्यं सततं परिणामिनी ॥ 17 ॥

अविवेकाप्यशुद्धा च सर्वजीवसमा सदा।

विषयोऽचेतना(अवेदना G.) चैव सुखदुःखविमोहिनी ॥ 18 ॥

मध्यस्थः पुरुषो नित्यः क्रियावानप्यविह्वलः।

साक्षी दृशिस्तथा द्रष्टा शुद्धोऽनन्तो गुणात्मकः ॥ 19 ॥

वैधर्म्यमनयोरेतत् प्रकृतिं चानयोः शृणु।

या सा सदसदाख्यादिविकल्पविकला(विपुला C. D.) ध्रुवा ॥ 20 ॥

नित्योदिता सदानन्दा पूर्णषाड्‌गुण्यविग्रहा।

अहं नारायणी शक्तिर्विष्णोः श्रीरपायिनी ॥ 21 ॥

मत्तः प्रभवतो ह्येतौ मय्येव लयमेष्यतः।

साहमेतावती (भावैर्विषयैः A. B. C. D.)भावैर्विविधैर्विस्तृतिं गता ॥ 22 ॥

नारायणे प्रतिष्ठाय पुनस्तस्मादुदेम्यहम्।

एको नारायणो विष्णुर्वासुदेवः सनातनः ॥ 23 ॥

अपृथग्भूतशक्तित्वादद्वैतं ब्रह्म निष्कलम्।

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजोमहोदधिः ॥ 24 ॥

निस्तरङ्गः सदैवासौ जगदेतच्चराचरम्।

इति ते सांख्यविज्ञानं लेशतः शक्र दर्शितम् ॥ 25 ॥

या तत्त्वगणना संख्या तां पुरा शीलयेद्बुधः।

ततः साधर्म्यवैधर्म्यस्वरूपप्रभवादिकाम् ॥ 26 ॥

कुर्याच्चर्चात्मिकां संख्यां शास्त्रतत्त्वोपदेशजाम्।

चर्चायामिह संख्यायां (F. omits all portions from here up to एवं हि परिसंख्याय in the 29th verse.)सिद्धायाममलात्मनि ॥ 27 ॥

उदेति या समीचीना संख्या सत्तत्त्वगोचरा।

एषा सा परमा संख्या मत्प्रसादसमुद्भवा ॥ 28 ॥

सांख्यदर्शनमेतत्ते परिसंख्यानमीरितम्।

एवं हि परिसंख्याय सांख्या (सद्भाव A. B. C.)मद्भावमागताः ॥ 29 ॥

उपायो (अयं A. B.)यस्तृतीयस्ते वक्ष्यते योगसंज्ञकः।

योगस्तु द्विविधो ज्ञेयः समाधिः संयमस्तथा ॥ 30 ॥

यमाद्यङ्गसमुद्भूता समाधिः संस्थितिः परे।

ब्रह्मणि श्रीनिवासाख्ये ह्युत्थानपरिवर्जिता(वर्जितः A. B. C. D.) ॥ 31 ॥

साक्षात्कारमयी सा हि स्थितिः सद्ब्रह्मवेदिनाम्।

ध्यातृध्येयाविभागस्था मत्प्रसादसमुद्भवा ॥ 32 ॥

संयमो नाम सत्कर्म परमात्मैकगोचरम्।

तत्पुनर्द्विविधं प्रोक्तं शारीरं मानसं तथा ॥ 33 ॥

विस्तरेणाभिधास्येते समाधिः संयमस्तथा।

प्रथमो य उपायस्ते कर्मात्मा कथितः पुरा ॥ 34 ॥

संज्ञानं जनयेच्छुद्धमन्तःकरणशोधनात्।

तेन हि प्रीणिता साहं सदाचारनिषेवणात् ॥ 35 ॥

ददामि बुद्धियोगं तमन्तःकरणशोधनम्।

सांख्यं नाम द्वितीयो य उपायः कथितस्तव ॥ 36 ॥

परोक्षः शास्त्रजन्योऽसौ निर्णयो दृढतां गतः।

प्रत्यक्षतामिवापन्नो मत्प्रीतिं जनयेत्पराम् ॥ 37 ॥

अहं संख्यायमाना हि स्वरूपगुणवैभवैः ।

उद्भावयामि तज्ज्ञानं प्रत्यक्षं यद्विवेकजम् ॥ 38 ॥

तृतीयस्तु समाध्यात्मा (प्रत्यक्षाविप्लवो A.)प्रत्यक्षोऽविप्लवो दृढः।

प्रकृष्टसत्त्वसंभूतः प्रसादातिशयो हि सः ॥ 39 ॥

तृतीयस्य विधा योऽसौ संयमो नाम वर्णितः।

भोगैः शुद्धैस्रिधोद्भूतैरत्यन्तप्रीतये मम ॥ 40 ॥

अहं हि तत्र विश्वात्मा विष्णुशक्तिः परावरा।

साक्षादेव समाराध्या देवो वा पुरुषोत्तमः ॥ 41 ॥

इति ते कथिताः सम्यगुपायास्त्रय ऊर्जिताः।

शृणूपायं चतुर्थं मे सर्वत्यागसमाह्वयम् ॥ 42 ॥

(सर्व C.)तत्र धर्मान् परित्यज्य सर्वानुच्चावचाङ्गकान्।

संसारानलसंतप्तो मामेकां शरणं व्रजेत् ॥ 43 ॥

अहं हि शरणं प्राप्ता नरेणआनन्यचेतसा।

प्रापयाम्यात्मनात्मानं निर्धूताखिलकल्मषम् ॥ 44 ॥

सप्तदशोऽध्यायः - 17

शक्रः---

नमस्ते कमलावासे जनन्यै सर्वदेहिनाम्।

गृहिण्यै पद्मनाभस्य नमस्ते सरसीरुहे ॥ 1 ॥

उपायास्ते त्रयः पूर्वे कथिता अवधारिताः।

व्याचक्ष्वाम्ब चतुर्थं (त्वम् E. I.)तमुपायं परमम्बुजे ॥ 2 ॥

श्रीः---

एको नारायणो देवो वासुदेवः सनातनः।

चातुरात्म्यं परं ब्रह्म सच्चिदानन्दमव्रणम् ॥ 3 ॥

एकाहं परमा शक्तिस्तस्य देवी सनातनी।

करोमि सकलं कृत्यं सर्वभावानुगामिनी ॥ 4 ॥

(शान्तानन्द A. B. G.)शान्तानन्तचिदानन्दं यद् ब्रह्म परमं ध्रुवम्।

महाविभूतिसंस्थानं सर्वतः समतां गतम् ॥ 5 ॥

तस्य शक्तिरहं ब्राह्नी शान्तानन्दचिदात्मिका।

महाविभूतिरनघा सर्वतः समतां गता ॥ 6 ॥

आश्वासनाय जीवानां यत्तन्मूर्तीकृतं महः।

नारायणः परं ब्रह्म दिव्यं नयननन्दनम् ॥ 7 ॥

तदा मूर्तिमती साहं शक्तिर्नारायणी परा।

समा समविभक्ताङ्गा सर्वावयवसुन्दरी ॥ 8 ॥

तयोर्नौ परमं व्योम निर्दुःखं (सुखं I.)पदमुत्तमम्।

षाड्‌गुण्यप्रसरो दिवियः स्वाच्छन्द्याद्देशतां गतः ॥ 9 ॥

स्वकर्मनिरतैः सिद्धैर्वेदवेदान्तपारगैः।

अनेकजन्मसंताननिःशेषितकषायकैः ॥ 10 ॥

क्लेशेन महता सिद्धैरन्तरायातिगैः क्रमात्।

संख्याविधिविधानज्ञैः सांख्यैः संख्यानपारगैः ॥ 11 ॥

प्रत्याहृतेन्द्रियग्रामैर्धारणाध्यानशालिभिः।

यौगैः(योगैः A. B. I.) समाहितैः शश्वत्क्लेशेन यदवाप्यते ॥ 12 ॥

अच्छिद्राः पञ्चकालज्ञाः पञ्चयज्ञविचक्षणाः।

पूर्णे वर्षशते धीराः प्राप्नुवन्ति यदञ्जसा ॥ 13 ॥

यत्तत्पुराणमाकाशं सर्वस्मात् परमं ध्रुवम्।

यत्पदं प्राप्य तत्त्वज्ञा मुचन्ते सर्वबन्धनैः ॥ 14 ॥

सूर्यकोटिप्रतीकाशाः पूर्णेन्द्वयुतसंनिभाः।

यस्मिन् पदे विराजन्ते मुक्ताः संसारबन्धनैः ॥ 15 ॥

इन्द्रियच्छिद्रविधुरा द्योतमानाश्च सर्वतः।

अनिष्यन्दा अनाहाराः षाड्‌गुण्यतनवोऽमलाः(सहितामलाः A. B. C.) ॥ 16 ॥

एकान्तिनो महाभागा यत्र पश्यन्ति नौ सदा।

क्षपयित्वाधिकारान् स्वान् शश्वत्कालेन भूयसा ॥ 17 ॥

(वसवो A. B. F.)वेधसो यत्र मोदन्ते शंकराः सपुरंदराः।

सूरयो नित्यसंसिद्धाः(संबन्धाः D.) सर्वदा(सर्वज्ञाः A. B. C. F.) सर्वदर्शिनः ॥ 18 ॥

वैष्णवं परमं रूपं साक्षात्कुर्वन्ति यत्र ते।

अष्टाक्षरैकसक्तानां द्विषट्‌कार्णरतात्मनाम् ॥ 19 ॥

षडक्षरप्रसक्तानां प्रणवासक्तचेतसाम्।

जितंतासक्तचित्तानां तारिकानिरतात्मनाम् ॥ 20 ॥

अनुताराप्रसक्तानां यत् पदं विमलात्मनाम्।

अनन्तविहगेशानविष्वक्सेनादयोऽमलाः ॥ 21 ॥

मदाज्ञाकारिणो यत्र मोदन्ते सकलेश्वराः।

तत्र दिव्यवपुः श्रीमान् देवदेवो जनार्दनः ॥ 22 ॥

अनन्तभोगपर्यङ्के निषण्णः (ससुखो B.)सुसुखोज्ज्वले।

विज्ञानैश्वर्यवीर्यस्थैः शक्तितेजोबलोल्बणैः ॥ 23 ॥

आयुधैर्भूषणैर्दिव्यैरद्भुतैः समलंकृतः।

पञ्चात्मना सुपर्णेन पक्षिराजेन सेवितः ॥ 24 ॥

सारूप्यमेयुषा(ईयुषा A. C. D. F.) साक्षाच्छ्रीवत्सकृतलक्ष्मणा।

सेनान्या सेवितः सम्यग्विष्वक्सेनेन दीप्यता(दीव्यता E. F.) ॥ 25 ॥

क्षेमाय सर्वलोकानामाध्यानाय मनीषिणाम्।

मुक्तयेऽखिलबन्धानां रूपदानाय योगिनाम् ॥ 26 ॥

आस्ते नारायणः श्रीमान् वासुदेवः सनातनः।

सुकुमारो युवा देवः श्रीवत्सकृतलक्षणः ॥ 27 ॥

चतुर्भुजो विशालाक्षः किरीटी कौस्तुभं वहन्।

हारनूपुरकेयूरकाञ्चीपीताम्बरोज्ज्वलः ॥ 28 ॥

वनमालां दधद्दिव्यां पञ्चशक्तिमयीं पराम्।

सर्वावयवसंपन्नः(संपूर्णः E.) सर्वावयवसुन्दरः ॥ 29 ॥

(रामो राजा B. G.)राजराजोऽखिलस्यास्य विश्वस्य परमेश्वरः।

कान्तस्य तस्य देवस्य विष्णोः सद्गुणशालिनः ॥ 30 ॥

दयिताहं सदा देवी ज्ञानानन्दमयी परा।

अनवद्यानवद्याङ्गी नित्यं तद्धर्मधर्मिणी ॥ 31 ॥

ईश्वरी सर्वभूतानां पद्माक्षी पद्ममालिनी।

शक्तिभिः सेविता नित्यं सृष्टिस्थित्यादिभिः परा ॥ 32 ॥

द्वात्रिंशता सहस्रेण सृष्टिशक्तिभिरावृता।

(B. omits this line.)वृता तद्‌द्विगुणाभिश्च दिव्याभिः स्थितिशक्तिभिः ॥ 33 ॥

ततश्च द्विगुणाभिश्च पूर्णा संहृतिशक्तिभिः।

नायिका सर्वशक्तीनां सर्वलोकमहेश्वरी ॥ 34 ॥

महिषी देवदेवस्य सर्वकामदुघा विभोः।

तुल्या गुणवयोरूपैर्मनःप्रमथनी(प्रमथने A. B. F.) हरेः ॥ 35 ॥

तैस्तैरनुगुणैर्भावैरहं देवस्य शार्ङ्गिणः।

करोमि सकलं कृत्यं नित्यं तद्धर्मधर्मिणी ॥ 36 ॥

साहमङ्के स्थिता(अङ्कस्थिता A. C. D. F. G.) विष्णोर्देवदेवस्य शार्ङ्गिणः।

लालिता तेन चात्यन्तं सामरस्यमुपेयुषी ॥ 37 ॥

कदाचित् सर्वदर्शिन्याः कृपा मे स्वयमुद्गता।

क्लिश्यतः प्राणिनो दृष्ट्वा संसारज्वलनोदरे ॥ 38 ॥

कथं न्विमे(त्विमे A. B. C. F.) भविष्यन्ति (दुःखात् E.)दुःखोत्तीर्णाः सुखोत्तराः।

(B. omits 4 lines from here.)संसारपरसीमानमाप्रुयुर्मां कथं न्विति(त्विति A.) ॥ 39 ॥

साहमन्तः कृपाविष्टा(जुष्टा E. I.) देवदेवमचूचुदम्।

भगवन् देवदेवेश लोकनाथ मम प्रिय ॥ 40 ॥

सर्वादे सर्वमध्यान्त सर्व सर्वोत्तराच्युत।

गोविन्द पुण्डरीकाक्ष पुराण पुरुषोत्तम(पुरुषेस्वर E. I.) ॥ 41 ॥

दुस्तरापारसंसारसागरोत्तारकारण।

व्यक्ताव्यक्तज्ञकालाख्यक्लृप्तभावचतुष्टय ॥ 42 ॥

वासुदेव जगन्नाथ संकर्षण जगत्प्रभो।

प्रद्युम्न (सर्वग E. I.)सुभग श्रीमन्ननिरुद्धापराजित ॥ 43 ॥

नानाविभवसंस्थान नानाविभवभाजन(भावन A. B. F. G.)।

दिव्यशान्तोदितानन्दषाड्‌गुण्योदयविग्रह ॥ 44 ॥

स्फुरत्किरीटकेयूरहारनूपुरकौस्तुभ।

पीताम्बर महोदार पुण्डरीकनिभेक्षण ॥ 45 ॥

चतुर्मूर्ते चतुर्व्यूह शरदिन्दीवरद्युते।

अभिरामशरीरेश नारायण जगन्मय ॥ 46 ॥

अमी हि प्राणिनः सर्वे निमग्नाः क्लेशसागरे।

उत्तारं प्राणिनामस्मात्कथं चिन्तयसि प्रभो ॥ 47 ॥

इत्युक्तो देवदेवेशः स्मयमानोऽब्रवीदिदम्।

अरविन्दासने देवि पद्मगर्भे सरोरुहे ॥ 48 ॥

उत्तारहेतवोऽमीषामुपाया विहिता मया।

कर्म सांख्यं तथा योग इति शास्त्रव्यपाश्रयाः ॥ 49 ॥

प्रत्यवोचमहं देवमित्युक्ता पुरुषोत्तमम्।

देवदेव न ते शक्याः कर्तुं कालेन गच्छता ॥ 50 ॥

कालो हि कलयन्नेव(एकः D.) स्वतन्त्रो भवदात्मकः।

ज्ञानं सत्त्वं बलं चैषामायुश्च विनिकृन्तति(परिकृन्तति B.; आयुश्चापि निकृन्तति E.) ॥ 51 ॥

अन्तःकरणसंस्था हि वासना विविधात्मिकाः।

तत्तत्कालवशं प्राप्य यातयन्ति शरीरिणः(शरीरिणाम् B.) ॥ 52 ॥

उदासीनो भवानेवं प्राणिनां कर्म कुर्वताम्।

(तत्तद्दशा E.)तत्तत्कालानुकूलानि तत्फलानि प्रयच्छति ॥ 53 ॥

येन त्वं बत संरब्धः प्राणिनः पालयिष्यसि।

प्रब्रूहि तमुपायं मे प्रणतायै जनार्दन ॥ 54 ॥

इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं भगवानुत्स्मयन्निव।

सरोरुहे विजानीषे सर्वमेवात्मनो गतम् ॥ 55 ॥

मां तु जिज्ञाससे देवि तथापि शृणु भामिनि।

(अपायाश्चाप्युपायास्च E.)उपायाश्चाप्यपायाश्च शास्त्रीया निर्मिता मया ॥ 56 ॥

विहिता य उपायास्ते निषिद्धाश्चेतरे मताः।

अधो नयन्त्यपायास्तं य (एतान् A. B. F.)एनाननुवर्तते ॥ 57 ॥

ऊर्ध्वं नयन्त्युपायास्तं य (एतान् A. C.)एनाननुवर्तते।

उपायापायसंत्यागी(संत्यागात् D.) मध्यमां वृत्तिमाश्रितः ॥ 58 ॥

मामेकं शरणं प्राप्य मामेवान्ते समश्नुते।

षडङ्गं तमुपायं च शृणु मे पद्मसंभवे ॥ 59 ॥

आनुकूल्यस्य संकल्पः प्रातिकूल्यस्य वर्जनम्।

रक्षिष्यतीति विश्वासो गोप्तृत्ववरणं तथा ॥ 60 ॥

आत्मनिक्षेपकार्पण्ये षड्विधा शरणागतिः।

एवं मां शरणं प्राप्य वीतशोकभयक्लमः ॥ 61 ॥

निरारम्भो निराशीश्च(निराशी च A. D. E.) निर्ममो निरहंकृतिः।

मामेव शरणं प्राप्य तरेत् संसारसागरम् ॥ 62 ॥

(स्वकर्म C.; षट्‌कर्म G.)सत्कर्मनिरताः शुद्धाः सांख्ययोगविदस्तथा(विदश्च ये E.)।

नार्हन्ति शरणस्थस्य कलां कोटितमीमपि ॥ 63 ॥

इति तस्य वचः श्रुत्वा देवदेवस्य शार्ङ्गिणः।

प्रीताहमभवं शक्र तदिदं वर्णितं तव ॥ 64 ॥

[^36]देवप्रिये महादेवि नमस्ते पङ्कजासने।

आनुकूल्यादिकं भावं मम व्याचक्ष्व विस्तरात् ॥ 65 ॥

श्रीः---

आनुकूल्यमिति प्रोक्तं सर्वभूतानुकूलता।

अन्तः स्थिताहं सर्वेषां भावानामिति निश्चयात् ॥ 66 ॥

मयीव सर्वभूतेषु ह्यानुकूल्यं समाचरेत्।

तथैव प्रातिकूल्यं च भूतेषु परिवर्जयेत् ॥ 67 ॥

त्यागो गर्वस्य कार्पण्यं श्रुतशीलादिजन्मनः।

अङ्गसामग्र्यसंपत्तेरशक्तेरपि कर्मणआम् ॥ 68 ॥

अधिकारस्य चासिद्धेर्देशकालगुणक्षयात्।

उपाया नैव सिद्यन्ति ह्यपाया बहुलास्तथा ॥ 69 ॥

इति या गर्वहानिस्तद्दैन्यं कार्पण्यमुच्यते।

शक्तेः सूपसदत्वाच्च कृपायोगाच्च शाश्वतात् ॥ 70 ॥

ईशेशितव्यसंबन्धादनिदंप्रथमादपि।

रक्षिष्यत्यनुकूलान्न इति या सुदृढा मतिः ॥ 71 ॥

स विश्वासो भवेच्छक्र सर्वदुष्कृतनाशनः।

करुणावानपि व्यक्तं शक्तः स्वाम्यपि देहिनाम् ॥ 72 ॥

अप्रार्थितो न गोपायेदिति तत्प्रार्थनामतिः।

गोपायिता भवेत्येवं गोप्तृत्ववरणं स्मृतम् ॥ 73 ॥

तेन संरक्ष्यमाणस्य फले स्वाम्यवियुक्तता।

केशवार्पणपर्यन्ता ह्यात्मनिक्षेप उच्यते ॥ 74 ॥

निक्षेपापरपर्यायो न्यासः पञ्चाङ्गसंयुतः।

संन्यासस्त्याग इत्युक्तः शरणागतिरित्यपि ॥ 75 ॥

उपायोऽयं चतुर्थस्ते प्रोक्तः शीघ्रफलप्रदः।

अस्मिन् हि वर्तमानानां विधौ विप्रनिषेविते ॥ 76 ॥

पूर्वे त्रय उपायास्ते भवेयुरमनोहराः।

आनुकूल्येतराभ्यां च विनिवृत्तिरपायतः ॥ 77 ॥

कार्पण्येनाप्युपायानां विनिवृत्तिरिहोदिता(इहेरिता E. I.)।

रक्षिष्यतीति विश्वासादभीष्टोपायकल्पनम्(रक्षणोपायकल्पनम् A. G.) ॥ 78 ॥

गोप्तृत्ववरणं नाम स्वाभिप्रायनिवेदनम्।

सर्वज्ञोऽपि हि विश्वेशः सदा कारुणिकोऽपि सन् ॥ 79 ॥

संसारतन्त्रवाहित्वाद्रक्षापेक्षां प्रतीक्षते।

आत्मात्मीयभरन्यासो ह्यात्मनिक्षेप उच्यते ॥ 80 ॥

हिंसास्तेयादयः शास्त्रैरपायत्वेन दर्शिताः।

कर्मसांख्यादयः शास्त्रैरुपायत्वेन दर्शिताः ॥ 81 ॥

अपायोपायसंत्यागी (माध्यमीं A. C. F. G.)मध्यमां स्थितिमास्थितः।

रक्षिष्यतीति निश्चित्य निक्षिप्तस्वस्वगोचरः ॥ 82 ॥

बुध्येत देवदेवेशं(देवदेवं तं E. I.) गोप्तारं पुरुषोत्तमम्।

शक्रः---

उपायापाययोर्मध्ये कीदृशी स्थितिरम्बिके ॥ 83 ॥

अपायोपायतामेव क्रिया सर्वावलम्बते।

स्वीकारे(स्वीकारः E.) व्यतिरिके(व्यतिरेकः E.) च निषेधविधिशास्त्रयोः ॥ 84 ॥

दृश्यते कर्मणो व्यक्तमपायोपायरूपता।

श्रीः---

त्रिविधां पश्य देवेश कर्मणो गहनां गतिम् ॥ 85 ॥

निषेधविधिशास्त्रेभ्यस्तां विधां च निबोध मे।

अनर्थसाधनं किंचित्किंचिच्चाप्यर्थसाधनम् ॥ 86 ॥

अनर्थपरिहारं(परिहाराय E. I.) च (किंचिद्धर्मोऽपि E.)किंचित् कर्मोपदिश्यते।

त्रैराश्यं कर्मणामेवं विज्ञेयं शास्त्रचक्षुषा ॥ 87 ॥

अपायोपायसंज्ञौ तु पूर्वराशी परित्यजेत्।

(In F. the chapter ends with thsi verse.)तृतीयो द्विविधो राशिरनर्थपरिहारकः ॥ 88 ॥

प्रायश्चित्तात्मकः कश्चिदुत्पन्नानर्थनाशनः।

तमंशं नैव कुर्वीत मनीषी पूर्वराशिवत् ॥ 89 ॥

क्रियमाणं न कस्मैचिद्यदर्थाय प्रकल्पते।

अक्रियावदनर्थाय (कर्म तत्तु E. I.)तत्तु कर्म समाचरेत् ॥ 90 ॥

एषा (हि A. B. C. G.)सा वैदिकी निष्ठा ह्युपायापायमध्यमा।

अस्यां स्थितो जगन्नाथं प्रपद्येत जनार्दनम् ॥ 91 ॥

सकृदेव हि शास्त्रार्थः कृतोऽयं तारयेन्नरम्।

उपायापायसंयोगे निष्ठया हीयतेऽनया ॥ 92 ॥

अपायसंप्लवे सद्यः प्रायश्चित्तं समाचरेत्।

प्रायस्चित्तिरियं सात्र यत्पुनः शरणं श्रयेत्(व्रजेत् B. C. G.) ॥ 93 ॥

उपायानामुपायत्वस्वीकारेऽप्येतदेव हि।

अविप्लवाय धर्माणां पालनाय कुलस्य च ॥ 94 ॥

संग्रहाय च लोकस्य मर्यादास्थापनाय च।

प्रियाय मम विष्णोश्च देवदेवस्य शार्ङ्गिणः ॥ 95 ॥

मनीषी वैदिकाचारं मनसापि न लङ्घयेत्।

यथा हि वल्लभो राज्ञो नदीं राज्ञा प्रवर्तिताम् ॥ 96 ॥

लोकोपयोगिनीं रम्यां बहुसस्यविवर्धिनीम्।

लङ्घयञ्शूलमारोहेदनपेक्षोऽपि तां प्रति ॥ 97 ॥

एवं विलङ्घयन् मर्त्यो मर्यादां वेदनिर्मिताम्।

प्रियोऽपि न प्रियोऽसौ मे मदाज्ञाव्यतिवर्तनात् ॥ 98 ॥

उपायत्वग्रहं तत्र (वर्जयेत् A. B. C. G.)वर्जयन् मनसा सुधीः।

चतुर्थमाश्रयन्नेवमुपायं शरणाश्रयम् ॥ 99 ॥

अतीत्य सकलं क्लेशं संविशत्यमलं पदम्।

अपायोपायनिर्मुक्तां मध्यमां (वृत्तिम् E.)स्थितिमास्थिता ॥ 100 ॥

शरणागतिरग्र्यैषा संसारार्णवतारिणी।

इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम् ॥ 101 ॥

इदं तितीर्षतां पारमिदमानन्त्यमिच्छताम्।

(प्रायश्चित्ति E.)प्रायश्चित्तप्रसङ्गे तु सर्वपापसमुद्भवे ॥ 102 ॥

तनूकृत्याखिलं पापं मां चाप्नोति नरः शनैः।

अथोपायप्रसक्तश्च भुक्त्वा भोगाननामयान्(अमानवान् A. B. C.) ॥ 104 ॥

अन्ते विरक्तिमासाद्य विशते परमं पदम्।

उपायः सुकरः सोऽयं दुष्करस्च मतो मम ॥ 105 ॥

शिष्टैर्निषेव्यते सोऽयमकामहतचेतनैः।

अकामैश्च सकामैश्च तस्मात्सिद्ध्यर्थमात्मनः ॥ 106 ॥

अर्चनीया नरैः शश्वन्मम मन्त्रमयी तनुः।

प्रविश्य विधिवद्दीक्षां गुरोर्लब्ध्वार्थसंपदः(संपदम् E. I.)।

मन्मयैरर्चयेन्मन्त्रैर्मामिकां मान्त्रिकीं(मम मन्त्रमयीं E. I.) तनुम् ॥ 107 ॥

(F. omits this verse.)नमस्ते पद्मनिलये नमस्ते पद्मसंभवे।

विदितं वेदितव्यं मे वेदान्तेष्वपि दुर्लभम् ॥ 1 ॥

ब्रूहि मन्त्रमयं मार्गमिदानीं विष्णुवल्लभे।

यं विज्ञायार्चयेयं ते दिव्यां मन्त्रमयीं तनुम् ॥ 2 ॥

कुतो मन्त्रसमुत्पत्तिः क्व च मन्त्रः (विलीयते B.)प्रलीयते।

मन्त्रस्य किं फलं पद्मे केन मध्ये प्रपूर्यते ॥ 3 ॥

कियत्यश्च (विधास्तस्य B. G. I.)विधा अस्य परिमाणं कियत् किल।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञभावश्च कीदृशः परमोऽम्बुजे ॥ 4 ॥

मन्त्रश्च केन संग्राह्य उपदेष्टा च कीदृशः।

उपासनप्रकारश्च कथमस्याब्जसंभवे ॥ 5 ॥

उपासनोपयोगी च यावानर्थोऽम्बुजासने।

सिद्धिसाधनयोगश्च प्रत्ययाश्च तथा तथा ॥ 6 ॥

योगः स्वाध्याययोगश्च रक्षायोगस्तथैव च।

(प्रायश्चित्ति A. F. G.)प्रायश्चित्तविधिश्चैव (श्रद्धाकल्पः A.)श्राद्धकल्पस्तथैव च ॥ 7 ॥

दीक्षाप्रतिष्ठयोः कल्पो यन्त्रकल्पस्तथैव च।

एतच्च निखिलं यच्चाप्यदृष्टमुपयुज्यते(उपपद्यते B.) ॥ 8 ॥

प्रब्रूहि तदशेषेण नमस्ते पद्मसंभवे।

तवैष शिरसा पादौ नतोऽस्मि कमलारूणौ ॥ 9 ॥

शरणं च प्रपन्नोऽस्मि पङ्कजे त्वमधीहि भो।

श्रीः(श्रीरुवाच I.)---

प्रशभारोऽयमतुलस्त्वयोद्दिष्टः पुरंदर ॥ 10 ॥

वाच्यस्ते प्रीतिसंयोगाच्छृणु वक्ष्याम्यशेषतः।

अहमित्येव यः (पूर्ण B. G. I.)पूर्णः पुरुषः पुष्करेक्षणः ॥ 11 ॥

स्वभावः सर्वभावानामभावानां च वासव।

इदंतयावलीढं यत् सदसज्जगति स्थितम् ॥ 12 ॥

तत्तल्लक्षणवन्तो ये तदहंत्वे विलीयते।

विलीनेदंपदद्वीपः प्राप्तैकध्यश्चिदम्बुधिः ॥ 13 ॥

निस्तरङ्गोदयोऽनन्तो वासुदेवः प्रकाशते।

पूर्णाहंतास्मि तस्यैका शक्तिरीश्वरतामयी ॥ 14 ॥

नित्योदिता सदानन्दा सर्वतः समतां गता।

सर्वभावसमुद्भूतिः सर्वप्रत्यक्षसंमता ॥ 15 ॥

या ह्येषा प्रतिभा तत्तत्पदार्थक्रमरूषिता(रूपिणी G.)।

उद्धृतेषु पदार्थेषु साहमक्रमशालिनी ॥ 16 ॥

अवबोधात्मिकाया मे या प्रत्यगवमर्शिता(अवमर्शिनी C.)।

सा स्फुरत्ता महानन्दा शब्दब्रह्मेति गीयते ॥ 17 ॥

प्रकाशानन्दसाराहं सर्वमन्त्रप्रसूः परा।

शब्दानां जननी शक्तिरुदयास्तमयोज्झिता ॥ 18 ॥

व्यापकं यत्परं ब्रह्म नारायणमनामयम्।

शान्तता नाम यावस्था साहं शान्ताखिलप्रसूः ॥ 19 ॥

तस्या मे य उदेति स्म सिसृक्षाक्योऽल्प(अयम् B.) उद्यमः।

स शब्दार्थविभेदेन शान्त उन्मेष उच्यते ॥ 20 ॥

शब्दोदयपुरस्कारः सर्वत्रार्थोदय स्मृतः।

अर्थशब्दप्रवृत्त्यात्मा शब्दस्य स्थूलता हि सा ॥ 21 ॥

बोधोन्मेषः स्मृतः शब्दः शब्दोन्मेषोऽर्थ उच्यते।

उद्यच्छब्दोदयः शक्तोः प्रथमः शान्ततात्मनः ॥ 22 ॥

स नाद इति विख्यातो वाच्यतामसृणस्तदा।

नादेन सह शक्तिः सा सूक्ष्मेति परिगीयते ॥ 23 ॥

नादात् परो य उन्मोषो द्वितीयः शक्तिसंभवः।

बिन्दुरित्युच्यते सोऽत्र वाच्योऽपि मसृणः स्थितः ॥ 24 ॥

पश्यन्ती नाम सावस्था मम दिव्या महोदया।

ततः परो य उन्मेषस्तृतीयः शक्तिसंभवः ॥ 25 ॥

मध्यमा सा दशा तत्र संस्कारयति संगतिम्।

वाच्यवाचकभेदस्तु तदा संस्कारतामयः ॥ 26 ॥

चतुर्थस्तु य उन्मेषः शक्तेर्माध्यमिकात् परः।

वैखरी नाम सावस्था वर्णवाक्यस्फुटोदया ॥ 27 ॥

अस्ति शक्तिः क्रियात्मा मे बोधरूपानुयायिनी(अनपायिनी F.)।

सा प्राणयति नादादिं शक्त्युन्मेषपरंपराम् ॥ 28 ॥