Śrī Viṣvaksena Samhitā

प्रथमो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

अथातः सम्प्रवक्ष्यामि भूपरीक्षाविधिं परम् ।

कर्षयेच्छोधयेद्भूमिं प्रागुदक्प्रवणां शुभाम् ॥ १।१ ॥

अस्थिकेशादिरहितां कपालाङ्गरवर्जिताम् ।

सरीसृपाद्या व्याघ्राद्या ये चान्ये दुष्टजन्तवः ॥ १।२ ॥

यस्यां भूमौ प्रदृश्यन्ते तां भूमिं वर्जयेत् सदा ।

आरम्भे श्वशृगालैश्च सङ्कीर्णा बन्धुनाशिनी ॥ १।३ ॥

पुरीषभूमिःसर्वेषां कर्तुर्दुःखप्रदा सदा ।

तुषभस्मास्थिकेशैश्च काष्ठलोष्टकपालकैः ॥ १।४ ॥

क्रिमिकीटपतङ्गैश्च शर्करैश्च समन्विता ।

अशुभाश्रीकरी भूमिः तस्माद्यत्नात् परीक्षयेत् ॥ १।५ ॥

एवं दुर्लक्षणैश्चान्यैर्युक्तां यत्नेन वर्जयेत् ।

ब्राह्मणस्य सिता भूमिः रक्ता वै क्षत्रियस्य तु ॥ १।६ ॥

पीतवर्णा तु वैश्यस्य कृष्णा शूद्रस्य कीर्तिता ।

ब्राह्मणी घृतगन्धा स्यात् क्षत्रिया रक्तगन्धिनी ॥ १।७ ॥

मूत्रगन्धा तु या वेश्या शूद्रा विष्ठानुगन्धिनी ।

मधुरा ब्राह्मणी प्रोक्ता कषाया क्षत्रिया स्मृता ॥ १।८ ॥

रि(ति?)क्ता वैश्या तु कटुका शूद्रा चेति प्रकीर्तिता ।

एवं परीक्ष्य यत्नेन वर्णगन्धरसादिभिः ॥ १।९ ॥

खातयेद्रत्निमात्रं तु पांसुमुद्धृत्य पूरयेत् ।

पांसुरप्यधिको यत्र सा भूमिः सर्वकामदा ॥ १।१० ॥

उत्तमा यत्र वै पांसुः समो ह्यर्धफलप्रदा ।

मध्या पांसुर्यत्र नृन सारिष्टा फलदाधमा ॥ १।११ ॥

तृ(उ?)प्तानि सर्वबीजानि प्ररोहन्ति हि यत्र वै ।

त्रिरात्राभ्यन्तरेणैव सा भूमिश्चोत्तमा मता ॥ १।१२ ॥

मध्यमा पञ्चरात्रेण अधमा सप्तरात्रिका ।

यस्यां तु न प्ररोहन्ति तां प्रयत्नेन वर्जयेत् ॥ १।१३ ॥

सस्यानां फलकाले तु गवां तृप्तिं च कारयेत् ।

ततस्तु लोकपालांस्तु पूजयेत् साधकोत्तमः ॥ १।१४ ॥

अन्नैरपूपैर्लाजैस्तु मध्यरात्रे शचीपते ।

एवं बलिं प्रकुर्वीत पृथग्वा समयोगतः ॥ १।१५ ॥

तत्क्षेत्रं खातयेत्पश्चात् चतुरश्रं समन्ततः ।

पुरुषद्वयं खनित्वा तु तदर्धं वापि खातयेत् ॥ १।१६ ॥

पुरुषार्धप्रमाणं वा खड्गमानप्रमाणतः ।

एवं क्षितिं खनित्वा तु तन्मध्ये से च(पूर?)येज्जलम् ॥ १।१७ ॥

तन्मध्ये तु विधिं पूज्य ब्रह्मबीजेन मन्त्रवित् ।

गन्धपुष्पैरलङ्कृत्य घण्टाशब्दसमन्वितम् ॥ १।१८ ॥

शङ्खादिघोषसंयुक्तं वीणावेणुसमन्वितम् ।

एवं विधिं समभ्यर्च्य अधिवासनमारभेत् ॥ १।१९ ॥

तस्य दक्षिणपार्श्वे तु पश्चिमे चोत्तरे ऽपि वा ।

वस्वादीनां तु तन्मध्ये मण्डपं कल्प्य साधकः ॥ १।२० ॥

पूर्णकुम्भं न्यसेन्मध्ये पक्वबिम्बफलाकृतिम् ।

द्रोणद्वयेन सम्पूर्णं त्रिसूत्रैःसमलङ्कृतम् ॥ १।२१ ॥

गन्धतोयेन सम्पूर्य गन्धपुष्पसमन्वितम् ।

द्रोणाष्टशालीनास्तीर्य पद्ममष्टदलं लिखत् ॥ १।२२ ॥

कर्णिकायां न्यसेत्कुम्भं वस्त्रयुग्मेन वेष्टितम् ।

नवरत्नसमायुक्तं सौवर्णायुधपञ्चयुक् (?) ॥ १।२३ ॥

वासुदेवस्य मन्त्रेण स्थापयेद्देशिकोत्तम्ः ।

सर्वायुधसमायुक्तं सर्वदेवावृतं ततः ॥ १।२४ ॥

हिरण्यं सर्वभूतज्ञं सर्वभूतहृदि स्थितम् ।

आत्मानमन्तरात्मानं परमात्मानमव्ययम् ॥ १।२५ ॥

नारायणमणीयांसं सृष्टिसंहारविक्रमम् (कारणम्?) ।

एवं हि पुरुषं विष्णुं ध्यायेत् कुम्भोदमध्यमे ॥ १।२६ ॥

एवं ध्यात्वा समभ्यर्च्य गन्धाद्यैः सुमनोरमैः ।

प्रत्येकं द्रोणशाल्यूर्ध्वे विद्येशान् परितो न्यसेत् ॥ १।२७ ॥

पूर्ववद्द्रव्यसंयुक्तान् घटेष्वभ्यर्च्य साधकः ।

स्वैः स्वैर्मन्त्रैश्च गन्धाद्यैरुपचारैर्मनोहरैः ॥ १।२८ ॥

एवं सम्पूज्य विद्येशान् होमसंस्कार(कर्म स?)मारभेत् ।

कुम्भस्य पूर्वदिग्देशे कुण्डं च चतुरश्रकम् ॥ १।२९ ॥

वृत्तं वा शिल्पिना कुर्यात् स्थण्डिले वा समाचरेत् ।

प्रासादारम्भकाले तु मध्यरात्रे शचीपते ॥ १।३० ॥

शङ्खतूर्यादिसंयुक्तं स्वस्तिसूक्तसमन्वितम् ।

सर्वविघ्नोपशमनं पालाशं गृह्य देशिकः ॥ १।३१ ॥

अष्टोत्तरसहस्रं वा अष्टोत्तरशतं तु वा ।

नारसिंहेन मन्त्रेण मध्यमे जुहुयात् सकृत् ॥ १।३२ ॥

ओदुम्बरसमिद्भिर्वा[प्यटष्टाविंशतिसङ्ख्यया ।

प्रत्येकं मूलमन्त्रेण तथैवाज्यं समाचरेत् ॥ १।३३ ॥

चरुं पुरुषसूक्तेन षोडशाहुतिमुत्तमाम् ।

जुहुयात् कुण्डमध्ये तु सर्वसम्पत्सुखावहम् ॥ १।३४ ॥

एवं कृत्वा विधानेन पूर्णाहुतिमथाचरेत् ।

स्रुचा मूलेन मन्त्रज्ञो द्वादशाक्षरसञ्ज्ञया ॥ १।३५ ॥

कुडुबं वा तदर्धं वा तस्यार्धं वा शचीपते ।

कपिलाज्यमथाज्यं वा सङ्गृह्य जुहुयात् क्रियाम्(क्रमात्?) ॥ १।३६ ॥

परिधिप्रभृतीन् दग्ध्वा दक्षिणामाददेत्ततः ।

दक्षिणान्ते शचीनाथ शङ्खाद्यैर्घोषयेत् क्रमात् ॥ १।३७ ॥

नृत्तगीतादिसंयुक्तं सुपुण्याहपुरःसरम् ।

वेदाध्ययनसंयुक्तमधिवासनमाचरेत् ॥ १।३८ ॥

एवं समाप्य होमान्तं पूर्वरात्रे ऽधिवासयेत् ।

प्रभातायां तु शर्वर्यां स्नात्वाचार्यः समाहितः ॥ १।३९ ॥

पूर्ववत् पूजयेत् कुम्भान् प्रोक्षयेत् क्षितिमध्यमे ।

स्वैः स्वैर्मन्त्रैस्तु मतिमान् सीमायां सर्वदिक्षु च ॥ १।४० ॥

भूतक्रूरबलिं दद्यात् अष्टदिक्षु समन्ततः ।

दिग्बन्धं कारयेत् पश्चात् अस्त्रमन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ १।४१ ॥

कुम्भोदकादशेषं तु क्षितिमध्ये नयेत् क्रमात् ।

ततो ऽवटं क्रमात् पूर्य मृद्भिः सिकतसंयुतम् ॥ १।४२ ॥

कारयेनमुद्गरैःसम्यक् वैष्णवैर्वेदपारगैः ।

सूत्रशङ्कून् खनित्वा तु चैत्रे मासे शुभे दिने ॥ १।४३ ॥

सूत्रेण सूत्रयेत् पश्चाच्छिल्पिना कुशलेन वै ।

प्रासादं कारयेत् पश्चात् आचार्यः शिल्पिभिः सह ॥ १।४४ ॥

साधको मन्त्रयोग्यस्तु स्थपतिःकर्मयोग्यतः (कः?) ।

यदिदं भूमिशुद्ध्यर्थं प्रोक्षणं परमं शुभम् ॥ १।४५ ॥

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं प्रासादार्थं शचीपते ।

अनेनैव विधानेन यः कुर्यात् पुण्यकर्मभाक् ॥ १।४६ ॥

सर्वपापविनिर्मुक्तः स याति परमां गतिम् ।

राष्ट्रवृद्धिकरं पुण्यमायुरारोग्यवर्धनम् ॥ १।४७ ॥

धनधान्यानि वर्धन्ते राजराष्ट्रादि वर्धते ।

आचार्यं पूजयेत् पश्चात् वस्त्रैराभरणैरपि ॥ १।४८ ॥

शिल्पिनं पूजयेत् तत्र वस्त्रैः कनककुण्डलैः ।

दैवज्ञं पूजयेत् पश्चात् नववस्त्राङ्गुलीयकैः ॥ १।४९ ॥

सदस्यान् पूजयेत् पश्चात् मुखवासनपूर्वकम् ।

एवङ्क्रमेण सम्पूज्य वस्त्राभरणसंयुतम् ॥ १।५० ॥

ततस्तु कारयेद्गेहं शिल्पिना कुशलेन तु ।

सुमुहूर्ते सुलग्ने तु बालस्थानमथारभेत् ॥ १।५१ ॥

बालस्थानं पुराकल्प्य पश्चान्मूलालयं क्रमात् ।

कारयेत्तु विशेषेण रत्नन्याससमन्वितम् ॥ १।५२ ॥

हस्तमात्रं खनित्वा तु ब्रह्मस्थाने शचीपते ।

सहस्रं शतनिष्कं वा तस्यार्धं वार्धमेव च ॥ १।५३ ॥

विन्यसेत् क्षितिमध्ये तु तप्तकाञ्चनमुत्तमम् ।

मरकतादीनि रत्नानि सङ्गृह्यास्त्रेण साधकः ॥ १।५४ ॥

ब्रह्मादीशावसानं तु विन्यसेत् स्वस्वमन्त्रतः ।

मध्यरात्रे सुगुप्तेन यजमानेन संयुतः ॥ १।५५ ॥

शङ्खादिघाषसंयुक्तं गर्भाधानं समाचरेत् ।

ताम्रेण फेलकां कृत्वावटमाच्छाद्य पूरयेत् ॥ १।५६ ॥

शिलाभिरिष्टकाभिर्वा तु प्रच्छाद्यावटं क्रमात् ।

गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य घण्टाशब्दसमन्वितम् ॥ १।५७ ॥

ब्रह्मबीजेन तत्सर्वं साधयेत् साधकोत्तमः ।

पश्चाद्देवीं समभ्यर्च्य श्रियार्थं परमां शुभाम् ॥ १।५८ ॥

वासुदेवस्य (वं स्व?) मन्त्रेण पश्चात् सम्पूजयेत् क्रमात् ।

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्ता भूपरीक्षा ह्यनुत्तमा ॥ १।५९ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां भूपरीक्षाविधिर्नाम प्रथमो ऽध्यायः ॥

द्वितीयो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

अथातःसम्प्रवक्ष्यामि मण्डपादिक्रियां क्रमात ।

मण्डपश्चैव कुण्डानि स्रुक्स्रुवं(वौ?)चाष्टमङ्गलम् ॥ २।१ ॥

तोरणं चैव तन्नाम तेषां पूजाविधिं क्रमात् ।

द्वारपालपताकाश्च तेषां न्यासविधिं क्रमात् ॥ २।२ ॥

शचीपते विविक्तेन गुह्याद्गुह्यविधिं क्रमात् ।

मण्डपं पूर्वदिग्भागे पुष्टिश्रीवर्धनं भवेत् ॥ २।३ ॥

सर्वविघ्नोपशमनं याम्ये चैव यशस्करम् ।

जयदं वारुणे भागे धनदं चोत्तरे दिशि ॥ २।४ ॥

आग्नेये नैऋते वापि वायव्यैशा(शे?)शचीपते ।

कल्पयेन्मण्डपं चैवं पूर्वपूर्वा गरीयसी ॥ २।५ ॥

यजमानेच्छया कुर्यात् अन्यदेशे न कारयेत् ।

मण्डपं त्रिविधं प्रोक्तं हीनं मध्यममुत्तमम् ॥ २।६ ॥

हीने हीनं तु कर्तव्यं मध्यमे मध्यमं पुनः ।

उत्तमे चोत्तमं चैव मण्डपं विधिना पुनः ॥ २।७ ॥

पञ्चोत्तरदशं(?)वापि दशहस्तमथापि वा ।

षोडशस्तम्भसंयुक्तं मण्डपं कारयेत् क्रमात् ॥ २।८ ॥

अधमं तद्विजानीयात् मध्यमं शृणु सुव्रत ।

षोडशं द्वादशं(?)वापि मध्यमं मण्डपं विदुः ॥ २।९ ॥

चतुर्विंशतिहस्ताच्च विंशद्धस्तान्तमेव वा ।

उत्तमं तद्विज्ञानीयात् सूत्रपातविधिं शृणु ॥ २।१० ॥

प्रासादमण्डपाद्वापि प्राकारात् पीठतो ऽपि वा ।

एकहस्तं द्विहस्तं वा त्रिहस्तं वा शचीपते ॥ २।११ ॥

विसृज्य देशिकः कुर्यात् प्रतिष्ठामण्डपं शुभम् ।

सर्वलक्षणसंयुक्तं आचार्येच्छानुरूपतः ॥ २।१२ ॥

पातयेद्ब्रह्मसूत्रं तु यावन्मण्डपगोचरम् ।

त्रिभागीकृत्य सूत्रेण रेखाश्चत्वारि(?)कारयेत् ॥ २।१३ ॥

पूर्वपश्चिमतश्चैव तथा वै दक्षिणोत्तरम् ।

त्रिकूटं कारयित्वा तु भागं तत्र तु कारयेत् ॥ २।१४ ॥

कोणेषु चैव सर्वेषु कोणस्तम्भान् प्रकल्पयेत् ।

सूत्रसन्धिषु सर्वेषु स्तम्भानन्यान् प्रकल्पयेत् ॥ २।१५ ॥

मण्डपाङ्गानि सर्वाणि चान्यानि तु शचीपते ।

युक्त्या युक्तिविशेषेण कारयेत्तु यथाविधि ॥ २।१६ ॥

चतुर्द्वारसमायुक्तं वितानाद्यैर्विभूषितम् ।

एवं तु मण्डपं कृत्वा सप्ताहात्पूर्वमेव तु ॥ २।१७ ॥

मण्डपस्यानुरूपेण मध्ये वेदिं तु कारयेत् ।

आमेष्टकाभिः पक्वाभिः वेदिकां कारयेत् क्रमात् ॥ २।१८ ॥

उत्तमे ऽप्युत्तमां कुर्यान्मध्यमे मध्यमां कुरु ।

अधमे ऽप्यधमां कृत्वा तन्माने पुटमानतः(?) ॥ २।१९ ॥

द्विताकोच्छ्रायसंयुक्तां दर्पणोदरसन्निभाम् ।

वेदिकां क्रमशः कृत्वा कुण्डानि परिकल्पयेत् ॥ २।२० ॥

त्रितालं वेदिकायां तु दूरीभूतानि सर्वशः ।

चतुस्तालं द्वितालं वा विसृज्य परितः क्रमात् ॥ २।२१ ॥

(त्रितालं वेदिकायास्तु विसृज्य परितः क्रमात् ।

चतुस्तालं द्वितालं वा दूरीभूतानि सवर्शः?) ॥ २।२१* ॥

कारयेद्वह्निकुण्डानि तुर्याश्रादीनि साधकः ।

प्राक्पूर्वं॥॥॥॥॥॥॥॥॥प्रत्यक्संस्थितमन्ततः ॥ २।२२ ॥

तस्यामास्फालयेत् पश्चादायतं दक्षिणोत्तरम् ।

एकहस्तं द्विहस्तं वा ज्ञात्वा मानं तु लाञ्छयेत् ॥ २।२३ ॥

द्वाभ्यां द्वाभ्यामथैकैकं लाञ्छयेत् कोणमत्स्यकम् ।

दिक्सूत्राणि क्रमात्तेषु प्रसार्यास्फाल्य यत्नतः ॥ २।२४ ॥

चतुरश्रीकृतं क्षेत्रं चतुष्कोणसमं शुभम् ।

चतुरभ्यधिकं विंशदङ्गुलं चतुरश्रकम् ॥ २।२५ ॥

सूत्रेण सूत्रयित्वा तु क्षेत्रं तावत् खनेत् क्षितिम् ।

तस्यार्धं वा खनित्वा तु शिल्पिना कुशलेन तु ॥ २।२६ ॥

कारयेच्चतुरश्रादिकुण्डानि विधिवत् क्रमात् ।

तालमानेन सर्वत्र कुण्डानि परितः क्रमात् ॥ २।२७ ॥

कारयेच्चतुरश्रादि विस्तारायामतादृशम् (तः समम्?) ।

सूत्रेण सूत्रयित्वा तु क्षेत्रं तावत् खनेत् क्षितिम ॥ २।२८ ॥

खातस्य मेखलाः कार्याःत्यक्त्वा चैवाङ्गुलिद्वयम् ।

प्रथमा सात्विकी प्रोक्ता द्वितीया राजसी मता ॥ २।२९ ॥

तृतीया तामसी पूर्वा द्वादशाङ्गुलमुच्छ्रिता ।

अष्टाङ्गुला द्वितीया तु तृतीया चतुरङ्गुला ॥ २।३० ॥

चतुरङ्गुलविस्ताराः सर्वाः कार्यास्तु सन्ततम् ।

योनिर्दशाङ्गुला रम्या षट्चतुद्वर्यङ्गुलाग्रका ॥ २।३१ ॥

योनिर्योनिरिवा(समा?)कारा गजोष्ठसदृशापि(शी तु?)वा ।

क्रमान्निम्ना तु कर्तव्या चतुरङ्गुलमायता ॥ २।३२ ॥

मूलं तु त्र्यङ्गुलं ज्ञेयमग्रं तस्य षडङ्गुलम् ।

एकहस्तादि(स्तस्य?)कुण्डस्य लक्षणं कथितं त्विदम् ॥ २।३३ ॥

द्विहस्ते द्विगुणं प्रोक्तं नाभिश्चैव तु मेखला ।

एकमेखलकं वापि कुण्डं सङ्क्षेपकर्मणि ॥ २।३४ ॥

कुण्डार्धं कोणभागार्धं दिशि चोत्तरतो बहिः ।

पूर्वपश्चिमतो यत्नात् लाञ्छयित्वा तु मध्यतः ॥ २।३५ ॥

सर्वतो भ्रामितं कुण्डमर्धचन्द्रं भवेत् स्फुटम् ।

तत्कुण्डं सर्वसिद्ध्यर्थं सर्वसम्पद्विवर्धनम् ॥ २।३६ ॥

सर्वविघ्नोपशमनं दक्षिणे कारयेद बुधः ।

कुण्डाद्येवं(द्यव?)स्थितं सूत्रं कोणे यदतिरिच्यते ॥ २।३७ ॥

तदर्थं दिशि संस्थाप्य भ्रामितं वर्तुलं भवेत् ।

वृत्तं तु परमं ज्ञेयं सर्वदुःखनिवारणम् ॥ २।३८ ॥

अनावृष्टिभयं नास्ति अतिवृष्टिभयं तथा ।

पद्माकारं तु सर्वत्र मेखलायां तु वर्तुलम् ॥ २।३९ ॥

प्रत्येकैकं शचीनाथ मेखलोपरि साधकः ।

द्वादशं वा दलं लिख्य चाष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ २।४० ॥

तत्कुण्डं पद्ममित्युक्तं सर्वशास्त्रविशारदैः ।

ब्रह्मवृद्धिकरं ज्ञेयं यज्ञस्वाध्यायवृद्धिदम् ॥ २।४१ ॥

तथैव चतुरश्रं तु इति शास्त्रस्य निश्चयः ।

त्रिकोणं वाब्जकुण्डं वा साधकेच्छानुरूपतः ॥ २।४२ ॥

सोमे तु कारयेद्धीमान् सर्वविघ्नोपनाशनम् ।

पञ्चत्रिंशाङ्गुलं वापि द्वादशाङ्गुलमेव वा ॥ २।४३ ॥

सङ्गृह्याचार्यतःसूत्रं प्रसार्यास्फाल्य यत्नतः ।

नैऋते ह्यनिले चैव लाञ्छयेत् कोणमत्स्यकम् ॥ २।४४ ॥

तथैव लाञ्छयेदैन्द्रे तत्त्रिकोणं भवेच्छुभम् ।

कारयेदवटं धीमान् शिल्पिना कुशलेन तु ॥ २।४५ ॥

तत्तुद्रूपेण कुण्डेषु मेखलां परितः क्रमात् ।

कारयेत्तु शचीनाथ साधकः परमार्थवित् ॥ २।४६ ॥

एतत्त्रिकोणमुद्दिष्टं शेषं साधारणं भवेत् ।

कुण्डपङ्क्तिः समाख्याता प्रकृतिस्त्रिगुणात्मिका ॥ २।४७ ॥

सा योनिः सर्वभूतानां सिद्ध्यर्थं तु शचीपते ।

विद्यामन्त्रगणानां तु विमुक्तेश्चैव कारणम् ॥ २।४८ ॥

प्राच्यां शिरःसमाख्यातं बाहू कोणे व्यवस्थितौ ।

ऐशान्याग्नेयसञ्ज्ञे तु यङ्घा वायव्यनैऋते ॥ २।४९ ॥

उदरं कुण्डमित्युक्तं योनिर्योनिर्विधीयते ।

मेखलात्रितयं चैव गुणत्रयमुदाहृतम् ॥ २।५० ॥

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं कुण्डानां लक्षणं क्रमात् ।

स्रुक्स्रुवौ मङ्गलांश्चैव (लान्यष्टौ?)तोरणानि तथैव च ॥ २।५१ ॥

प्रवक्ष्याम्यधुना चैव तेषां लक्षणमुच्यते ।

अश्वत्थखदिराद्यैर्वा चतुर्विंशद्भि (?)रङ्गुलैः ॥ २।५२ ॥

प्रतिष्ठाद्युत्सवे चैव होमार्थं कारयेत् स्रुवम् (चम्?) ।

सप्तपञ्चाङ्गुलं वापि विस्तारं चतुरश्रकम् ॥ २।५३ ॥

त्रिभागेन भवेद्गर्तं मध्ये वृत्तं सुशोभनम् ।

तिर्यगूर्ध्वं समं वापि तदर्धं वा खनेत् स्रुवम् (चम्?) ॥ २।५४ ॥

अङ्गुलस्य चतुर्थांशं व्यपोह्यान्ते ऽवटस्य तु ।

तस्यान्ते मेखलां सम्यक् गर्तं वै परितः क्रमात् ॥ २।५५ ॥

कारयेन्मेखलामेकामुत्सेधं तु तथैव च ।

मेखलायास्तु परितः लिखेदब्जदलाकृतिम् ॥ २।५६ ॥

द्वादशाष्टदलं वापि कारयेन्मेखलाधरे ।

कर्णिकां गर्तमध्ये तु लिखेच्छिल्पप्रमाणतः ॥ २।५७ ॥

दलान्ते वलयं कुर्यात् चतुरश्रं समन्ततः ।

तदङ्गुलार्धविस्तारं कलाबिन्दुविभूषितम् ॥ २।५८ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तं द्विरेखायुक्समाचरेत् ।

द्वादशाष्टकमेवं वा यथारुचि लेखित् क्रमात् ॥ २।५९ ॥

कण्ठं त्रिभागविस्तारं सार्धाङ्गुलसमायतम् ।

द्विरङ्गुलायतं वापि तदग्रे तु मुखं भवेत् ॥ २।६० ॥

चतुरङ्गुलविस्तारं पञ्चाङ्गुलमथापि वा ।

त्रिकं द्व्यङ्गुलमात्रं स्यान्मध्ये धारां सुशोभनाम् ॥ २।६१ ॥

सुषिरं कण्ठदेशे स्यात् प्रविशेच्छिबिक(?) यथा ।

धाराया दक्षिणे वामे मुखे वृत्तं समालिखेत् ॥ २।६२ ॥

कण्ठोर्ध्वे तु लिखेदास्यं सुशोभनमतः परम् ।

नासिकामुखमेकं वा वराहाननमेव च ॥ २।६३ ॥

व्याघ्रगोमुखमेव स्यात् यथारुचि समाचरेत् ।

स्रुक्पृष्ठं शोधयित्वा तु परितो ऽष्टदलं लिखेत् ॥ २।६४ ॥

वृत्तापादं ततो बाह्ये न्यसेद्द्व्यङ्गुलमेव तु ।

तथैव दण्डमूले तु पदन्यासं यथाविधि ॥ २।६५ ॥

अङ्गुष्ठाङ्गुलमानेन तद्वृत्ताङ्घ्रिं समाचरेत् ।

दण्डद्वितीयमध्यान्ते तृतीयस्याधरे ऽम्बुजम् ॥ २।६६ ॥

अष्टपत्रसमायुक्तमालिखेत् फलकायुतम् ।

घृतादिमध्यमे भागे कारयेत् परितः क्रमात् ॥ २।६७ ॥

दण्डमूले ऽब्जमुकुलं त्रिलेखायुक्समाचरेत् ।

चतुरभ्यधिकं विंशदङ्गुलं तच्छचीपते ॥ २।६८ ॥

स्रुवं तु कारयेत्पश्चात् आननेन समन्वितम् ।

चर(ष?)कं द्व्यङ्गुलं वृत्तं कर्तव्यं तु सुशोभनम् ॥ २।६९ ॥

गोष्पदं तु यथामग्नमल्पपङ्के तथा भवेत् ।

स्रुव(स्रुचो?) मूले मुखाद्ये च त्रिरेखा यवमानतः ॥ २।७० ॥

कारयेत्तु शचीनाथ सा च स्रुक् सर्वसिद्धिदा ।

मुखादित्र्यङ्गुलं हित्वा तदन्ते ऽङ्घ्रिं समाचरेत् ॥ २।७१ ॥

वृत्तं सुशोभनं पृष्ठे तद्देहाङ्गुलमानतः ।

तथैव स्रुवमूले ऽङ्घ्रिं विस्तारायामतादृशम् ॥ २।७२ ॥

पद्मस्य मुकुलाकारं स्रुवमूले ऽथ कारयेत् ।

परस्याक्ष्यङ्घ्रिहीनेन(?) कारयेद्वाथ स्रुक्स्रुवौ ॥ २।७३ ॥

एतत् स्रुक्स्रुवमाख्यातं मङ्गलाष्टकमुच्यते ।

लोहजान्येव कुर्वीत अलाभे काष्ठजानि च ॥ २।७४ ॥

अश्वत्थं वा पलाशं वा खदिरं वटमेव वा ।

पञ्चविंशाङ्गुलायामं द्वादशाङ्गुलविस्तृतम् ॥ २।७५ ॥

द्व्यङ्गुलं तु घनं ज्ञेयं पीठं तु चतुरङ्गुलम् ।

तस्योपरि लिखेत्पद्ममष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ २।७६ ॥

शङ्खं चक्रं पताकं च श्रीवत्सं दर्पणं वृषम् ।

मत्स्ययुग्मं च कुम्भं च मङ्गलाष्टकमिष्यते ॥ २।७७ ॥

द्वादशाङ्गुलमायामं शङ्खादीनां प्रचक्षते ।

तत्तद्रूपानुसारेण विस्तारं कारयेद्बुधः ॥ २।७८ ॥

चामरे च महादीपे तेषां पार्श्वेषु कल्पयेत् ।

शङ्खादिमङ्गलानां तु छत्रं चोपरि विन्यसेत् ॥ २।७९ ॥

अधुना तोरणानां तु वक्ष्यते लक्षण क्रमात् ।

अश्वत्थतोरणं प्राच्यां ऋग्वेदश्चैन्द्रदैवतः ॥ २।८० ॥

औदुम्बरं तथा याम्ये यजुश्च यमदैवतम् ।

न्यग्रोधं तु प्रतीच्यां वै सामं(?)वरुणदैवतम् ॥ २।८१ ॥

उत्तरे सोमदैवत्यः प्लक्षश्चाथर्वणो भवेत् ।

अश्वत्थं वाप्यभावे तु पूर्वादि चतुरोदिशि ॥ २।८२ ॥

कल्पयेत् स्वस्वनाम्ना तु तत्तद्वृक्षस्वरूपकम् ।

सप्तहस्तसमायुक्तं पञ्चहस्तमथापि वा ॥ २।८३ ॥

चतुर्हस्तायतं वापि यथारुचि समाचरेत् ।

तदर्धं पट्टिका तिर्यक् त्रित्रिशूलसमन्वितम् ॥ २।८४ ॥

शूलायामं द्वितालं वा पादोनं वा शचीपते ।

पादशूलं मया प्रोक्तं नाहमेकादशाङ्गुलम् ॥ २।८५ ॥

नवाङ्गुलं वा देवेन्द्र यथारुचि समाचरेत् ।

पादौ तौ पट्टिका तिर्यक् द्वाभ्यां द्वाविंशदङ्गुलम् ॥ २।८६ ॥

वत्तं वा चतुरश्रं वा युक्त्या कुर्याद्यथाविधि ।

तोरणान् स्थापयेद्द्वारे स्वस्थाने च स्ववृक्षजान् ॥ २।८७ ॥

खात्वा भूमौ द्वितालं तु मण्डपे मूलविद्यया ।

अथैकतालमानं वा खातयेदवटं धराम् ॥ २।८८ ॥

तत्तद्गर्तेषु संस्थाप्य तोरणानि यथाक्रमम् ।

सुशोभनं तु पूर्वं स्यात् सुभद्रं नाम दक्षिणे ॥ २।८९ ॥

सुबन्धुं वारुणे चैव सुहोत्रं नाम चोत्तरे ।

एतत्स्वनाममन्त्रेण पूजयेद्देशिकोत्तमः ॥ २।९० ॥

कुमुदः कुमुदाक्षश्च प्राच्यां दौवारिकौ स्मृतौ ।

दक्षिणद्वारपालाख्यौ पुण्डरीको ऽथ वामनः ॥ २।९१ ॥

शङ्कुकर्णः सर्पनेत्रः प्रतीच्यां द्वारपालकौ ।

उत्तरद्वारपालौ तु सुमुखः सुप्रतिष्ठितः ॥ २।९२ ॥

तोरणाभ्यन्तरे स्थाप्य यथाष्टौ च यथादिशि ।

रक्ते पताके पूर्वस्यां दक्षिणस्यां तु पीतके ॥ २।९३ ॥

पश्चिमे ऽञ्जनसङ्काशे शुक्लवर्णे तथोत्तरे ।

कुमुदाद्यांश्च भूतेशान् ध्वजेषु परिकीर्तितान् ॥ २।९४ ॥

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं मण्डपादि च स्रुक्स्रुवम् ।

पताकान्तं शचीनाथ दारुसङ्ग्रहणं शृणु ॥ २।९५ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां मण्डपादिलक्षणविधिर्नाम द्वितीयो ऽध्यायः

तृतीयो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

अथातः सम्प्रवक्ष्यामि दारुसङ्ग्रहणं परम् ।

ब्राह्मणान् भोजयित्वा तु आचार्यःशुद्धमानसः ॥ ३।१ ॥

आचार्यःसमलङ्कृत्य नववस्त्राङ्गुलीयकैः ।

यजमानः शचीनाथ शुद्धान्तःकरणःशुचिः ॥ ३।२ ॥

शिल्पिनं पूजयित्वा तु गन्धपुष्पाम्बरादिभिः ।

वैष्णवान् समलङ्कृत्य भोजनाच्छादनादिभिः ॥ ३।३ ॥

कुठारादीनि सङ्गृह्य वैष्णवैःसह मन्त्रवित् ।

शुचिर्नवाम्बरधरः सोत्तर्यो(?)ष्णीषवान् क्रमात् ॥ ३।४ ॥

निर्गच्छेद्वृक्षमासाद्य शिल्पिभिःसह साधकः ।

अष्टाक्षरं महामन्त्रं जप्त्वा चाष्टोत्तरं शतम् ॥ ३।५ ॥

कुशहस्तः प्रणम्याथ दारुं पश्येत् समाहितः ।

शुचौ तले विविक्ते तु केशाङ्गारविवर्जिते ॥ ३।६ ॥

स्थापितं वृक्षमुद्वीक्ष्य तं प्रणम्य हरिं स्मरन् ।

तद्वृक्षं मनसा गृह्य कण्टकं परिवर्जयेत् ॥ ३।७ ॥

कार्तिक्याद्यष्टमासेषु दारुसङ्ग्रहमुत्तमम् ।

उक्तकाले महाप्राज्ञो निरीक्ष्य शुभवृक्षकम् ॥ ३।८ ॥

कण्टकात् खदिरं ग्राह्यमसारं परिवर्जयेत् ।

वृक्षानुक्रमणं वक्ष्ये सङ्क्षेपात् सारमुत्तमम् ॥ ३।९ ॥

खदिरो देवदारुश्च बदरी चन्दनद्वयम् ।

शिंशुपा राजवृक्षश्च बिल्वयूपवनस्तथा ॥ ३।१० ॥

मधुको लोहितश्चैव स्वन्दनस्वन्दकस्तथा ।

तुम्बकं चैव शामल्यं शालवृक्षस्तथैव च ॥ ३।११ ॥

असनो वकुलश्चैव शिरीषामलकस्तथा ।

सर्वे च याज्ञिका वृक्षाः प्रतिमार्थमुदाहृताः ॥ ३।१२ ॥

सारवन्तश्च ये चान्ये कृमिकीटविवर्जिताः ।

दग्धो ऽग्निना स्वयं शुष्कः पतितश्च स्वयं तथा ॥ ३।१३ ॥

तथा चाशनिनार् दधः स्फुटितो भिन्न एव च ।

दक्षिणप्रवणश्चैव वर्जिता अन्यदेशजाः ॥ ३।१४ ॥

सङ्कल्प्य प्रतिमामेकां शिलायां वृक्ष एव वा ।

क्रमेण परिगृह्णीयात् कर्तव्यैकैवमत्र तु ॥ ३।१५ ॥

नान्यत्र प्रतिमां कुर्यात् क्रिया भवति निष्फला ।

शिलादार्वोस्तु वक्ष्यामि अधिवासबलिक्रमम् ॥ ३।१६ ॥

तस्याधस्ताद्धरां पश्चादाशायां मण्डलं कुरु ।

सम्प्रोक्ष्य गन्धतोयेन विष्णुगायत्रिया बुधः ॥ ३।१७ ॥

तद्वृक्षमूले मन्त्रज्ञो परिगृह्य नवाम्बरम् ।

आचार्यश्च चतुर्दिक्षु पताकास्तत्र लम्बयेत् ॥ ३।१८ ॥

तत्र विष्णुं समावाह्य रविमध्यगतं हरिम् ।

सूक्तेन पुरुषेणैव पूजयेत् पुरुषोत्तमम् ॥ ३।१९ ॥

शिलाग्रहणदेशे ऽपि गोमयेनानुलेपयेत् ।

पूर्ववत् समलङ्कृत्य छादयेन्नववस्त्रकैः ॥ ३।२० ॥

अत्र पूर्वोक्तमार्गेण पूजयेद्धरिमव्ययम् ।

तत्पूर्वभागे तन्त्रज्ञः सायाह्ने चाधिवासयेत् ॥ ३।२१ ॥

चतुर्दिक्षु महादीपं प्रज्वाल्याक्षतधूपकैः ।

अलङ्कृत्य जनान् सर्वानूर्ध्वपुण्ड्रधरोन्मुखान् ॥ ३।२२ ॥

आचार्यः कुम्भमादाय निर्देषं सूत्रवेष्टितम् ।

अश्वत्थपल्लवैर्युक्तं सरत्नं तोयसंयुतम् ॥ ३।२३ ॥

वस्त्रयुग्मेन संवेष्ट्य धान्यराशौ विनिक्षिपेत् ।

तस्मिन् ब्रह्माणमभ्यर्च्य परितो ऽष्टघटान् न्यसेत् ॥ ३।२४ ॥

सापिधानान् सवस्त्रांश्च धान्यराशौ पृथङ्न्यसेत् ।

इन्द्रादीशानपर्यन्तं दिक्पतीनर्चयेत् क्रमात् ॥ ३।२५ ॥

पूर्वादिसोमपर्यन्तं होमकर्म समाचरेत् ।

वासुदेवादिमूर्तीनां स्वनाम्ना च पृथक्पृथम् ॥ ३।२६ ॥

समिदाज्यचरूंश्चैव अष्टात्तरशतं क्रमात् ।

जुहुयाद्वह्निजिह्वायां वासुदेवादिविद्यया ॥ ३।२७ ॥

पूर्णाहुतिं ततो हुत्वा शेषमस्मिन्न विद्यते ।

उत्तरे ऽस्मिन्महामन्त्रे(तन्त्रे?)वैष्णवीकरणं क्रमात् ॥ ३।२८ ॥

सम्प्रोक्तं नारदस्यैव तद्वदुत्पादयेदिह ।

उत्पाद्य वैष्णवाग्निं तु तदग्नौ होममाचरेत् ॥ ३।२९ ॥

अथवा पूर्वभागे तु चतुर्मूर्तिमनुस्मरन् ।

कारयेद्धोमकर्माणि पूर्वाग्नौ पूर्ववत् क्रमात् ॥ ३।३० ॥

परितो बलिदानं तु भूतक्रूरबलिं क्षिपेत् ।

पायसान्नं गुडोपेतं सघण्टास्वरसूक्ष्मयुक् ॥ ३।३१ ॥

पुण्याहं वाचयित्वा तु आदावन्ते तु च क्रमात् ।

कुठारं नववस्त्राद्यैरलङ्कृत्याधिवासयेत् ॥ ३।३२ ॥

द्रोणतण्डुलमध्ये तु पद्मष्टदलं लिखेत् ।

तन्मध्ये शाययेदस्त्रमन्त्रेणाष्टाक्षरेण वा ॥ ३।३३ ॥

नववस्त्रेण सञ्छाद्य साधको मन्त्रवित्तमः ।

गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य मन्त्रेणास्त्रेण मन्त्रवित् ॥ ३।३४ ॥

आचार्यः सुस्थितो भूत्वा इमं मन्त्रमुदीरयेत् ।

ॐ नमः सर्वलोकाय विष्णवे प्रभविष्णवे ॥ ३।३५ ॥

विश्वाय विश्वरूपाय स्वप्नाधिपतये नमः ।

रक्षः पिशाचा नागाश्च ये ऽत्र तिष्ठन्ति नित्यशः ॥ ३।३६ ॥

व्यपगच्छन्तु ते सर्वे सन्निधत्तां सदा हरिः ।

हत्युक्त्वा स्वप्नमाकाङ्क्षन् पश्चिमे शाययेन्निशि ॥ ३।३७ ॥

शुभाशुभं निरीक्ष्यात्र स्वप्नाध्याये प्रकीर्तितम् ।

अदर्शने ऽपि गृह्णीयात् विपरीते निवर्तयेत् ॥ ३।३८ ॥

आचार्यः प्रातरुत्थाय विधिवत् स्नानमाचरेत् ।

वृक्षमूले शिलायां वा कुम्भमादाय मन्त्रवित् ॥ ३।३९ ॥

अभिषिच्यास्त्रमन्त्रेण सुदर्शनमनुत्तमम् ।

सहस्रारेति सङ्कीर्त्य हुङ्कारं तदनन्तरम् ॥ ३।४० ॥

फट्कारान्तं महाहेतिं सुदर्शनमखण्डितम् ।

अस्त्रराजस्य मन्त्रो ऽयं श्रीकीर्तिजयदं परम् ॥ ३।४१ ॥

अभिषिच्य त्रिराचम्य परिधाय(प्य?) नवाम्बरैः ।

अर्चयेद्गन्धपुष्पाद्यैः सान्त्वनं तु समाचरेत् ॥ ३।४२ ॥

वृक्ष लोकस्य शान्त्यर्थं गच्छ देवालयं शुभम् ।

देवत्वं यास्यते तत्र दाहच्छेदविवर्जितः ॥ ३।४३ ॥

जलपुष्पप्रदानेन सुधूपैर्बलिभिस्तथा ।

लोकास्त्वां पूजयिष्यन्ति ततो यास्यसि निर्वृतिम् ॥ ३।४४ ॥

एवं तु सान्त्वनं कृत्वा वृक्षमूलस्थितो मुखः(?) ।

शिलायामपि कर्तव्यं सान्त्वनं तु शचीपते ॥ ३।४५ ॥

शिलानाम समुच्चार्य सान्त्वनं तु शिला भवेत् (?) ।

कुठारं तु नमस्कृत्य मन्त्रेणास्त्रेण साधकः ॥ ३।४६ ॥

तं समादाय हस्ताभ्यां वृक्षं छिद्य(त्वा?)पुनः पुनः ।

एवं दारुमयं गृह्य वने वनचरैः सह ॥ ३।४७ ॥

शङ्खतूर्यादिनादैस्तु पटहैस्तालनिस्वनैः ।

गेयनृत्तसमायुक्तमालयं तु व्रजेत् क्रमात् ॥ ३।४८ ॥

यदा दारुमयं गृह्य तदा प्रभृति नित्यशः ।

प्रतिमां कारयेत्तत्र तत्कर्मान्तं हविष्यभुक् ॥ ३।४९ ॥

कर्मान्तरं न कुर्वीत यजमानःसमाहितः ।

शिल्पाचार्यस्य वंश्यश्च शास्त्रप्रामाण्यकोविदः ॥ ३।५० ॥

सारासारं परीक्ष्यात्र शिल्पिना कुशलेन तु ।

तस्याभावे शचीनाथ दारुसङ्ग्रहणं शृणु ॥ ३।५१ ॥

ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि वैश्यो वा शूद्र एव वा ।

तान् समानीय मन्त्रज्ञो मूलविद्याः प्रदापयेत् ॥ ३।५२ ॥

तं गृहीत्वा रचीनाथ वृक्षार्थं तु व्रजेद्वने ।

वैष्णवान् भगवद्भक्तान् बलिनः कर्मतत्परान् ॥ ३।५३ ॥

निर्गच्छेद्वनमासाद्य छित्वा वृक्षं हरिं स्मरन् ।

तद्वृक्षं शिरसि स्थाप्य स्मरन्नारायणं प्रभुम् ॥ ३।५४ ॥

ततो यागगृहं गच्छेच्छङ्खतूर्यादिभिः सह ।

मूलालयस्य पूर्वे तु पूर्णकुम्भं निधापयेत् ॥ ३।५५ ॥

अश्वत्थपल्लवैर्युक्तं सापिधानं सवस्त्रकम् ।

सतोयं रत्नसंयुक्तं स्थापयेद्धान्यराशिषु ॥ ३।५६ ॥

तत्कुम्भे चानयेन्मन्त्रान् मूलमन्त्रादिकान् क्रमात् ।

नारायणोपनिषदं सृष्ट्यादिप्रतिपादिकाम् ॥ ३।५७ ॥

तथा पुरषसूक्तं तु जपेद्वै वैष्णवैः सह ।

कुम्भान्तरगताम्भःसु विष्णुं सकलमव्ययम् ॥ ३।५८ ॥

ध्यात्वा गन्धादिनाभ्यर्च्य सूक्तेन पुरुषेण च ।

कुम्भस्य पूर्वभागे तु गोमयेनानुलेपयेत् ॥ ३।५९ ॥

द्रोणद्वयं तदर्धं वा विकिरेत्तण्डुलान् क्रमात् ।

तन्मध्ये ऽष्टदलं पद्मं लिख्यानामिकयापि च ॥ ३।६० ॥

अष्टाक्षरं महामन्त्रं कर्णिकादिषु योजयेत् ।

तत्र मध्ये तु कुम्भस्य सम्प्रोक्ष्यास्त्रेण मन्त्रतः ॥ ३।६१ ॥

प्रोक्षयेन्मूलमन्त्रेण कम्बूदरजलैः पुनः ।

पुनः पुनस्त्रिधा प्रोक्ष्य विष्णुरूपमनुस्मरन् ॥ ३।६२ ॥

पञ्चोपनिषदैर्मन्त्रैः पुनः प्रोक्ष्य समाहितः ।

सम्प्रोक्ष्य मूलमन्त्राभ्यां कुम्भातोयेन साधकः ॥ ३।६३ ॥

पूर्वाधिवासितैर्मन्त्रैः स्नापयेद्दारुमुत्तमम् ।

सुधूपगन्धपुष्पाद्यैरर्चयेत् पूर्ववत् क्रमात् ॥ ३।६४ ॥

नववस्त्रेण सञ्छाद्य परितो बलिमाचरेत् ।

सुदर्शनेन मन्त्रेण पूर्वादिक्रमयोगतः ॥ ३।६५ ॥

हविषा बलिदानं तु सर्वशान्त्यर्थमेव च ।

तद्बलिं शुभदं ऋद्धिं(विद्धि?)सर्वविघ्ननिवारणम् ॥ ३।६६ ॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन बलिमस्मिन् समाचरेत् ।

प्रभातायां तु शर्वर्यामालयं तु परिभ्रमेत् ॥ ३।६७ ॥

शङ्खतूर्यादिसंयुक्तं गृहीत्वा वृक्षमुत्तमम् ।

वैष्णवैःसह शिष्यैस्तु आचार्यो मन्त्रवित्तमः ॥ ३।६८ ॥

गर्भगेहे तु संस्थाप्य कवाटं बन्धयेत् पुनः ।

त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा सप्तरात्रमथापि वा ॥ ३।६९ ॥

नवरात्रं तु वा चास्मिन् कवाटं न विमोचयेत् ।

अङ्कुरार्पणमारभ्य तद्रात्रौ तु शचीपते ॥ ३।७० ॥

आलयेशानभागे तु दक्षिणे चोत्तरे ऽथ वा ।

मण्डपं वाथ कूटं वा प्रपां वाकल्प्य साधकः ॥ ३।७१ ॥

वितानवस्त्रसञ्छन्नमलङ्कारैरलङ्कृतम् ।

मुक्तादामसमायुक्तं पुष्पमाल्यैरलङ्कृतम् ॥ ३।७२ ॥

पालिका चाङ्कुरो(ङ्कुरको?)पेतमष्टदिग्दीपसंयुतम् ।

नालिकेरुलैर्युक्तं चामरैरुपशोभितम् ॥ ३।७३ ॥

एवं लक्षणसंयुक्तं मण्डपं चानयेत्तरुम् ।

अपराह्णे शचीनाथ वैष्णवैःसह मन्त्रवित् ॥ ३।७४ ॥

शङ्खतूर्यादिसंयुक्तं नृत्तगेयसमन्वितम् ।

गर्भगेहं समासाद्य कवाटं प्रविमोचयेत् ॥ ३।७५ ॥

दारुमभ्यर्च्य गन्धाद्यैः मूलमन्त्रमनुस्मरन् ।

सम्प्रोक्ष्य गन्धतोयेन पुण्याहं कारयेत् सुधीः ॥ ३।७६ ॥

मण्डपे मध्यभागे तु खानयेवदवटं क्रमात् ।

द्विहस्तं वा तदर्धं वा तस्यार्धं वा शचीपते ॥ ३।७७ ॥

प्रधानतरुमादाय मन्त्रेणास्त्रेण साधकः ।

स्थापयेन्मूलमन्त्रेण दक्षिणे तु श्रियं न्यसेत् ॥ ३।७८ ॥

उत्तरे तु न्यसेत् पुष्टिं तत्तन्मूलं यथाक्रमम् ।

संवत्सरसहस्रायुर्गतं स्मृत्य तरुं परम् ॥ ३।७९ ॥

तन्मूले सलिलं न्यस्य पुण्डरीकाक्षविद्यया ।

तत्तन्मूलेन वा पश्चाज्जलदानं यथारुचि ॥ ३।८० ॥

सितपुष्पैः समाराध्य तस्मात्सकलमव्ययम् ।

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं सर्वं वै क्षन्तुमर्हसि ॥ ३।८१ ॥

एवमुक्त्वा नमस्कृत्य दारुमूलं तु मन्त्रवित् ।

एवं कृत्वा ततो दारुसङ्ग्रहं पुनरारभेत् ॥ ३।८२ ॥

अधिवासादिसर्वाणि चास्मिन् पूर्ववदाचरेत् ।

शिल्पिनं पूजयित्वा तु दारुं छिद्य (त्वा?) पनुः पुनः ॥ ३।८३ ॥

तेनैव (तैरेव?) वैष्णवैर्युक्तो मूलमूर्तिमनुस्मरन् ।

अन्यथा फलमाप्नोति ग्रामनाशो धनक्षयः ॥ ३।८४ ॥

स्थाननाशो भवेत्तत्र सम्भवेन्नात्र संशयः ।

एवं दारुमयं गृह्य पुनःसंस्कारवत् क्रमात् ॥ ३।८५ ॥

शिल्पशास्त्रानुसारेण कारयेन्मूलमुत्तमम् ।

आचार्यं पूजयेत् पश्चात् हेमवस्त्राङ्गुलीयकैः ॥ ३।८६ ॥

तथैव शिल्पिनं पूज्य शिलाग्रहणमारभेत् ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां दारुसङ्ग्रहणविधिर्नाम तृतीयो ऽध्यायः ॥

चतुर्थो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

अतः परं प्रवक्ष्यामि शिलाग्रहणमुत्तमम् ।

द्विविधा तु शिला ग्राह्या पर्वतेषु धरासु च ॥ ४।१ ॥

पर्वतान् प्रथमं वक्ष्ये येषु शैलेषु गृह्यते ।

त्रिकूटो हेमकूटश्च कैलासो गिरिसत्तमः ॥ ४।२॥

मन्दरो माल्यवांश्चैव निषधो नीलपर्वतः ।

मेरुः सह्यश्च विन्ध्यश्च किष्किन्धो गिरिसत्तमः ॥ ४।३ ॥

वेङ्कटो दर्दरश्चैव श्रीगिरिश्चित्रकूटकः ।

एवम्भूतान् समन्वीक्ष्य पुरतः प्रणमेत् सदा ॥ ४।४ ॥

पत्रं पुष्पं समादाय निक्षिपेद्गिरिमूलके ।

नमस्कृत्य हरिं ध्यात्वा पर्वतं पापनाशनम् ॥ ४।५ ॥

अधिवासनानिसर्वाणि(कर्माणि?)अस्मिन् पूर्ववदाचरेत् ।

भूगता याः शिलाः प्रोक्ताः तासां लक्षणमुच्यते ॥ ४।६ ॥

वारुणी चैव माहेन्द्री आग्नेयी वायवी तथा ।

चतुर(चतस्र?)स्तु शिलाः प्रोक्ताः तासांलक्षणमुच्यते ॥ ४।७ ॥

या पुष्पवनसङ्कीर्णा जलाशयसमायु(वृ?)ता ।

सा क्षितिर्वारुणी ज्ञेया शिला तत्र तु वारुणी ॥ ४।८ ॥

यस्याश्चोत्तरसंस्थायाः व्रीहिक्षेत्रं तु दक्षिणे ।

पश्चिमे क्षीरवृक्षाश्च सा माहेन्द्री प्रकीर्तिता ॥ ४।९ ॥

पलाशाः खदिरा वृक्षाः काश्मर्यः पुष्पर्(-यश्चैव?)दक्षिणे ।

तित्तिर्यश्च कपोताश्च गृध्राश्चैव वसाशनाः ॥ ४।१० ॥

भ्रमराश्च वराहाश्च दृश्यन्ते यत्र सन्ततमद्म् ।

तोयमन्तर्गतां(तं?)स्वल्पां(ल्पं?)तामाग्नेयीम्प्रचक्षते ॥ ४।११ ॥

बिल्वश्लेष्मातकाकीर्णा तथा स्नुहिविभीतके ।

सृगाला यत्र दृश्यन्ते तथैव मृगतृष्णिका ॥ ४।१२ ॥

तृणोदकविहीना च शर्करोषरसंयुता ।

वायवी सा क्षितिः प्रोक्ता शिलां तत्र तु वर्जयेत् ॥ ४।१३ ॥

नदीतीरे ह्रदतटे लवणोदपरिप्लुते ।

ग्राममध्ये श्मशाने च तथा चैव चतुष्पथे ॥ ४।१४ ॥

अमेध्यभूमौ वल्मीके ऊषरे शवदूषिते ।

वायुसूर्याग्निदग्धे च न ग्राह्यास्तु शिलाःसदा ॥ ४।१५ ॥

वर्जिताभिः शिलाभिर्यः प्रतिमां लोभमोहितः ।

कुर्याद्वा कारयेद्वापि तस्य स्यादाभिचारिकम् ॥ ४।१६ ॥

प्रमिमार्थं तु निर्गच्छेदाचार्यः शिल्पिभिःसह ।

ब्राह्मणान् भोजयित्वादौ तैः कृत्वा स्वस्तिवाचनम् ॥ ४।१७ ॥

अयः कुठादिसङ्गृह्य प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः ।

निर्गतस्तु शिलां पश्येत् तदा प्रभृति नित्यशः ॥ ४।१८ ॥

प्रतिमाकर्म कुर्वीत तत्कर्मान्तं हविष्यभुक् ।

दारुसङ्ग्रहणाध्याये सम्प्रोक्तं चाधिवासनम् ॥ ४।१९ ॥

तस्मिन् सर्वं प्रयोक्तव्यं विशेषं कथयामि ते ।

शिल्पिभिश्च भुवं खात्वा शिलां पश्येत् समाहितः ॥ ४।२० ॥

दक्षिणोत्तरमायामं तथा वै पूर्वपश्चिमम् ।

शान्तिदा दक्षिणग्रीवा पूर्वग्रीवाजयप्रदा ॥ ४।२१ ॥

श्रीकरी पश्चिमग्रीवा कर्तुर्भवति नित्यदा ।

पुष्टिदा चोत्तरग्रीवा कोणं तु परिवर्जयेत् ॥ ४।२२ ॥

उत्पाट्यमाने दृश्यन्ते स्फुलिङ्गा यत्र चाग्निवत् ।

नादाश्च कांस्यघण्टावच्छिलायाश्च शिरो मतम् ॥ ४।२३ ॥

कांस्यवन्मध्यभागे तु मूले वै कांस्यतालवत् ।

ध्वनिर्यस्याः शिलायास्तु सा पुमानिति कीर्तिता ॥ ४।२४ ॥

तस्मात्किञ्चिद्विहीना तु छिद्रायाश्च ध्वनिर्भवेत् ।

सा शिला स्त्रीति विज्ञेया तद्धीना स्यान्नपुंसकम् ॥ ४।२५ ॥

पुल्लिङ्गे प्रतिमा प्रोक्ता स्त्रीलिङ्गे पादपीठिका ।

रत्नन्यासादधस्तात्तु नपुंसकमुदाहृतम् ॥ ४।२६ ॥

तत्र गर्भं परीक्षेत छेदने भेदने ऽपि च ।

मण्डला यत्र दृश्यन्ते तत्र गर्भं विनिर्दिशेत् ॥ ४।२७ ॥

माञ्जिष्ठवर्णसदृशे दर्दुरस्तत्र सम्भवे ।

पीतके मण्डले गोष्णा (गोधा?)कृष्णे कृष्णाहिरेव च ॥ ४।२८ ॥

कपिले मूषिकः प्रोक्तः कृकलासस्तथारुणे ।

गुलवर्णे तु पाषाणः कर्बुरेगृहगौलिका ॥ ४।२९ ॥

कु(अ?)म्भः कृपाणसदृशे वालुकाः पद्मसन्निभे ।

विचित्रे वृश्चिको ज्ञेयो नीलपीते पतङ्गकः ॥ ४।३० ॥

मधुवर्णे तु खद्योतः मण्डले निर्दिशेद्बुधः ।

गर्भदर्शनदोषांस्तु पुनर्वक्ष्ये यथातथम् ॥ ४।३१ ॥

दर्दुरे स्यादनारोग्यं गोधायां दुर्गतो(तिः?) भवेत् ।

विषेण म्रियते सर्पे अनपत्यस्तु मूषिके ॥ ४।३२ ॥

कृकलासे य(त?)थाल्पायुः पाषाणे ऽशनिना वधः ।

गौलिकायां धनापायो जले वै गर्भनाशनम् ॥ ४।३३ ॥

सिकातासु जलाभावो वृश्चिके कलहस्तथा ।

शलभे राष्ट्रनाशः स्यात् खद्योते च कुलक्षयः ॥ ४।३४ ॥

तस्माद्यत्नात् परीक्षेत नित्यं गर्भमतन्द्रितः ।

गर्भेण सहितां लोभात् प्रतिमां कुरुते यदि ॥ ४।३५ ॥

तन्मण्डलाधिपो राजा कारकः स्थापकस्तथा ।

उन्मूमिला भवन्त्येते तस्माद्गर्भं विशोधयेत् ॥ ४।३६ ॥

मणिजा लोहजाश्चैव दारुजा वा शचीपते ।

गर्भागर्भमवेक्षेत नित्यं वृद्धिशुभप्रदा ॥ ४।३७ ॥

अस्मिन् तन्त्रोत्तरे भागे प्रमिमालक्षणं क्रमात् ।

नारदस्य(दाय?)मया प्रोक्तं गुह्याद्गुह्यमनुत्तमम् ॥ ४।३८ ॥

तस्मात्पूर्वोत्तरं ज्ञात्वा प्रमिमां कारयेत्क्रमात् ।

एवं शैलविधिः प्रोक्तः सारात्सार अनुत्तमः ॥ ४।३९ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्र विष्वक्सेनसंहितायां शिलासङ्ग्रहणविधिर्नाम चतुर्थो ऽध्यायः ॥

पञ्चमो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

अथातःसम्प्रवक्ष्यामि शूलस्थापनमुत्तमम् ।

स्थापयेत् प्रतिमाशूलं रत्नन्यासस्य चो(स्तथो?)परि ॥ ५।१ ॥

खदिरादीनि गृह्णीयात् याज्ञिकानि विशेषतः ।

तल्लक्षणं प्रवक्ष्यामि शृणु पूर्वं शचीपते ॥ ५।२ ॥

पञ्चोत्तरद्विपञ्चाशत् सपादं(अङ्गुलं?)शूलमुच्पते ।

रहितं वृक्षदोषैस्तु मितमङ्गुलिभिः क्रमात् ॥ ५।३ ॥

द्विषट्कद्व्यङ्गुलयुतं मुखं प्रोक्तं प्रमाणतः ।

भागः सपादकं वा स्यादधस्तात् सप्तविंशतिः ॥ ५।४ ॥

नाभेरधोमुखं प्रोक्तमर्धाङ्गुलिसमायुतम् ।

ऊरुदण्डस्य चायामः पञ्चविंशाङ्गुलो भवेत् ॥ ५।५ ॥

भागःसपादं जानुः स्यात् जङ्घा चोरुसमायुता ।

गोलकद्वयमुद्दिष्टमधस्ताद्द्व्यन्तरं तथा ॥ ५।६ ॥

वक्षोदण्डस्य विस्तारः पञ्चविंशाङ्गुलो भवेत् ।

कटिदण्डस्य विस्तारः षोडशाङ्गुल उच्यते ॥ ५।७ ॥

आयामो बाहुदण्डस्य पञ्चविंशाङ्गुलो भवेत् ।

आयामो ऽपरबाह्वोस्तु भवेत् सप्तदशाङ्गुलम् ॥ ५।८ ॥

मणिबन्धः कलायामो बन्धकान् प्रतिमस्करम् ।

आयामो मध्यमाङ्गुल्यां पञ्चाङ्गुल इति स्मृतः ॥ ५।९ ॥

एतत्प्रमाणं शूलं स्यात् उक्तमन्यन्निरीक्ष्यते(तु?) ।

देवीनां तु शचीनाथ शूलानुक्तान् प्रयोजयेत् ॥ ५।१० ॥

शिल्पशास्त्रानुसारेण कारयेच्छूललक्षणम्(मुत्तमम्?) ।

शूलमृत्पटरज्वादिजीर्णं चेत्तु शचीपते ॥ ५।११ ॥

पुनरन्यत् समुत्पाद्य पूर्वोक्तेनैव कारयेत् ।

हीनाधिकं न कर्तव्यं जीर्णदण्डवदाचरेत् ॥ ५।१२ ॥

एवमेतन्मया प्रोक्तम्, जीर्णोद्धारणकर्मणि ।

युक्त्या युक्तिविशेषेण क्रियते ऽस्मिन्नतन्द्रितैः ॥ ५।१३ ॥

शूलाधिवासनादीनि प्रवक्ष्यामि शचीपते ।

शृणुष्वैकाग्रचित्तेन विविक्तेन मयाधुना(?) ॥ ५।१४ ॥

प्रासादस्याग्रतः कुर्यात् मण्डपं चतुरश्रकम् ।

चतुर्द्वारसमायुक्तं चतुस्तोरणभूषितम् ॥ ५।१५ ॥

वितानवस्त्रसञ्छन्नमलङ्कारैरलङ्कृतम् ।

पञ्चोत्तरशतं हस्तं विस्तारं तावदेव तु ॥ ५।१६ ॥

तन्मध्ये वेदिकां कृत्वा दशतालप्रमाणतः ।

दशहस्तं भवेद्वापि द्वादशं वा शचीपते ॥ ५।१७ ॥

तन्मण्डपं(द्वेदिकां?)त्रिधा कृत्वा मध्ये वेदिं तु कारयेत् ।

दशतालविहीनेन (प्रमाणेन) कारयेद्वेदिमुत्तमाम् ॥ ५।१८ ॥

तालद्वयोच्छ्रितां वेदिं दर्पणोदरसन्निभाम् ।

वेदिकां क्रमशः कृत्वा सम्यक्कुण्डानि कल्पयेत् ॥ ५।१९ ॥

चतुस्तालं त्रितालं वा दूरीभूतानि सर्वशः ।

वेदिकायां तु परितः चतुरश्रादि कल्पयेत् ॥ ५।२० ॥

स्थण्डिले वा प्रकर्तव्यं शूलस्थापनकर्मणि ।

कृत्वैवं मण्डपं सम्यक् प्रपां वास्मिन् समाचरेत् ॥ ५।२१ ॥

अङ्कुरार्पणपूर्वं तु स्थापयेच्छूलमुत्तमम् ।

शुलादि देवदेवीत्वाप्यूहं कृत्वा क्रमेण तु ॥ ५।२२ ॥

त्रिरात्रमेकरात्रं वा जलवासं प्रकल्पयेत् ।

जलाधिवासनं गुह्यं शृणु शक्र शचीपते ॥ ५।२३ ॥

नद्यां वाथ तटाके वा निर्झरे वा शचीपते ।

समुद्रगामिनी नद्यां(?)जलवासं समाचरेत् ॥ ५।२४ ॥

तस्मिन्मनोरमे तीरे संस्थाप्य हरिमव्ययम् ।

शूलमध्ये हरिं ध्यात्वा साधकः परमार्थवित् ॥ ५।२५ ॥

केवलं लोहबिम्बं वा स्थापयेत् साधकोत्तमः ।

अर्घ्यपाद्यादिनाभ्यर्च्य न्यासकर्म समारभेत् ॥ ५।२६ ॥

अष्टाक्षरं महामन्त्रं ज्ञात्वा मन्त्रविचक्षणः ।

न्यासं कृत्वा स्वदेहे तु पश्चाद्देवे न्यसेत् क्रमात् ॥ ५।२७ ॥

सृष्टिन्यासं न्यसेत्तस्मिन् संहारं न स्मरेदिह ।

षडक्षरं न्यसेद्धीमान् स्थितिन्यासं न्यसेत् क्रमात् ॥ ५।२८ ॥

देवाग्रे तु ततो भूमिं गोमयेनानुलेपयेत् ।

तन्मध्ये शालीनास्तीर्य चाष्टपत्राब्जकं लिखेत् ॥ ५।२९ ॥

पञ्चगव्यं न्यसेन्मध्ये कर्णिकायां शचीपते ।

पूर्वे गन्धोदकं न्यस्य दक्षिणे पुष्पतोयकम् ॥ ५।३० ॥

पश्चिमे नालिकेराम्भः चोत्तरे तु कुशोदकम् ।

आग्नेय्यां दधि विन्यस्य नैऋते क्षीरमेव च ॥ ५।३१ ॥

वायव्ये मङ्गलोदं तु ऐशाने तु यवोदकम् ।

एवं तु नवकं चाब्जमध्ये संस्थापयेत् क्रमात् ॥ ५।३२ ॥

पद्मस्य परितश्चाष्टौ लोकपालान् प्रकल्पयेत् ।

प्रत्येकं कलशस्यान्तः तोयं संस्थापयेत्क्रमात् ॥ ५।३३ ॥

नववस्त्रैश्च सञ्छाद्य कलशानां तथोपरि ।

प्रत्येकैकं त्रिभिर्वापि नववस्त्रं शचीपते ॥ ५।३४ ॥

पुण्याहं वाचयित्वा तु स्वस्तिसूक्तं तथोच्चरेत् ।

गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य स्वनाम्ना मन्त्रवित्तमः ॥ ५।३५ ॥

स्मरन् नारायणं पश्चात् स्नापयेत् क्रमयोगतः ।

पञ्चगव्यादिकलशान् पूर्ववत् परमेष्ठिना ॥ ५।३६ ॥

पुष्पमाल्यैरलङ्कृत्य चित्रवस्त्रैस्तु वेष्टयेत् ।

गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य स्मरन् नारायणं प्रभुम् ॥ ५।३७ ॥

जलमध्ये प्रपां कृत्वा वितानैरुपशोभिताम् ।

सप्तहस्तसमां वापि पञ्चहस्तसमां तु वा ॥ ५।३८ ॥

दर्भसूत्रैस्तु संवेष्ट्य पुनर्माल्यैस्तु वेष्टयेत् ।

चतुर्हस्तं तु देवेन्द्र विस्तारायामतादृशम्(तः समम्?) ॥ ५।३९ ॥

दर्भमालासमायुक्तं मुक्तादामैरलङ्कृतम्(मभिरन्वितम्?) ।

पुष्पमाल्यैरलङ्कृत्य पताकैरुपशसोभितम् ॥ ५।४० ॥

एवं प्रपामलङ्कृत्य तन्मध्ये चासनं न्यसेत् ।

चतुष्पादसमायुक्तं काष्ठासनमनुत्तमम् ॥ ५।४१ ॥

तन्मध्ये देवमावाह्य क्षीरार्णवमनुस्मरन् ।

शाययेत्तु शचीनाथ मूर्तिमन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ ५।४२ ॥

प्राक्शीर्षं वा[पिटदेवेन्द्र दक्षिणे वाथ शाययेत् ।

पञ्चोपनिषदं ज्ञात्वा आचार्यस्तन्त्रपारगः ॥ ५।४३ ॥

पुरुषेण ततो गन्धपुष्पाद्यैरर्चयेद्धरिम् ।

लोकपालाष्टकलशान् देवस्य परितो न्यसेत् ॥ ५।४४ ॥

स्वनाम्ना पूजयेत् सर्वानिन्द्रादिक्रमयोगतः ।

प्रणवादिनमोन्तेन घण्टाशब्दसमन्वितम् ॥ ५।४५ ॥

गन्धा(अर्घ्या?)दिदीपपर्यन्तं साधकः परमार्थवित् ।

तां प्रपां परितश्चाष्टदिग्बलिं कारयेत् क्रमात् ॥ ५।४६ ॥

अनेन लोकपालांस्तु स्मरंस्तन्त्रविदां वरः ।

गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य उक्तमन्येन (न्यच्च?)कारयेत् ॥ ५।४७ ॥

शचीपते मया प्रोक्तो जलवासविधिः क्रमात् ।

अपरे ऽहनि देवेन्द्र अपराह्णे समाहितः ॥ ५।४८ ॥

जलादुत्तीर्य तन्त्रज्ञः शङ्खभेर्यादिभिः सह ।

सम्पूजयेत्तयो देवमलङ्कृत्य स्रगादिभिः ॥ ५।४९ ॥

मण्डपेशानभागे तु स्थापयेत् स्नानमण्डपे ।

स्नपनं विधिवत् कृत्वा गन्धाद्यैरर्चयेत् क्रमात् ॥ ५।५० ॥

उत्तरे ऽस्मिन् मया प्रोक्तं तन्त्रे तु स्नपनं क्रमात् ।

तत्क्रमं स्नापयित्वा तु कल्पयेच्छयनं क्रमात् ॥ ५।५१ ॥

शयनं कल्पयित्वा तु शाययेच्छूलसञ्चयम् ।

तन्मध्ये देवशूलं तु देवीशूलं तु पार्श्वयोः ॥ ५।५२ ॥

वस्त्रैः सञ्छादयेच्छूलान् गन्धपुष्पैः समर्चयेत् ।

सूक्तेन पु(पौ?) रुषेणैव सृष्टिन्यासं ततो न्यसेत् ॥ ५।५३ ॥

संहारो नेष्यते तस्मिन् तत्वानि विनियोजये ।

मूलप्रकृतिमहदहङ्काराकाशवायुवह्णिवारिवसुन्धरावाक्पाणिपादपायूपस्थ

श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणमनःप्राणापानव्यानोदानसमानजीवाः पञ्चविंशतितत्त्वानि ।

एवं तत्त्वानि विन्यस्य तन्नामानि नियोजयेत् ॥ ५।५४ ॥

ततस्तु वेदिकायां तु पूर्वादिक्रमयोगतः ।

स्थापयेत् पूर्णकुम्भांस्तु धान्यराशौ समाहितः ॥ ५।५५ ॥

वराहादीन् समभ्यर्च्य स्वनाम्नाष्टदले(घटे) षु च ।

नेष्यते वेदिकायां तु ब्रह्मकुम्भाधिवासनम् ॥ ५।५६ ॥

न्यासभेदानि सर्वाणि अनुक्तं न स्मरेदिह ।

अर्घ्यपाद्यादिनाभ्यर्च्य स्मरन्नारायणं हरिम् ॥ ५।५७ ॥

वासुदेवादिमूर्तीनां पूर्वादिक्रमयोगतः ।

कुण्डे वा स्थण्डिले वापि जुहुयुर्मूर्तिपाः पृथक् ॥ ५।५८ ॥

समिदाज्येन चरुणा अष्टोत्तरशतं क्रमात् ।

मधुना पयसा दध्ना हूयतेन (जुहुयाच्च?) घृतेन च ॥ ५।५९ ॥

सूक्तेन पौरुषणैव पूर्वादिक्रमयोगतः ।

कुण्डे कुण्डे तु कर्तव्यं (कुर्याच्च?) प्रत्येकं षोडशाहुतीः ॥ ५।६० ॥

पूर्णाहुतिं ततो हुत्वा होममस्मिन् समापयेत् ।

पायसं कृसरं गौऌयं देवेशाय निवेदयेत् ॥ ५।६१ ॥

शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषं तस्मिन् काले नियोजयेत् ।

रक्षार्थं हविषास्त्रेण चाष्टदिग्बलिमाचरेत् ॥ ५।६२ ॥

घण्टाशब्दसमोपेतं शङ्खदुन्दुभि घोषयेत् ।

ततस्तु नववस्त्रैश्च वेष्टयेदुपरि क्रमात् ॥ ५।६३ ॥

गन्धपुष्पं विनिक्षिप्य प्रणम्याञ्जलिमुद्रया ।

रात्रिशेषं नयेत् गेयनृत्तवीणादिभिः क्रमात् ॥ ५।६४ ॥

प्रभातायां तु शर्वर्यामाचार्यः स्नानमाचरेत् ।

ऊर्ध्वपुण्ड्रं क्रमात् कृत्वा वस्त्रालङ्कारभूषितः ॥ ५।६५ ॥

मूर्तिपैःसह चोत्थाय शूलमूलमनुस्मरन् ।

अर्घ्यपाद्यादिनाभ्यर्च्य हाविरस्मिन्न (स्मैप्र?) दापेयत् ॥ ५।६६ ॥

वेश्वमप्रदक्षिणं कुर्वन् गर्भागारं प्रवेशयेत् ।

आचार्यः स्थापयेच्छूलं ततस्तु परमेष्ठिना ॥ ५।६७ ॥

देवीशूलं तु संस्थाप्य स्वनाम्नास्मिन् श्रियादिना ।

वेदान् सस्वरमुद्धृत्य काले तस्मिन् समुच्चरेत् ॥ ५।६८ ॥

वाराहादीनि चावाह्य शूलाग्रे सेचयेत् क्रमात् ।

आसनं च ततः पुंसा विश्वेन शयनं ततः ॥ ५।६९ ॥

निवृत्या यानकं चापि सिञ्चेत्तन्मूर्ध्नि(र्ति?) धारकः ।

मूर्धादिपादपर्यन्तं वाराहादीननुक्रमात् ॥ ५।७० ॥

विन्यसेच्छूल (लं?) देहे तु स्वनाम्ना च पृथक्पृथम् ।

सहैव स्थापयेच्छूलं श्रीपुष्ट्योर्देवपार्श्वयोः ॥ ५।७१ ॥

चित्रार्धं शेलदारुभ्यां साङ्गोपाङ्गसमायुतम् ।

कारयेत् प्रतिमां तत्र स्थापयेच्छूलवत् पुरा ॥ ५।७२ ॥

वस्त्रं तत्र नवं स्निग्धं नीलरोमादिवर्जितम् ।

सङ्गृह्य प्रणवेनैव छादयेत् प्रतिमोपरि ॥ ५।७३ ॥

वर्णं तत्कारयेद्विद्वान् यद्यत् पूर्वानुरूपतः ।

पुनःसंस्थापनं कृत्वा स्थापनाशास्त्रतः क्रमात् ॥ ५।७४ ॥

शूलमस्थिमवेत्तस्मिन् रज्जुस्तत्र सिरा भवेत् ।

मृण्मासं त्वक्पटं तत्र शरीरवदिदं स्मृतम् ॥ ५।७५ ॥

यथा शरीरे सङ्कल्प्य चतुष्षष्टि सिरास्तथा ।

नारिकेले(ल?)त्वचःसारं गृह्णीयाद्रज्जुकर्मणि ॥ ५।७६ ॥

शूले पाशाः प्रकर्तव्याः तत्कर्मकशलैः शुभैः ।

एवं रज्जुमयं कृत्वा सर्वाङ्गेषु सुवेष्टयेत् ॥ ५।७७ ॥

सङ्क्षेपात् कथितं रज्जुबन्धनं परमं शुभम् ।

एवं कृत्वा यथान्यायं शूलस्थापनमुत्तमम् ॥ ५।७८ ॥

आचार्यं पूजयेत् पश्चात् धनैःकनककुण्डलैः ।

शिल्पिनं पूजयेत् पश्चात् तथैव नववस्त्रकैः ॥ ५।७९ ॥

दैवज्ञं पूजयेत् पूर्वं वस्त्रहेमाङ्गुलीयकैः ।

ब्राह्मणान् भोजयेत् पश्चात् वैष्णवान् वेदपारगान् ॥ ५।८० ॥

एवं संस्थापनं प्रोक्तं सङ्क्षेपाच्छूलमुत्तमम् (?) ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां शूलस्थापन- विधिर्नाम पञ्चमो ऽध्यायः ॥

षष्ठो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

मृत्संस्कारमथो वक्ष्ये शृणुष्वैक मनाधुना (!) ।

पक्वापक्वे(क्वा?)द्विधा प्रोक्ता भूसुरादीननुक्रमात् ॥ ६।१ ॥

सर्वलोका न शंसन्ति प्रतिमां दग्धमृण्मयीम् ।

अपक्वा प्रतिमा शस्ता सैव कार्या विचक्षणैः ॥ ६।२ ॥

सुधया नैव कुर्याद्वा नाश्मचूर्णैः कदाचन ।

मृदैव मृण्मयं कुर्यात् यथावर्णानुरूपतः ॥ ६।३ ॥

ब्राह्मणस्य सिता मृद्वै क्षत्रियस्यारुणा स्मृता ।

विशां पीता भवेन्मृद्वै कृष्णा शूद्रस्य कीर्तिता ॥ ६।४ ॥

मृदं वर्णानुपूर्व्येण गृह्णीयात् क्षेत्रसम्भवाम् ।

दधिसर्पिःपयोभिश्च अतसीस्नेहसंयुतैः ॥ ६।५ ॥

शर्करा(रां?)लोहपाषाणैः चूर्णं कृत्वा तु पूर्वशः ।

समभागानि चूर्णानि मृत्तिकायां नियोजयेत् ॥ ६।६ ॥

खादिरेण कषायेण अर्जुनेन च पेषयेत् ।

श्रीवेष्टकं सज्जरसं कुङ्कुमं कोष्ठमेव च ॥ ६।७ ॥

कुन्दुरुश्च रसा ह्येते सर्वे सर्वरसान्विताः ।

नदीसङ्गमतीरेषु पुण्योद्यानेषु वै पुनः ॥ ६।८ ॥

आदाय मृत्तिकां तत्र स्नेहचूर्णसमायुताम् ।

मासं पर्युषितं कृत्वा कारयेत् प्रतिमां ततः ॥ ६।९ ॥

त्रिरात्रं पेषिता(चोषिता?)सा तु शिलामयसमा भवेत् ।

मृत्संस्कारं मया प्रोक्तं तेनैव प्रतिमां क्रमात् ॥ ६।१० ॥

कारयेत् सुदृढं सम्यक् शास्त्रदृष्ट्या च शिल्पिना ।

साङ्गोपाङ्गसमायुक्तां प्रतिमां सुमनोरमाम् ॥ ६।११ ॥

नवाम्बरं तु सुस्निग्धं प्रतिमोपरि वेष्टयेत् ।

तस्योपरि लिखेत् स्निगधं वर्णानुक्रमणेन तु ॥ ६।१२ ॥

अतस्तत्सम्प्रवक्ष्यामि वर्णानुक्रमण क्रमात् ।

श्वेतं पीतं तथा रक्तं हरितं कृष्णमेव च ॥ ६।१३ ॥

पञ्चवर्णा इमे प्रोक्ताः पृथिव्याद्यधिदेवताः ।

उत्तमा धातुजा प्रोक्ता मध्यमा वृक्षसम्भवा ॥ ६।१४ ॥

संयोगजावरा ज्ञेया त्रिविधो वर्णसङ्ग्रहः ।

वर्णं चाप्यनुवर्णं च सङ्करं च तथैव च ॥ ६।१५ ॥

त्रिविधो वर्णसंयोगः शास्त्रे ऽस्मिन्नुच्यते मया ।

वर्णा इत्युच्यते शुद्धा राजवार्तादिनाकरोत्(?) ॥ ६।१६ ॥

अनाक(का?)रेषु ये वर्णाः प्रायःशुद्धिविवर्जिताः ।

अनुवर्णा इमे प्रोक्ताः सङ्करान् कथयाम्यहम् ॥ ६।१७ ॥

शुक्लो रक्तश्च कृष्णश्च नीलश्चेति चतुर्विधः ।

शङ्खगोक्षीरवर्णाभः शुक्ल इत्यभिधीयते ॥ ६।१८ ॥

हरितश्चैव पीतश्च पीतवर्णो द्विधा भवेत् ।

मनःशिला हरीतालो हरितः सम्प्रकीर्तितः ॥ ६।१९ ॥

हरिद्राकुङ्कुमाभस्तु पीत इत्यभिधीयते ।

ततस्तु श्यामवर्णश्च कृष्णवर्णो द्विधा मतः ॥ ६।२० ॥

दूर्वामरकताभस्तु इन्द्रनीलनिभो ऽपरः ।

शुक्लेन मिश्रितो रक्तो हरिरित्यभिसञ्ज्ञितः ॥ ६।२१ ॥

शुक्लेन मिश्रितः पीतो गौर इत्यभिधीयते ।

रक्तेन मिश्रितमपि कपिलं परिभाशितम् ॥ ६।२२ ॥

शुक्लेन मिश्रितः कृष्णो धूम्र इत्यभिसञ्ज्ञितः ।

पीतेन मिरितः कृष्ण काल इत्यभिसञ्ज्ञितः ॥ ६।२३ ॥

पीतकृष्णयुतःशुक्लो गौर इत्यभिधीयते ।

पीतरक्तयुतःशुक्लः कर्बुरः समुदाहृतः ॥ ६।२४ ॥

पीतकृष्णयुतो वर्णो हरिवर्णः प्रकीर्तितः ।

एवं सङ्करतो वर्णः तत्कालं स्थीयते दृढम् ॥ ६।२५ ॥

यन्निभा कथिता मूर्तिः तन्निभं वर्णयोजनम् ।

अदृष्टदेशसम्भूता मध्यमा कालसम्भवा ॥ ६।२६ ॥

एवं वर्णविभागस्तु क्रमशः परिकीर्तितः ।

वासुदेवं सङ्कर्षणं प्रद्युम्नं चनिरुद्धकम् ॥ ६।२७ ॥

कलौ युगे शचीनाथ श्यामवर्णेन कारयेत् ।

तद्बिम्बं शुभदं ऋद्धिं(विद्धि?)राजराष्ट्रविवर्धनम् ॥ ६।२८ ॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कलौ श्यामेन कारेयत् ।

अन्यथाशुभमाप्नोति राजराष्ट्रविनाशकृत् ॥ ६।२९ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां मृत्संस्कारविधिर्नाम षष्ठो ऽध्यायः

सप्तमो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

अतः परं प्रवक्ष्यामि स्वप्नाध्यायं शचीपते ।

विविक्तेन परं गुह्यं क्रमाच्छृणु शचीपते ॥ ७।१ ॥

स्वप्नस्तु प्रथमे यामे संवत्सरविपाकदः ।

द्वितीये चाष्टमासे तु त्रिभिर्मासैस्त्रियामके ॥ ७।२ ॥

अरुणोदयवेदालायां दशाहेन फलं भवेत् ।

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि पुण्यापुण्यं तु वै शृणु ॥ ७।३ ॥

आरोहणे गोवृषकुञ्जराणं प्रासादशैलाग्रवनस्पतीनाम् ।

विष्टानुलेपो कथितः स्वप्नेष्वगम्यागमनं प्रशस्तम् ॥ ७।४ ॥

यस्तु पश्यति स्वप्नान्ते राजानं कुञ्जरं हयम् ।

सुवर्णं वृषभं गावं(गां वा?)कुटुम्बं तस्य वर्धते ॥ ७।५ ॥

क्षीरिणं फलिनं वृक्षं एकाकी यो ऽधिरोहति ।

तत्रस्थो यदि बुध्येत धनं शीघ्रमवाप्नुयात् ॥ ७।६ ॥

प्रासादस्थो ऽपि यो भुङ्क्ते समुद्रं तरते तु यः ।

अपि दासकुले जातः सो ऽपि राजा भविष्यति ॥ ७।७ ॥

दीपमन्नं फलं पद्मं कन्यां छत्रं ध्वजं तथा ।

स्वप्नान्ते यो लभेन्मन्त्रं स श्रियं यायितं ध्रुवम् ॥ ७।८ ॥

मानुषाणि तु मांसानि स्वप्नान्ते यस्तु भक्षयेत् ।

हरितानि सुपक्वानि शृणु वक्ष्यामि तत्फलम् ॥ ७।९ ॥

पादभक्षे शतं लाभः सहस्रं बाहुभक्षणे ।

राज्यं शतसहस्रं वा शिरसो भक्षणे लभेत् ॥ ७।१० ॥

उपानहौ तु छत्रं च लब्ध्वा यः प्रतिबुध्यति ।

असिंवानिर्मलं तीक्ष्णं तस्याध्वानं(?)विनिर्दिशेत् ॥ ७।११ ॥

नावमारोहयेद्यस्तु नदीश्चापि समुत्तरेत् ।

प्रवासं निर्दिशेत्तस्य शीघ्रं च पुनरागमम् ॥ ७।१२ ॥

दन्ता यस्य विशीर्यन्ते स्वप्नान्ते तु पतन्ति वा ।

धनानि नाशयेत्तस्य पीडा वापि शरै रणे ॥ ७।१३ ॥

अभ्यञ्जते यस्तैलेन पयसा तु घृतेन वा ।

स्नेहेन वा (यः?)तथान्येन व्याधिं तस्य विनिर्दिशेत् ॥ ७।१४ ॥

अभिद्रवन्ति यं स्वप्ने शृङ्गिणो दंष्ट्रिणो ऽपि वा ।

वानरो वा वराहो वा भवेद्राजकुलाद्भयम् ॥ ७।१५ ॥

रक्ताम्बरधरा नारी रक्तगन्धानुलेपना ।

अवगृह्णन्ति(ह्णाति?)यं स्वप्ने ब्रह्महत्यां विनिर्दिशेत् ॥ ७।१६ ॥

शुक्लाम्बरधरा नारी शुक्लगन्धानुलेपना ।

अवगृह्णन्ति(ह्णति?)यं स्वप्ने तस्य श्रीः सर्वतोमुखी ॥ ७।१७ ॥

आदित्यमण्डलं स्वप्ने चन्द्रं वा यदि पश्यति ।

व्याधितो मुच्यते रोगादरोगः श्रियमाप्नुयात् ॥ ७।१८ ॥

बडबां क्रकरीं क्रौञ्चीं लब्ध्वा यः प्रतिबुध्यति ।

क्रोशादाहृत्य लभते भार्यां स प्रियवादिनीम् ॥ ७।१९ ॥

निगलैर्यस्तु मुच्येत बाहुपाशैस्तथैव च ।

पुत्रो वा जायते तत्र प्रतिष्ठां वा विनिर्दिशेत् ॥ ७।२० ॥

यस्तु श्वेतेन सर्पेण दश्यते दक्षिणे शुभे(करे?) ।

सहस्रं लभते वित्तं सम्पूर्णे दशमे ऽहनि ॥ ७।२१ ॥

अन्त्रैस्तु वेष्टितं स्वप्ने ग्रामं नागरमेव वा ।

ग्रामे मण्डलराजेन्द्रो नगरे वाधिपो भवेत् ॥ ७।२२ ॥

रुधिरं पिबति स्वप्ने सुरां वापि कदाचन ।

ब्राह्मणो लभते विद्यामितरश्च(स्तु?)धनं लभेत् ॥ ७।२३ ॥

क्षीरं च पिबति स्वप्ने सफेनं दोहने गवाम् ।

सोमपानं भवेत्तस्य अन्ते च क्रतुमेदिनीम्(?) ॥ ७।२४ ॥

दधि दृष्ट्वा भवेत्प्रीतिः गोधूमं च धनागमः ।

यवैराज्यागमं विद्यात् सिद्धार्थकेषु च (तथा?) ॥ ७।२५ ॥

यस्तु मध्ये तटाकस्य भुञ्जीत मधुपायसम् ।

निषण्णं पद्मिनीपत्रे तं विद्याद्धरणीपतिम् ॥ ७।२६ ॥

लिङ्गमभ्यर्च्य तं(तद्?)दृष्ट्वा देवानपि विशेषतः ।

व्यवहारे जयस्तस्य(जयं चैव?)धनं च विपुलं भवेत् ॥ ७।२७ ॥

पुष्पिते पुष्पितं विद्यात् फलिते बुद्धिरुत्तमा ।

धूमायन्तमपायं तं प्रज्वलन्तं श्रियावहम् (?) ॥ ७।२८ ॥

आसने शयने याने शरीरे वाहने गृहे ।

ज्वलमाने विबुध्येत तस्य श्रीः सर्वतोमुखी ॥ ७।२९ ॥

देवताश्च द्विजा गावः पितरो लिङ्गिनस्तथा ।

यद्वदन्ति नरं स्वप्ने तत्तथैव विनिर्दिशेत् ॥ ७।३० ॥

सर्वाणि शुक्लान्यभिनन्दितानि कार्पासभस्मास्थिस(क?)तक्रवर्जम् ।

सर्वाणि कृष्णानि न शोभनानि गोहस्तिदेवद्विजवाजिवर्जम् ॥ ७।३१ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां स्वप्नविधिर्नाम सप्तमो ऽध्यायः ॥

अष्टमो ऽध्यायः

क्षीराब्धेरुत्तरे पारे तपस्यन्तं हिरण्यमयम् ।

नारदो वाहिनीनाथं विष्णोर्लीलाचले मुनिः ॥ ८।१ ॥

दृष्ट्वा प्रणम्य सम्पूज्य विष्णुभक्तिबलात्कृतः ।

पप्रच्छ भगवान् भक्तेरिव मूर्तिमवस्थितम् ॥ ८।२ ॥

पूर्वं तु परमात्मादिमूर्तीनां लक्षणं तथा ।

मन्त्राणां लक्षणं चैव छन्दांसि च ऋषींस्तथा ॥ ८।३ ॥

एवमादीनि चान्यानि सद्मादीनि यथाक्रमम् ।

वक्तुमर्हसि सेनाप यद्यनुग्रहभागहम् ॥ ८।४ ॥

विष्वक्सेनः---

शृणु देवमुनिश्रेष्ठ यत् प्रष्टु(पृष्ट?)मखिलं त्वया ।

वक्ष्याम्यहमशेषेण क्रमादवहितो भव ॥ ८।५ ॥

श्रुतिमूलमिदं तन्त्रं प्रमाणं कल्पसूत्रवत् ।

प्रमाणमिदमेवैकमागमेष्वप्यवस्थितम् ॥ ८।६ ॥

आयुरारोग्यदं नॄणां कीर्तिश्रीपुत्र(ष्टि?)वधनम् ।

पापक्षयं महापुण्यं योगसाधनमेव च ॥ ८।७ ॥

तस्मात्तत्रोत्तरं भागं नित्यमृद्धिशुभप्रदम् ।

आद्येष्टकाविधानादि सर्वकामप्रदं सदा ॥ ८।८ ॥

अथातःसम्प्रवक्ष्यामि इष्टकालक्ष्णं परम् ।

कर्षणं च गवां वासं(सो?)भूमिशुद्धिस्तथैव च ॥ ८।९ ॥

पूर्वमेव मया प्रोक्तं(क्ताः)तन्त्रे ऽस्मिन् पूर्वभागके ।

अङ्कुरार्पणपूर्वं तु पूर्वरात्रे ऽधिवासयेत् ॥ ८।१० ॥

पूर्ववन्मण्डपं कृत्वा गोमयेनानुलेपयेत् ।

अष्टद्रोणसमायुक्तं शालिभिःसमलङ्कृतम् ॥ ८।११ ॥

साधिताः पूर्वरात्रे तु चतस्रः प्रथमेष्टकाः ।

शिलामया मृण्मया वा कुर्याल्लक्षणसंयुताः ॥ ८।१२ ॥

शिला दोषविनिर्मुक्ताः विस्तारद्विगुणायताः ।

सुविस्तारेष्टकाः प्रोक्ताः षट्पञ्चचतुरङ्गुलाः ॥ ८।१३ ॥

उत्तमादिक्रमादेताः विस्तारद्विगुणायताः ।

विस्तारार्धधनं प्रोक्तं इष्टकास्तु प्रमाणतः ॥ ८।१४ ॥

पञ्चगव्येन सम्प्रोक्ष्य परिस्तीर्य कुशैस्तथा ।

पुण्याहं वाचयित्वा तु प्रोक्षयेच्च कुशाम्भसा ॥ ८।१५ ॥

हैमैः कौतुकसूत्रं तु बन्धयेन्मूलविद्यया ।

वस्त्रैः प्रत्येकमाच्छाद्य तदग्रे स्थापयेद्बुधः ॥ ८।१६ ॥

कलशान् स्थापयेत् पश्चात् सवस्त्रान् सापिधानकान् ।

मध्युकुम्भं च सुदृढं पञ्चरत्नसमन्वितम् ॥ ८।१७ ॥

मूलमन्त्रेण कुम्भं तु साधयेत् साधकोत्तमः ।

विद्येश्वरसमायुक्तान् पूरयेत् कलशान् क्रमात् ॥ ८।१८ ॥

वाराहं नारसिंहं च श्रीधरं हयशीर्षकम् ।

जामदग्न्यं च रामं च वामनं वासुदेवकम् ॥ ८।१९ ॥

एवं विद्येश्वरान् प्रोक्तान् क्रमात् कुम्भेषु पूजयेत् ।

वाराहे मुक्तकं न्यस्य नारसिंहे प्रवालकम् ॥ ८।२० ॥

मरकतं श्रीधरे न्यस्य वैडूर्यं हयशीर्षके ।

इन्द्रनीलं न्य सेद्रामे माणिक्यं वामनैऋते ॥ ८।२१ ॥

वामने पुष्यरागं च शङ्खं वै वासुदेवके ।

एषामलाभे सौवर्णं तदलाभे तु मौक्तिकम् ॥ ८।२२ ॥

सकूर्चं साधयेद्विद्वान् सर्वालङ्कारशोभितम् ।

प्रभाते पूजयित्वाथ स्थपतिं तक्षकैः सह ॥ ८।२३ ॥

स्थापको मन्त्रयोग्यस्तु स्थपतिः कर्मयोग्यकः ।

साधकश्चेष्टकास्तत्र स्नापयेन्मूलविद्यया ॥ ८।२४ ॥

ततो गन्धादिनाभ्यर्च्य दैवज्ञं पूजयेत्ततः ।

आचार्यं पूजयेत्तत्र हेमवस्त्राङ्गुलीयकैः ॥ ८।२५ ॥

तक्षकं पूजयित्वाथ इष्टकाधानमारभेत् ।

द्वारस्य दक्षिणे पार्श्वे स्थानमेतत् प्रचक्षते ॥ ८।२६ ॥

सुमुहूर्ते न्यसेद्विद्वान् इष्टकाः परितः क्रमात् ।

विन्यसेच्च चतुर्दिक्षु वासुदेवादिविद्यया ॥ ८।२७ ॥

पश्चाच्छिल्पिनमलङ्कृत्य वस्त्रहेमाङ्गुलीयकैः ।

तेनैव सह संस्थाप्य इष्टकाश्च चतुर्दिशि ॥ ८।२८ ॥

तेषां मध्ये तथा गर्ते पूरयेदुदकेन तु ।

शुभं वै दक्षिणावर्तं वामावर्तमशोभनम् ॥ ८।२९ ॥

वामावर्ते तथा कुर्यात् मूलेन शतमाहुतीः ।

तदैव नवरत्नानि विन्यसेदनुपूर्वशः ॥ ८।३० ॥

वज्रमौक्तिकवैडूर्यशङ्खस्फटिकपुष्यकम् ।

चन्द्रकान्तं महानीलं माणिक्यं च क्रमान्न्यसेत् ॥ ८।३१ ॥

गजदन्ते ऽथवा शङ्खे वल्मीके कर्कटालये ।

वृषशृङ्गे ह्रदे नद्यां नीर्थे वै पर्वते तथा ॥ ८।३२ ॥

समुद्रे च मृदं गृह्य पूरयेदवटं तथा ।

पुण्याहं वाचयित्वा तु ब्राह्मणानथ भोजयेत् ॥ ८।३३ ॥

एतद्विमाने प्रथमे सर्वमेतदतन्द्रितः ।

मण्डपे रत्नहीनं स्यात् रत्नहीनं तु वप्रके(?) ॥ ८।३४ ॥

एवं कृतं चेन्मेधावी(?) सर्वसम्पत् समृद्धिदम् ।

यद्येवं न कृतं चेत्तत् पिशाचादि समाविशेत् ॥ ८।३५ ॥

कर्तुः कारयितुश्चापि महान् दोषो भविष्यति ।

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन विधानोक्तं समाचरेत् ॥ ८।३६ ॥

यः पूर्वमारभेत् कर्म तक्षकैः स्थापकैः सह ।

यजमानुमत्या च कर्षणादि महामुने ॥ ८।३७ ॥

जीर्णस्योद्धरणं वापि चित्रादिकमथापि वा ।

तेनैव कारयेद्विद्वान् नान्येन तु कदाचन ॥ ८।३८ ॥

तैक्ष्ण(तक्ष्णा?)मानादि निर्वृत्तं तक्ष्णैव पुनरुद्धृतम् (?) ।

तक्षणै(तक्षके?)नैव कार्यं स्यादिति शास्त्रस्य निश्चयः ॥ ८।३९ ॥

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन स्थापकैस्तक्षकैर्न्यसेत् ।

मोहाद्वा यदि वा लोभात् स्थापकात्तक्षकादृते ॥ ८।४० ॥

यः कारयीत कुर्याद्वा राजराष्ट्रं विनाशयेत् ।

एवं परीक्ष्य बहुधा मतिमान् साधकोत्तमः ॥ ८।४१ ॥

प्रशान्तमानसो भूत्वा कुर्वीताद्येष्टकाविधिम् ।

प्रथमेष्टकावसाने तु प्रासादं चारभेत् क्रमात् ॥ ८।४२ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां प्रथमेष्टकाविधिर्नामाष्टमो ऽध्यायः

नवमो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

अथातः सम्प्रवक्ष्यामि बालस्यानविधिं परम् ।

प्रथमं च द्वितीयं च (?) सङ्क्षेपाच्छृणु नारद ॥ ९।१ ॥

महाविमानाभिमुखं नातिदूरसमीपगम् ।

प्रासादस्याग्रतः कुर्यात् देवस्य तरुणालयम् ॥ ९।२ ॥

महागेहाभिमुखो (गेहमुखं यद्वा?) पूर्वद्वारे तु कल्पयेत् ।

प्रासादाभिमुखाभावे दक्षिणे चैव कल्पयेत् ॥ ९।३ ॥

उत्तरे वा मुनिश्रेष्ठ सोमेशानान्तरे ऽथ वा ।

ईशाने वाप्यभावे तु कल्पयेत्तरुणालयम् ॥ ९।४ ॥

राष्ट्रवृद्धिकरं पूर्वे धनधान्यसुखप्रदम् ।

ग्रामराष्ट्रस्य वृद्धिः स्याद्दक्षिणे मुनिसत्तम ॥ ९।५ ॥

ब्रह्मऋद्धिकरं सोमे पुत्रपौत्रसुखावहम् ।

दुर्भिक्षभयनाशार्थं सोमेशानान्तरे मुने ॥ ९।६ ॥

ईशाने तु भवेत्तस्मिन्(त्तच्च?)ग्रामायतनऋद्धिकृत् ।

प्रासादे पश्चिमद्वारे बालस्थानं तु पश्चिमे ॥ ९।७ ॥

दक्षिणादिक्रमं तस्मिन् (?) सर्वं पूर्ववदाचरेत् ।

मूलस्थानस्य देशं च गृहीत्वा तदनन्तरम् ॥ ९।८ ॥

प्रथमं स्यान्मुनिश्रेष्ठ कल्पयेत्तरुणालयम् ।

इष्टकाभिर्मृदा वापि कारयेच्छास्त्रचोदितम् ॥ ९।९ ॥

षट्पञ्चसप्तहस्तं वा नवहस्तमथापि वा ।

सञ्ज्ञात्वा साधकस्तस्मिन् यजमानेच्छया कुरु (?) ॥ ९।१० ॥

गर्भमानत्रिभागैकं द्वारमाम्न प्रशस्यते ।

द्वारविस्तारमानस्य द्विगुणं तु तथोच्छ्रितम् ॥ ९।११ ॥

कूटाकारं तु वा कुर्यात् मण्डपाकारमेव वा ।

कारयेत् बालगेहं तु आचार्यः शिल्पिभिः सह ॥ ९।१२ ॥

आद्येष्टकाविधानादि कारयेदिह पूर्ववत् ।

मण्डपं चाग्रतः कृत्वा सप्राकारं सुरक्षितम् ॥ ९।१३ ॥

गर्भन्यासं तु कुर्याच्च रत्नन्यासं तु नेष्यते ।

पीठं कृत्वा तु तन्मध्ये काष्ठैर्वा चेष्टकै(?)स्तथा ॥ ९।१४ ॥

मृदा वा सुदृढं स्निग्धं काष्ठासनसमन्वितम् ।

एकहस्तोच्छ्रितां वेदिं साष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ ९।१५ ॥

कृत्वैवं बालगेहं तु साधकेच्छानुरूपतः ।

एवं कृत्वा विधानेन तरुणालयमुत्तमम् ॥ ९।१६ ॥

परमात्मादिमूर्तीनां लक्षणं चाधुना शृणु ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां बालस्थानविधिर्नाम नवमो ऽध्यायः ॥

दशमो ऽध्यायः

नारदः---

प्रतिमालक्षण किं वा मूर्तिभेदस्य लक्षणम् कथं वा ।

सूर्यविन्यासो (?) वद मे वदतां वर ॥ १०।१ ॥

विष्वक्सेनः---

साधु साधु महाप्राज्ञ प्रश्नमेतज्जगद्धितम् (?) ।

आदरात् प्रतिमां यत्नात् शृणुष्वावहितो भवा ॥ १०।२ ॥

परमात्मा भवेदादौ (द्यः?) द्वितीये (यो?) वासुदेवकः ।

सङ्कर्षणस्तृतीयः स्यात् प्रद्युम्नस्तु चतुर्थकः ॥ १०।३ ॥

पञ्चमस्त्वनिरुद्धस्तु एताश्चैवादिमूर्तयः ।

चतूर्मूर्तिक्रमाच्चोक्ताः दशमूर्तिक्रमं शृणु ॥ १०।४ ॥

मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नारसिंहो ऽथ वामनः ।

जामदग्न्यश्च रामश्च बलः कृष्णः सुरार्चितः ॥ १०।५ ॥

कल्किर्वि (ल्की वि?) ष्णुरिति प्रोक्तः दशमूर्तिक्रमस्तव ।

भेदं द्वादशमूर्तीनां कथयामि तवानघ ॥ १०।६ ॥

केशवः प्रथमस्तेषां मुने नारायणः परम् ।

माधवो ऽन्यो ऽथ गोविन्दो विष्णुः स्यान्मधुसूदनः ॥ १०।७ ॥

त्रिविक्रमो भवेन्नाम्ना वामनः श्रीधरस्तथा ।

हृषीकेशो भवेदन्यः पद्मनाभस्ततः परम् ॥ १०।८ ॥

अतः स्मृतं(परं?) भवेद्ब्रह्ममूर्तिरस्मिन् महामुने ।

दामोदर इमं तत्वं श्रीमूर्तिं वदतः शृणु ॥ १०।९ ॥

विश्वरूपो भवेदेको यज्ञमूर्तिर्द्वितीयकः ।

तृतीयो वेदमूर्तिः स्यादिति मूर्तित्रयं भवेत् ॥ १०।१० ॥

श्रियादिमूर्तिभेदं ते वक्ष्यामि मुनिसत्तम ।

श्रीमूर्तिः प्रथमोद्दिष्टा पुष्टिमूर्तिस्ततः परम् ॥ १०।११ ॥

मेधासरस्वतीदुर्गाविघ्नेशाश्च श्रियादिषट् ।

श्रियादिभेदमेवं स्याद्वक्ष्याम्यङ्गुलिमानतः ॥ १०।१३ ॥

तिलाष्टकं यवः प्रोक्तो यवाष्टावङ्गुली स्मृता ।

व्रीहित्रयोच्छ्रितं वापि यवाष्टौ तिर्यगेव वा ॥ १०।१४ ॥

अथवाङ्गुलिमानं तु शृणु मत्तस्तपोधन ।

देशिकाङ्गुलिमध्यस्य मध्यरेखासमा मुने ॥ १०।१५ ॥

मध्यं मध्यकरस्याथ करमध्याङ्गुलेस्ततः ।

मध्यपर्वसमावृत्तिर्मुने मात्राङ्गुलं च तत् ॥ १०।१६ ॥

इति त्रिधा (?)ङ्गुलिः प्रोक्ता तास्विष्टाङ्गुलिना मुने ।

विमानस्यापि बेरस्य मानं कार्यं तथाधुना ॥ १०।१७ ॥

अथाष्टमङ्ग्रलानां च स्रुक्स्रुवयोस्तोरणस्य वा ।

वेद्यामण्डपकुण्डस्य विधाने समिधश्च वै ॥ १०।१८ ॥

स्नपनस्य चैवमादैतान् विधौ देशिकः सुपरि(?) ।

शुद्धमात्राङ्गुलप्रमाणैर्मेधा विधिना प्रयत्नतो मतिमान् (?) ॥ १०।१९ ॥

अथवा वै हि देवर्षे मानमार्गविधानतः ।

अष्टमङ्गलकादीनां मानार्थं वदतो मुने(?) ॥ १०।२० ॥

आचार्यहस्तस्य कनिष्ठिकाद्यैः चतुर्भिरेवाङ्गुलिभिर्महर्षे ।

मध्यमाङ्गुलेर्मध्यमपर्वभागे तिर्यग्विसर्पद्भिरिहेव मेयम् ॥ १०।२१ ॥

द्वादशाङ्गुलमानं हि तालमित्यभिधीयते ।

तालद्वयं भवेद्धस्तमिति मानविदो विदुः ॥ १०।२२ ॥

इत्युक्तं त्रिविधं मानमङ्गुलीनां प्रभेदतः ।

प्रतिमालक्षणं वक्ष्ये शृणुष्वावहितः सदा ॥ १०।२३ ॥

बेरमानं विमानाद्वा द्वारमानेन वा पुनः ।

गर्भमानेन वा ज्ञेयं मूलबेरप्रमाणतः ॥ १०।२४ ॥

मूलप्रासादविस्तारं यद्बाह्येषु प्रमाणतः ।

तस्यार्धं श्रेष्ठमित्युक्तं तदर्धं मध्यमं स्मृतम् ॥ १०।२५ ॥

तदर्धमधमं प्राहुः प्रतिमोत्सेधमत्र वै ।

एवं प्रासादमानं तु द्वारमानमतः शृणु ॥ १०।२६ ॥

द्वारात् पादाधिकं श्रेष्ठं द्वारमानं तु मध्यमम् ।

द्वारस्य पादहीनं यदधमं प्रतिमोच्छ्रयम् ॥ १०।२७ ॥

गर्भमानं प्रवक्ष्यामि शृणु नारद तत्त्वतः ।

त्रिपादद्वयदीर्घर्ं (घा?)वा प्रतिमा सोत्तमा स्मृता ॥ १०।२८ ॥

पञ्चभागसमोत्तुङ्गं(ङ्गा?) प्रतिमा मध्यमा तु सा ।

गर्भगेहार्धतुङ्गा या सावरा प्रतिमोच्छ्रया ॥ १०।२९ ॥

गर्भमानमिति प्रोक्तं चित्रं चाप्यर्धचित्रकम् ।

चित्राभासविधिश्चेति शृणु नारद साम्प्रतम् ॥ १०।३० ॥

कालयोगप्रमाणेन कर्तव्या प्रतिमा शुभा ।

चित्रं चाप्यर्धचित्रं च चित्राभासं तथैव च ॥ १०।३१ ॥

त्रिविधं प्रतिमाकर्म शास्त्रज्ञाः सम्प्रचक्षते ।

दृश्यते ऽवयवा यत्र प्रतिमायां समन्ततः ॥ १०।३२ ॥

मानोन्मानप्रमाणाभिः(द्यैः?)तच्चित्रमिति पठ्यते ।

शिलागताया यस्यास्तु पृष्ठभागो न दृश्यते ॥ १०।३३ ॥

मानप्रमाणसंयुक्ता सार्धचित्रमिति स्मृता ।

या स्थितालेख्यरूपेण लिखितापि(चैव?)शिल्पिभिः ॥ १०।३४ ॥

मानप्रमाणसंयुक्ता सा चित्राभास उच्यते ।

उत्तमं तु फलं चित्रं मध्यमं चार्धचित्रकम् ॥ १०।३५ ॥

आलेख्यमधमं प्रोक्तं प्रतिष्ठा(मा?)कर्मणि क्रमात् ।

इत्युक्तं प्रतिमाकर्म शृणु पीठविधिं मुने ॥ १०।३६ ॥

बेरोच्छ्रायं त्रिधा कृत्वा भागैकं पीठिकोच्छ्रयम् ।

चतुर्भागैकभागं तु चासने स्थानकोच्छ्रयम् ॥ १०।३७ ॥

अथवा पीठमेवं वा शृणु नारद साम्प्रतम् ।

पादपद्मं भवेत्फुल्लमष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ १०।३८ ॥

द्वारात् पादांशविस्तारं तावदुत्सेधसंयुतम् ।

तस्य नालं भवेद्वृत्तं चतुरश्रं तु वा पुनः ॥ १०।३९ ॥

वृत्तं शिव इति प्रोक्तं चतुरश्रं पितामहः ।

हस्तमात्रं तदायामं तन्मानं नाह उच्यते ॥ १०।४० ॥

स्थानकस्येदमाख्यातमासनस्याधुनोच्यते ।

गर्भद्वारयुगांशं तु पादपद्मोच्छ्रयं भवेत् ॥ १०।४१ ॥

तावदायामविस्तारः पूर्ववच्छेषमुच्यते ।

एतद्याने न शयने कार्यं नैव कदाचन ॥ १०।४२ ॥

इत्युक्तं मूलबेरादिबिम्बानां लक्षणं मुने ।

लक्षणं चासनस्यापि तवेदानीं प्रदर्शितम् ॥ १०।४३ ॥

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि कर्मार्चायास्तु लक्षणम् ।

मूलबेरस्य दीर्घस्य त्रिभागैकं तु कौतुकम् ॥ १०।४४ ॥

वेदभागैकभागं वा भूतभागैकभागकम् ।

श्रेष्ठमध्यमहीनं तु त्रिविधं कौतुकं भवेत् ॥ १०।४५ ॥

वेदभागैकभागं वा भूतभागैकभागकम् ।

श्रेष्ठमध्यमहीनं तु त्रिविधं कौतुकं भवेत् ॥ १०।४५ ॥

अथवा कुरु कर्मार्चां मूलबेरस्य साम्प्रतम् ।

मूलबेरायतार्धे तु भूतभागैकभागकम् ॥ १०।४६ ॥

उत्सवप्रतिमायामं स्नपनस्य तथा भवेत् ।

तद्गुणांशैकभागं तु बलिबेरोच्छ्रयं भवेत् ॥ १०।४७ ॥

कर्मार्चायाः प्रमाणं वा कुर्याद्वा लक्षणं भवेत् ।

उक्तैर्लोहैः कृता पुण्यानुक्तैर्लोहैः कृताशुभा ॥ १०।४८ ॥

त्रिगुणाष्टाङ्गुलोत्सेधमथवाष्टदशाङ्गुलम् ।

षोडशाङ्गुलकं वापि द्वादशाङ्गुलमेव वा ॥ १०।४९ ॥

अथवाष्टाङ्गुलोत्सेधं बलिबिम्बमथोच्यते ।

पादाधिकदशैकं तु (?) [द्विरट ष्टाङ्गुलिना मुने ॥ १०।५० ॥

बलिबिम्बोच्छ्रयं कृत्वा चोत्तमं परिकीर्तितम् ।

एकादशाङ्गुलोत्सेधं मध्यमं बलिकौतुकम् ॥ १०।५१ ॥

अष्टाङ्गुलं वा कुर्वीत बलिबिम्बाधमं स्मृतम् ।

तीर्थबिम्बं तथैव स्यादिति शास्त्रस्य निश्चयः ॥ १०।५२ ॥

हीनमानं न कर्तव्यं मूलबिम्बात् कदाचन ।

षडङ्गुलायता चैव नैव कार्या विजानता ॥ १०।५३ ॥

मूलबेरत्रिभागैकमुत्सवप्रतिमा भेवत् ।

उत्सवप्रतिमायामां स्नपनार्चां तु कारयेत् ॥ १०।५४ ॥

इति कर्मार्चनादीनां विविधि मानमीरितम् ।

विध्याचारविधानेन यथायोगं समाचरेत् ॥ १०।५५ ॥

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि स्वार्थार्चायास्तु लक्षणम् ।

लोहजा मणिजा वापि राजता ताम्रनिर्मिता ॥ १०।५६ ॥

एताः प्रशस्ता विप्राणां क्षत्रियस्य सुवर्णजा ।

राजता वापि वैश्यस्य राजता ताम्रका शुभा ॥ १०।५७ ॥

शूद्रस्य ताम्रकैर्वा स्यात् सर्वेषां वापि ताम्रजा ।

लोहजाः प्रतिमाः प्रोक्ताः निर्देषाः समुदाहृताः ॥ १०।५८ ॥

रत्नजास्त्रिविधाः प्रोक्ताः सौम्याग्नेयी समेति च ।

शशिकान्तमयी सौम्या सूर्यकान्तमयी परा ॥ १०।५९ ॥

स्फटिकेति समा प्रोक्ता पूर्वा पूर्वोत्तमोत्तमा ।

द्व्यङ्गुलं तु यदुत्सेधमथवा चतुरङ्गुलम् ॥ १०।६० ॥

अङ्गुलित्रयमानेन मणिबिम्बमिहोच्यते ।

एवमात्मार्थबिम्बानां लक्षणं विद्धि पूर्वकम् ॥ १०।६१ ॥

पूर्वं कर्मार्चनादीनामुत्तमादित्रि(वि?) भेदतः ।

उक्तं हि लक्षणं तेन चात्मार्थे ऽपि भवेद्विधिः ॥ १०।६२ ॥

फलकायां पटे कुड्ये लिखितानां तु लक्षणम् ।

कर्मार्चालक्षण यद्वत्तद्वदुक्तं प्रमाणकम् ॥ १०।६३ ॥

अत्र किञ्चि(कश्चि?) द्विशेषो ऽस्ति क्रमुकाद्येन वा पुनः ।

पालाशेन तु बिल्वेन खादिरेण तु वा पुनः ॥ १०।६४ ॥

उदुम्बरेण वा पश्चात् वकुलेन महामुने ।

पनसेन द्रुमेष्वेषु लब्धेन तु विशेषतः ॥ १०।६५ ॥

द्व्यङ्गुलं तु घनं चैव चतुरङ्गुलमायतम् ।

चतुरश्रं तु वा वृत्तं मेखलात्रयसंवृ(यु?) तम् ॥ १०।६६ ॥

तस्यो(?)परि लिखेदब्जमष्टपत्रं तु वा पुनः ।

दलैर्द्वादशभिर्युक्तं सर्वशोभासमन्वितम् ॥ १०।६७ ॥

कर्णिकायां न्यसेत् तस्य नवरत्नं विशेषतः ।

तस्मिन् वा कर्णिकाग्रे वा फलकादिषु कर्णिकाम् ॥ १०।६८ ॥

आवाह्य पूजयेद्देवमात्मार्थयजनं प्रति ।

मूलबेरादिबिम्बानां स्थानभेदं मुने शृणु ॥ १०।६१ ॥

प्रासादस्य तु गर्भांशे सप्तभागं गी?) कृते मुने ।

पुटा(पदा?) न्येकोनपञ्चाशत्तन्मध्यं ब्राह्ममुच्यते ॥ १०।७० ॥

तद्बाह्ये देवभागः स्यात् (दैवतं स्थानं?) तद्बाह्ये मानुषं भवेत् ।

पैशाचं तद्बहिर्ज्ञेयं स्थानभेदमुदीरितम् ॥ १०।७१ ॥

ब्राह्मे स्यादर्चनं पीठमिति बेरं (मेकबेरे?) तथा मुने ।

बहुबेरप्रतिष्ठा च (ष्ठायां?) पीठिका चामरांशके ॥ १०।७२ ॥

मानुषे परिवाराश्च पैशाचे हेतयः स्मृताः ।

आसने यदि कर्तव्ये मानुषे (षं?) किञ्चिदाश्रयेत् ॥ १०।७३ ॥

दैवे च मानुषे चैव कुर्वीत शयनक्रियाम् ।

उक्तस्थानं विना तत्र यदि कुर्यात् प्रमादतः ॥ १०।७४ ॥

मण्डलेशस्य राज्ञश्च स्थापकश्च (स्य) विपद्ध्रुवम् ।

न फलन्ति क्रियास्तत्र नात्र कार्या विचारणा ॥ १०।७५ ॥

यजमानस्य पुत्रो वा म्रियते नात्र संशयः ।

दुर्भिक्षं जायते घोरं सर्वं राष्ट्रं विनश्यति ॥ १०।७६ ॥

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन स्थापयेत् प्रतिमादिकम् ।

नित्योत्सवादिबिम्बानां स्थानं नारद कथ्यते ॥ १०।७७ ॥

स्थापयेद्बलिबिम्बं तु कर्मार्चादक्षिणे सुधीः ।

स्नानबिम्बं तु यत्नेन बलिबिम्बस्य दक्षिणे ॥ १०।७८ ॥

उत्सवप्रतिमास्थानं कर्मार्चावामपार्श्वतः ।

उत्सवप्रतिमावामे यात्रा (तीर्थ?) बिम्बस्य चैव हि ॥ १०।७९ ॥

संस्थापयेत् क्रमेणैव देशिकस्तन्त्रवित्तमः ।

अन्यथास्थापिते कर्ता महद्भयमवाप्नुयात् ॥ १०।८० ॥

राजा कलहमाप्नोति ग्रामश्चापि विनश्यति ।

इति नित्योत्सवाद्यर्चास्थानभेदः प्रदर्शितः ॥ १०।८१ ॥

अथ वा मूलबेरादिबिम्बानां लक्षणं शृणु ।

मूलबेरं तु कर्मार्चा नित्योत्सवमतः परम् ॥ १०।८२ ॥

महोत्सवं तु देवर्षे स्नपनार्चा तथैव च ।

तरुणालयमित्युक्तं प्रतिमाषट्कमीरितम् ॥ १०।८३ ॥

इत्यमीषां प्रमाणानि शृणु नारद साम्प्रतम् ।

षण्णवत्यङ्गुलायामो उत्तमस्योच्छ्रयो भवेत् ॥ १०।८४ ॥

इतः पक्षाङ्गुलैर्हीनो मध्यमस्योच्छ्रयो भवेत् ।

एकपञ्चाशदित्युक्तः अधमस्योच्छ्रयो भवेत् ॥ १०।८५ ॥

इत्युक्तमादिबेराणामुत्सेधो त्रिविधस्त्विति ।

एकबेरप्रतिष्ठायामधमं बेरमुच्यते ॥ १०।८६ ॥

कर्मार्चा नोत्तमं मानमुक्तं तन्मानतो भवेत् (?) ।

इति शैलमयी यत्र स्थाप्यते प्रतिमा मुने ॥ १०।८७ ॥

एकबेरविधानेन तत्रायं विधिरुचयते ।

इत्येकबहुबेराणामुक्तमुत्सेधलक्षणम् ॥ १०।८८ ॥

उत्सेधस्यानुरूपेण कार्यं विस्तारकं मुने ।

बहुबेरप्रतिष्ठायां देवीनां लक्षणं शृणु ॥ १०।८९ ॥

देवस्य बाहुमूलान्तं देवीनामिति चोच्छ्रयम् ।

स्तनान्तं वा मुनिश्रेष्ठ चोच्छ्रयं परिपठ्यते ॥ १०।९० ॥

देवीनां दक्षिणे हस्ते पद्मं मुकुलकं न्यसेत् ।

पद्मं तु वामहस्ते स्यात्(चेत्?) महद्भयमवाप्नुयात् ॥ १०।९१ ॥

राजा कलहमाप्नोति तस्माद्यत्नेन वर्जयेत् ।

इत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि कर्मार्चादेरथोच्छ्रयम् ॥ १०।९२ ॥

चतुर्विंशतिमानं तु (-र्विंशाङ्गुलायामं?)उत्तमं विद्धि नारद ।

द्वादशाङ्गुलमायामं मध्यमं बेरमेव वै ॥ १०।९३ ॥

अष्टाङ्गुलायतं यत्तदधमं परिकीर्तितम् ।

नित्योत्सवस्य बिम्बस्य द्वादशाङ्गुलमायतम् ॥ १०।९४ ॥

अष्टाङ्गुलमथो वापि चतुरङ्गुलमेव वा ।

एवं ज्ञात्वा मुनिश्रेष्ठ कारयेद्बलिकोतुकम् ॥ १०।९५ ॥

महोत्सवस्य द्वाविंशच्चै(त्ये?)कं वा दीर्ध उच्यते ।

अध्यर्धाङ्गुलहीनं वा अङ्गुलद्वयहीनकम् ॥ १०।९६ ॥

त्रयाङ्गुलवि (अङ्गुलत्रय?)हीनं वा चोत्सवस्य महामुने ।

इत ऊर्ध्वं तु(न?) कर्तव्यं हीनाधिक्यं तु नारद ॥ १०।९७ ॥

तीर्थार्थं स्नपनार्थं चैवो (चाप्यु?) त्सवार्थं तथैव च ।

मूर्त्यभावे मुनिश्रेष्ठ बिम्बेनैकेन चाप्यलम् ॥ १०।९८ ॥

अस्य बिम्बस्य वक्ष्यामि लक्षणं शृणु नारद ।

विंशत्यङ्गुलमानं यदुत्तमं परिकीर्तितम् ॥ १०।९९ ॥

षोडशाङ्गुलमानं यत् मध्यमं सम्प्रचक्षते ।

द्वादशाङ्गुलमानं यदधमं परिचक्षते ॥ १०।१०० ॥

अत ऊर्ध्वं शृणुष्वान्यत् तरुणालयमुत्तमम् (बेरकम्?) ।

षोडशाङ्गुलमानं यदुत्तमं बेरमुच्यते ॥ १०।१०१ ॥

द्वादशाङ्गुलमानं यन्मध्यमं बेरमुच्यते ।

अष्टसप्ताङ्गुलिर्वापि चतुरङ्गुलिरेव वा ॥ १०।१०२ ॥

कारयेल्लक्षणोपेतमधमं परिचक्षते ।

इत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि शृणु नारद साम्प्रतम् ॥ १०।१०३ ॥

मूलबेरादिबिम्बानां स्वरूपं मुनिसत्तम ।

अष्टबाहुं चतुर्बाहुं द्विबाहुं वाथ नारद ॥ १०।१०४ ॥

यजमानेच्छया कार्या मूलबेरादयस्त्विति ।

स्थानयानासनं वापि शयनं वा प्रकल्पयेत् ॥ १०।१०५ ॥

अत्र कश्चिद्विशेषो ऽस्ति शयने मुनिसत्तम ।

अनिरुद्धं तथा पद्मनाभमूर्तिमथापि वा ॥ १०।१०६ ॥

सञ्ज्ञात्वा लक्षणोपेतं शाययेद्विधिचोदितम् ।

यत् कृत्वा मूलबेरं तु द्विभुजं चेद् द्विजोत्तम ॥ १०।१०७ ॥

कर्मार्चनादिबिम्बानां लक्षणं वा च (स्याच्च?) तुर्भुजम् ।

मूलबेरं तु (च?) कर्मार्चा द्विभुजं चेन्मुनीश्वर ॥ १०।१०८ ॥

बालादीनां तु बिम्बानां लक्षणं वा च (स्याच्च?) तुर्भुजम् ।

महोत्सवस्य बिम्बस्य द्विभुजं वा चतुर्भुजम् ॥ १०।१०९ ॥

शयनस्य मया प्रोक्तो विशेषो मुनिसत्तम ।

एवमुक्तप्रकारेण प्रतिमां कारयेत् क्रमात् ॥ १०।११० ॥

मूलार्चा चाष्टबाहुश्चेत् कर्मार्चादिचतुर्भुजम् ।

द्विभुजं यदि चेत्तत्र सर्वसंहारकारणम् ॥ १०।१११ ॥

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन द्विभुजं न प्रकल्पयेत् ।

अष्टबाह्वोस्तु बिम्बस्य शयनं न प्रकल्पयेत् ॥ १०।११२ ॥

तथा मत्स्यादिमूर्तीनां शयनं तु न कारयेत् ।

श्रियादिविघ्नपर्यन्तमूर्तीनां च तथाविधि ॥ १०।११३ ॥

इदं तु तव वक्ष्यामि गुह्याद्गुह्यतरं मुने ।

यो ऽसौ नारायणः साक्षात् स हि विघ्नेश उच्यते ॥ १०।११४ ॥

यो ऽसौ विघ्नेश इत्युक्तः सो हि नारायणः स्मृतः ।

वासुदेवमयत्वाच्च ह्यावृतत्वान्महामुने ॥ १०।११५ ॥

नैव जानन्ति तद्भेदं मुनयस्तत्वदर्शिनः ।

इदं तु नावमं मन्ये गुह्यादेकं तु नारद ॥ १०।११६ ॥

देवैरभिहितज्ञानं तव स्नेहात् प्रदर्शितम् ।

तस्मात् श्रियं च दुर्गां च वाणीं विघ्नेशमेव च ॥ १०।११७ ॥

स्वातन्त्र्येणार्चयेद्धीमान् सर्वकामार्थसिद्धये ।

श्रियादीनां तु बोद्धव्यं लक्षणं तन्त्रवित्तमैः ॥ १०।११८ ॥

तस्माच्छ्रियादिमूर्तीनां स्वातन्त्र्ये तु परार्थके ।

उक्तमात्मार्थपूजायां पूर्ववल्लक्षणं भवेत् ॥ १०।११९ ॥

मूलबेरस्य बाह्वन्त उत्सेधो लक्ष्मणस्य तु ।

भरतस्य तथोत्सेध इति तन्त्रे विदुर्बुधाः ॥ १०।१२० ॥

लक्ष्मणस्यापि बाह्वन्तः शत्रुघ्नस्योच्छ्रयो भवेत् ।

आत्मार्थयजनं वक्ष्ये शृणु नारद तत्वतः ॥ १०।१२१ ॥

षोडशाङ्गुलमु (को?) त्सेध उत्तमं सम्प्रचक्षते ।

मध्यमं तु तदर्धं स्यात् द्व्यङ्गुलं तु कनीयसम् ॥ १०।१२२ ॥

सुवर्णादिकृतानां च (वा?) लेख्यानां फलकादिषु ।

मानमेवं विजानीयादात्मार्थमिति कीर्तितम् ॥ १०।१२३ ॥

उक्तोत्सेधानुरूपेण कार्यं विस्तारलक्षणम् ।

सुवर्णादीनि वस्तूनि शृणुष्वैषां फलानि च ॥ १०।१२४ ॥

हेमरूप्यश्च ताम्रं च रीतिशैलं च धातवः ।

दारुश्च मृत्प्रश्स्तानि प्रतिमाप्रतिपादने ॥ १०।१२५ ॥

दद्यात् सुवर्णजाप्यासां पुष्टिकीर्तिसुखं नृणाम् ।

रौप्यलोहमयी सा तु सुखं सर्वत्र यच्छति ॥ १०।१२६ ॥

ताम्रजा प्रतिमा दद्यात् पुत्रपौत्रधनं तु वे ।

राजताखिलपापानि क्लेशदुःखानि निर्दहेत् ॥ १०।१२७ ॥

शैलजा प्रतिमा साक्षात् सौभाग्यायुः सुखानि च ।

दारुजा प्रतिमा दद्यात् बलारोग्ययशांसि च ॥ १०।१२८ ॥

मृण्मयी सर्वकामानां फलदात्री विशेषतः ।

इति भेदानि वस्तूनि फलान्येषां च नारद ॥ १०।१२९ ॥

प्रतिमाकरणे प्रोक्तं (-णोक्तानि?) तव स्नेहान्महामुने ।

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि शिलासङ्ग्रहणं तव ॥ १०।१३० ॥

दारुसङ्ग्रहणं चैव शूलस्य स्थापनं मुने ।

मृत्संस्कारादि यत्सर्वमेवमाद्यं महामुने ॥ १०।१३१ ॥

पूर्वभागे यथोद्दिष्टं तथा वै पञ्च(?) कारयेत् ।

अथवा मुनिशार्दूल श्रुणुष्व प्रतिमाविधिम् ॥ १०।१३२ ॥

पद्मोद्भवपुराणोक्तविधानेन शिलाग्रहः ।

शिलाग्रहणपूर्वं यत् मृत्संस्कारान्तमेव तत्(च) ॥ १०।१३३ ॥

विश्वकर्मविधानोक्तं शिल्पलक्षणलक्षितम् ।

साधकस्याज्ञया शिल्पी कर्म कुर्यात् समाहितः ॥ १०।१३४ ॥

सर्वलक्षणसंयुक्तं सर्वावयवशोभितम् ।

सर्वाभरणसंयुक्तं प्रभामण्डलमण्डितम् ॥ १०।१३५ ॥

पादाद्यवयवसंयुक्तं (-वैर्युक्तं?) भूषणैर्मकुटेन च ।

विराजमानं कुर्वीत साधकः शिल्पिना सह ॥ १०।१३६ ॥

क्रियते दर्शनार्थं यद्भक्तानां बिम्बमुत्तमम् ।

तत्तस्य लक्षणं ब्रूहि (विप्र?) वक्तुं सर्वं न शक्यते ॥ १०।१३७ ॥

नारदः---

देवदेव जगन्नाथ ज्ञातं सर्वं त्वयोदितम् ।

छिन्धि संशयमद्य त्वं यन्मे मनसि वर्तते ॥ १०।१३८ ॥

एकत्र स्थापितं बिम्बं किमन्यत्रोचितं न वा ।

एतत् कथय मे तेन कृतार्थाः स्मो वयं प्रभो ॥ १०।१३९ ॥

विष्वक्सेनः---

शृणु नारद वक्ष्यामि साधूक्तं यत् त्वयाधुना ।

गुह्याद्गुह्यतरं चैव न प्रकाश्यं तपोधन ॥ १०।१४० ॥

पञ्चरात्रेण यत्पूर्वं (विधिना?) विमाने (नं)यत्प्रतिष्ठितम् ।

तत्रार्चा यार्चनाहीना सा स्यात्तच्छास्त्रनिर्मिते ॥ १०।१४१ ॥

अनन्यत्र (अन्यतन्त्र?)कृते धाम्नि तत्रार्चा मन्दिरान्तरे ।

अन्यतन्त्रकृते न स्यादिति शास्त्रस्य निश्चयः ॥ १०।१४२ ॥

यत्र यत्र विमाने वै एकतन्त्रप्रतिष्ठिते ।

तत्र तत्र भवेदर्चा न तन्त्रान्तरसम्भवा ॥ १०।१४३ ॥

एकतन्त्रार्चिते बिम्बे मन्दिरे वा कदाचन ।

तन्त्रान्तरार्चना न स्याद्यदि कुर्यान्महद्भयम् ॥ १०।१४४ ॥

यत्र यत्र मुने नात्रा (चार्चा?) तन्त्रसङ्करसम्भवा ।

तत्र तत्र महान् दोषो राजा राष्ट्रं च नश्यति ॥ १०।१४५ ॥

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन सर्वलोकहितैषिणा ।

येन न स्यात्तथा कुर्यात् तन्त्रदोषसमुद्भवः ॥ १०।१४६ ॥

नारदः---

एतानि वर्जितैः सर्वैः कृतं चेत् तत्फलं प्रभो ।

वर्ज्यबिम्बार्चितेर् (चने?) किं वा वदस्व वदतां वर ॥ १०।१४७ ॥

विष्वक्सेनः---

मोहाद्वाथ भयाल्लोभात् वर्जि(गर्हि?) ताभिः शिलादिभिः ।

निर्मितेनैव बिम्बादीन् अर्चयेन्नोदितैरपि ॥ १०।१४८ ॥

शिलाद्याभिः निषिद्धाभिः कुर्याद्वा कारयेद्यदि ।

उत्सन्नं याति तद्ग्रामं बिम्बं तद्यावदास्थितम् ॥ १०।१४९ ॥

राज्ये ऽपि कलहं ब्रूयात् राजाप्यत्र विनश्यति ।

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन निषिद्धं वर्जयेत् सुधीः ॥ १०।१५० ॥

इति सङ्क्षेपतः प्रोक्तं प्रतिमालक्षणं तव ।

अत ऊर्घ्वं प्रवक्ष्यामि परमात्मादिभेदनम् ॥ १०।१५१ ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां प्रतिमालक्षणादिविधिर्नाम दशमो ऽध्यायः ॥

एकादशो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

वर्णादींश्चायुधानां तु विन्यासं मुनिसत्तम ।

परमात्मात्मभावार्थं प्रथमं शृणु नारद ॥ ११।१ ॥

श्वेतपर्वतसन्निभं त्रिदशं गरुत्मति संस्थितम् सर्वदेवनमस्कृतं कमलासनाद्यभिपूजितम् ।

सर्वभूषणभूषितं द्विचतुर्भुजं द्विपदं मुने स्वात्मदेहविराजितं कनकप्रभमं(प्रभां?)बरमादधत् ॥ ११।२ ॥

इति ध्यायेन्मुनिश्रेष्ठ सर्वदेवमयं ततः ।

ध्यायन्नुत्पद्यते तस्य सम्यग्ज्ञानं तु नारद ॥ ११।३ ॥

इति ते दर्शितं साक्षात् मूर्तं तु परमात्मनः ।

अस्य मूर्तस्य वक्ष्यामि विन्यासं चायुधस्य च ॥ ११।४ ॥

अस्य दक्षिणहस्ताग्रे चक्रं चाधः स्थितस्य तु ।

स्वागतावस्थितो हस्त पद्मं वा हरि नारद ॥ ११।५ ॥

अधःस्थितस्य हस्ताग्रे चाक्षमालां तु विन्यसेत् ।

एवं दक्षिणहस्तानां वामपार्श्वस्य चोच्यते ॥ ११।६ ॥

वामपार्श्वस्य हस्तानां चोर्ध्वे शङ्खं वरप्रदम् ।

सगदाकटिहस्तं स्यात् इत्थं तु परमात्मनः ॥ ११।७ ॥

वासुदेवस्य वक्ष्यामि रूपं वै चायुधानि ते ।

गोक्षीरस्फटिकाकारं श्यामाकृतिमथापि वा ॥ ११।८ ॥

पीतवस्त्रधरं वापि रक्ताम्बरधरं तु वा ।

शङ्खचक्रगदाहस्तं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।९ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं चतुर्बाहुविराजितम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तं वासदेवं विचिन्तयेत् ॥ ११।१० ॥

वक्ष्याम्यस्य तु हेतीनां विन्यासं ते महामुने ।

अस्य दक्षिणहस्ताग्रे चक्रं चाधःस्थिते ऽम्बुजम् ॥ ११।११ ॥

वामोर्ध्वे शङ्खमन्यस्मिन् गदा चास्याप्यधोमुखम् ।

श्रियं तु दक्षिणे पार्श्वे वामे पुष्टिं तु विन्यसेत् ॥ ११।१२ ॥

तुष्टिं वा वामपार्श्वे तु कारयेन्मुनिसत्तम ।

एवं जनार्दनस्यापि मूर्तं कर्तव्यमेव तु ॥ ११।१३ ॥

इत्युक्तं वासुदेवस्य शृणु सङ्कर्षणस्य तु ।

बालसूर्यप्रतीकाशः सङ्कर्षण इति स्मृतः ॥ ११।१४ ॥

पीतवस्त्रधरः साक्षात् चतुर्बाहुविराजितः ।

सर्वावयवसंयुक्तः सर्वाभरणभूषितः ॥ ११।१५ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तः शङ्खचक्रधरः सदा ।

इति सङ्कर्षणं(णे?)रूपमस्य वै दक्षिणे करे ॥ ११।१६ ॥

ऊर्ध्वे चक्रं त्वधो हस्ते मुसलं विन्यसेत् सुधीः ।

वामोर्ध्वे शङ्खमित्युक्तं पुण्डरीकं त्वधः करे ॥ ११।१७ ॥

दक्षिणे तु श्रियं वामे पुष्टिं संस्थापयेद्बुधः ।

इति सङ्कर्षणश्चोक्तः प्रद्युम्नं शृणु नारद ॥ ११।१८ ॥

पीताम्बरं चतुर्बाहुं सर्वावयवसंयुतम् ।

शङ्खचक्रगदापाणिं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।१९ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तमित्थं प्रद्युम्नरूपकम् ।

दक्षिणोर्ध्वकरे पद्ममधः कौमोदकीं न्यसेत् ॥ ११।२० ॥

वामोर्ध्वाधः स्थिते हस्ते शङ्खचक्रं तु विन्यसेत् ।

इत्थं प्रद्युम्नमूर्तं ते देवर्षे वर्णितो ऽधुना (तं मया?) ॥ ११।२१ ॥

अनिरुद्धं वदामो ऽत्र (म्यत्र?) शृणु नारद तत्त्वतः ।

नीलजीमूतसङ्काशं कालाञ्जनचयोपमम् ॥ ११।२२ ॥

शङ्खचक्रधरं देवं पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् ।

सर्वाभरणसंयुक्तं सर्वावयवशोभितम् ॥ ११।२३ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तमनिरुद्धमितीरितम् ।

अस्य वामकरे चोर्ध्वे शङ्खमन्यकरे गदाम् ॥ ११।२४ ॥

दक्षिणोर्ध्वे न्यसेच्चक्रमन्यत्राभयमिष्यते ।

अनिरुद्धं जगन्नाथमनन्तोपरि शायिनम् ॥ ११।२५ ॥

श्रियं दक्षिणतः पार्श्वे पुष्टिं वामे ऽस्य विन्यसेत् ।

शयने सति मूलार्चा द्विभुजं वा चतुर्भुजम् ॥ ११।२६ ॥

कल्पयेन्मुनिशार्दूल सर्वसम्पत् सुखावहम् ।

देवस्य पादपार्श्वे तु श्रियं पुष्टिं तु विन्यसेत् ॥ ११।२७ ॥

अथ वा कल्पयेद्देवमौलिपार्श्वे श्रियं मुने ।

चित्रं वाप्यर्धचित्रं वा चित्राभासं तु वा मुने ॥ ११।२८ ॥

यजमानेच्छया कुर्यात् देवीनां लक्षणं क्रमात् ।

इत्थं श्रियादिमूर्तीनां पूर्वपूर्वा गरीयसी ॥ ११।२९ ॥

अनिरुद्ध इति प्रोक्तो मत्स्यादीन् शृणु नारद ।

शतपत्रमयस्याथ पुण्डरीकस्य मध्यमे ॥ ११।३० ॥

पद्मासनस्थं मत्स्याष्टपरीतं कनकप्रभम् ।

त्रिणेत्रं द्विभुजं चैव प्राङ्मुखं पद्मधारिणम् ॥ ११।३१ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ।

मत्स्याभिमानिनं(नो?)मूर्र्तिं(तं)इत्थमुक्तं च नारद ॥ ११।३२ ॥

पद्मपूर्वदले मत्स्यं सौवर्णं विन्यसेद् बुधः ।

आग्नेयदिग्दले मत्स्यं राजतं चाथ विन्यसेत् ॥ ११।३३ ॥

याम्यदिग्दलमध्ये तु मत्स्यं ताम्रनिभं न्यसेत् ।

नैऋत्यदिग्दले मत्स्यं कृष्णवर्णं तु विन्यसेत् ॥ ११।३४ ॥

वारुणे दिग्दले मत्स्यं रक्तवर्णं तु विन्यसेत् ।

वायव्यदिग्दले मत्स्यं श्यामवर्णं तु विन्यसेत् ॥ ११।३५ ॥

सौम्यदिग्दलमत्स्यं तु धूम्रवर्णं तु विन्यसेत् ।

ईशानदिग्दले मत्स्यमग्निवर्णं तु विन्यसेत् ॥ ११।३६ ॥

इत्यष्टदिग्दलस्थैस्तु मत्स्यैरभिमृखीकृतम् ।

मत्स्याभिमानिनं (नो?) मूर्तं तव स्नेहात् प्रदर्शितम् ॥ ११।३७ ॥

अस्य दक्षिणपार्श्वे तु श्रियं पुष्टिं परत्र च ।

विन्यसेन्मत्स्यरूपं वै कूर्मरूपं ततः शृणु ॥ ११।३८ ॥

कालाञ्जनगिरिप्रख्यं त्रिणेत्रं स्वाङ्गशोभितम् ।

चतुर्बाहुयुतं चैव सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।३९ ॥

अञ्जनमृत्सन्निभमूर्तिः द्वादशपत्रे वर्तितमब्जे ।

पद्मसमाख्यस्वासनयुक्तः कूर्मशरीरी विष्णुरिहास्ते ॥ ११।४० ॥

प्राक्क्रमतो ऽब्जद्वादशपत्रारूढशरीरैर्द्वादशकूर्मैः ।

अञ्जनवर्णप्रख्यशरीरेरावृतमूर्तिःस्वाभिमुखस्थैः ॥ ११।४१ ॥

शङ्खचक्रधरश्चैव पद्महस्तस्तथैव च ।

ततो द्वादशकूर्मा हि (कूर्मैर्हि?) देवो ऽप्यभिमुखीकृतः ॥ ११।४२ ॥

अस्य दक्षिणहस्तोर्ध्वे चक्रपद्मो(चक्रं पद्मं?)करान्तरे ।

वामोर्ध्वे शङ्खमित्युक्तं पद्मं चाधःस्थिते करे ॥ ११।४३ ॥

अस्य दक्षिणपार्श्वे तु श्रियं विन्यस्य बुद्धिमान् ।

पुष्टिं वामे न्यसेदेवं कूर्ममूर्तिरुदाहृता ॥ ११।४४ ॥

वाराहं शृणु वक्ष्यामि राजावर्तनिभं मुने ।

शङ्खवर्णं तु वा श्यामं सर्वलक्षणलक्षितम् ॥ ११।४५ ॥

नवयौवनसम्पूर्णां सर्वावयवसुन्दरीम् ।

नारीणामुत्तमां देवीं सुकेशां पङ्कजाननाम् ॥ ११।४६ ॥

विद्युल्लताप्रभां वापि श्यामां वापि कृताञ्जलिम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तां निमग्नां जगतीं शुभाम् ॥ ११।४७ ॥

वामदोष्णा समालिङ्ग्य प्रोद्धृत्यालिङ्ग्य सुस्थिताम् ।

वामेन बाहुनाश्लिष्य जिघ्रन् देवीमुखं प्रभुः ॥ ११।४८ ॥

वामेनालिङ्ग्य हस्तेन तस्याः स्कन्धं तपोनिधे ।

गृहीत्वोरुं दृढं तस्याः दक्षिणेन करेण च ॥ ११।४९ ॥

सूकराङ्गं चतुर्बाहुं शङ्खचक्रधरं प्रभुम् ।

दक्षिणे तु न्यसेत् चक्रं वामे शङ्खं तु विन्यसेत् ॥ ११।५० ॥

इत्थं वराहरूपं ते प्रथमं परिपठ्यते ।

अथ वा क्रोडवक्त्रं च महाकायं सुदंष्ट्रकम् ॥ ११।५१ ॥

सर्वलक्षणसम्पन्नं श्रीवत्साङ्कितवक्षसम् ।

तिर्यक्संस्थितसूत्रं च रूपं वै यन्महात्मनः ॥ ११।५२ ॥

वाराहं मध्यमं प्रोक्तं सङ्क्षेपात्तु तपोनिधे ।

अथ वा शृणु वक्ष्यामि रूपं वाराहरूपिणः ॥ ११।५३ ॥

उद्धृत्य नासिकातुल्यं वामहस्तस्य को(कूर्?)परम् ।

वामपार्श्वार्धभागे तु निरीक्षन् को(कूर्?)परं सदा ॥ ११।५४ ॥

कटिप्रदेशमालम्ब्य पाणिना दक्षिणेन तु ।

एवं रूपं महाविष्णोः शङ्खचक्रधरस्य च ॥ ११।५५ ॥

अस्य दक्षिणहस्ताग्रे चक्रं शङ्खं परे च हि ।

इति वाराहमूर्तस्य त्रिधा रूपं तु दर्शितम् ॥ ११।५६ ॥

एवमुक्तस्य रूपस्य त्रिधाकारस्य नारद ।

इत्थं रूपं तु कर्तव्यं नृसिंहस्य ततः शृणु ॥ ११।५७ ॥

गलादधस्तान्नररूपधारी परत्र सिंहाननभृत्स्वरूपः ।

बिभर्ति नेत्राणि हुताशनार्कप्रभा- ञ्चितान्येव विभीषणानि ॥ ११।५८ ॥

शङ्खचक्रधरश्चैव सर्वाभरणभूषितः ।

सर्वावयवसम्पूर्णः सर्वसिद्धिकरःशुभः ॥ ११।५९ ॥

चक्रं च दक्षिणे हस्ते शङ्खं वामे न्यसेद्बुधः ।

श्वेतपर्वतसङ्काशं सर्वदुःखविनाशनम् ॥ ११।६० ॥

रक्तचन्दनदिग्धाङ्गं कालाभ्रोद्दामनिः स्वनम् ।

शरदिन्दुकलादंष्ट्रं क्रुद्धं हाटकताटकम् ॥ ११।६१ ॥

सुफुल्लवदनं शश्वत् दुष्टानामतिभीषणम् ।

एवं रूपं नृसिंहस्य कृत्वा पूर्वं मृदा (मुदा?) मुने ॥ ११।६२ ॥

पर्यङ्ककल्पितं कृत्वा आसीनं विष्टरे शुभे ।

हस्तयोःको(कूर्?)परे तस्य जान्वोरुपरि विन्यसेत् ॥ ११।६३ ॥

इत्थं नृसिंहरूपं ते वर्णितं वणतोचितम्(?) ।

वामनस्य वदामो ऽत्र (म्यत्र?) रूपं श्रुणु महामुने ॥ ११।६४ ॥

सुस्मितं पद्मनाभेन(?)वामनं वामनाकृतिम् ।

बालकुञ्जरसङ्काशं बृहत्स्कन्धं महाभुजम् ॥ ११।६५ ॥

श्यामलं नीरजाक्षं तु आयतामललोचनम् ।

क्षोणीतलं पदन्यासैः डोलयन्निव नारद ॥ ११।६६ ॥

जटाटवीसमायुक्तं सर्वेषां च मनोहरम् ।

द्विभुजं सव्यहस्तेन मुष्टिना दण्डधारिणम् ॥ ११।६७ ॥

आकुञ्चितं वामपादं स्वागतं दक्षिणं भुजम्(?) ।

हारकुण्डलकेयूरभूषणैर्भूषितं मुने ॥ ११।६८ ॥

लम्बयज्ञोपवीतेन मेखलानां त्रयेण च ।

संयुक्तं युक्तरूपं तु काश्यपं ब्रह्मचारिणम् ॥ ११।६९ ॥

कौपीनधारिणं वापि पीतवाससमेव च ।

रक्षार्थं विष्टापानां तु वामनत्वमुपागतम् ॥ ११।७० ॥

एवं सुलक्षणोपेतं रूपं कार्यं महामुने ।

जामदग्न्यस्य रामस्य रूपं वक्ष्याम्यतः परम् ॥ ११।७१ ॥

तस्य वर्णं सुवर्णाभं द्विभुजं श्वेतरक्तकम् ।

आसीनं तु प्रसन्नास्यं ब्रह्मलक्ष्मीसमावृतम् ॥ ११।७२ ॥

सर्वलक्षणसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तं जटामण्डलमण्डितम् ॥ ११।७३ ॥

परशुं दक्षिणे हस्ते वामे चापं सपत्रिणम् ।

वामे कमण्डलुं वापि चाक्षसूत्रं तु दक्षिणे ॥ ११।७४ ॥

इत्थं रूपं मुने तुभ्यं जामदग्न्यस्य वर्णितम् ।

रामस्याथ वदामो ऽत्र(म्यत्र?)रूपं दाशरथेस्तव ॥ ११।७५ ॥

अतीवरूपसम्पन्नौ नीलवेल्लितमूर्धजौ ।

व्यूढोरस्कौ नतांसौ च केयूराङ्गदचित्रितौ ॥ ११।७६ ॥

दीर्घबाहू श्रियोपेतौ सौम्यौ प्रहसिताननौ ।

कर्णान्तलोचनौ साक्षात् प्रथमे वयसि स्थितौ ॥ ११।७७ ॥

सौन्दर्यामृततोयैश्च सिञ्चन्ताविव विश्वतः ।

खङ्गहस्तौ धनुष्पाणी भुजविख्यातविक्रमौ ॥ ११।७८ ॥

बद्धगोधाङ्गुलित्राणौ मुने वैश्रवणोपमौ ।

औदार्यरूपसम्पद्भिः नृणां चित्तापहारिणौ ॥ ११।७९ ॥

कौसल्यायाः सुमित्रायाः प्रीतिदौ वीर्यवत्तरौ ।

राक्षसध्वान्ततिग्मांशू शूरौ दशरथात्मजौ ॥ ११।८० ॥

नरनारायणाख्यातौ तावुभौ रघुनन्दनौ ।

जगतां पालनार्थाय मनुष्यत्वमुपागतौ ॥ ११।८१ ॥

पुण्डरीकविशालाक्षौ तावुभौ पीतवाससौ ।

भुजान्ते बद्धतूणीरौ बाणपाणी महामुने ॥ ११।८२ ॥

निवसन्तौ श्रिया साकं वाल्मीकेः कवि(काव्य?)सागरे ।

रक्षसां मृत्युसङ्काशौ रावणस्यातिरावणौ ॥ ११।८३ ॥

नृपसूनू रघुश्रेष्ठौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ।

सर्वैश्च लक्षणैर्युक्तौ स्थापयेत्तन्त्रवित्तमैः ॥ ११।८४ ॥

समस्तलक्षणोपेतां सीतां रामस्य वल्लभाम् ।

नैऋतानां विनाशाय जातां शुद्धामयोनिजाम् ॥ ११।८५ ॥

त्रिगुणात्ममयीं मायां मूलप्रकृतिसंस्थिताम् ।

व्यक्तरूपेण सञ्ज्ञापि साक्षादव्यक्तरूपिणीम् ॥ ११।८६ ॥

पतिव्रतां महाभागां स्त्रीणामप्युत्तमां श्रियम् ।

रक्तपद्मकरां देवीं पद्मां पद्मोपमाननाम् ॥ ११।८७ ॥

यौवनोद्दामदिव्याङ्गीं सीतां जनकनन्दिनीम् ।

पातिव्रत्यगुणोपेतां सीतां रामस्य वल्लभाम् ॥ ११।८८ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तां नीलालकशिरोरुहाम् ।

मालानिबद्धधम्मिल्लां मदविभ्रान्तलोचनाम् ॥ ११।८९ ॥

कालपीताम्बरधरा स्थापयेद्रामपार्श्वतः ।

सव्यमुष्टिं(ष्टौ?) ललाटान्तं कृतोर्ध्वमुखमन्तरम् ॥ ११।९० ॥

तस्मिन् त्र्यवनतं चापं बाणौघजधनं(?)दृढम् ।

वासवास्त्रं वामबाहौ कारयेनमुनिसत्तम ॥ ११।९१ ॥

सायकं कटिसूत्रे तु वामपाणिं(?)तु दक्षिणे ।

कालाग्निसदृशं बाणं पौलस्त्यान्तकरं दृढम् ॥ ११।९२ ॥

अन्तरे ऽस्य मुखं कृत्वा गोलकं चोल्बणं भवेत् (?) ।

मर्दन्तं रावणपुरं स्वबलं (सबलं?) चायुषं तथा ॥ ११।९३ ॥

निहत्य रामहस्तस्थं (?) स्थापयेद्दक्षिणे करे ।

वसुतालेन वा विद्वान् नवतालक्रमेण वा ॥ ११।९४ ॥

बेरस्य चानुरूपेण चरेत् सर्वायुधानि वै ।

कुञ्चितं वामपादं तु सुस्थितं दक्षिणं पदम् ॥ ११।९५ ॥

कनिष्ठिकाङ्कितस्थाने त्वङ्गुष्ठस्य स्थितिर्भवेत् ।

स्तोककुञ्चितजानुश्च पादो वामस्थितो भवेत् ॥ ११।९६ ॥

मुखे शरीरे कट्यां च त्रिष्वङ्गेष्वेषु नारद ।

त्रिभङ्गित्वान्मुनिश्रेष्ठ त्रिभङ्गीति प्रपठ्यते ॥ ११।९७ ॥

मुखं दक्षिणतो भङ्गं तनुमध्यं तु वामतः ।

दक्षिणे कटिभङ्गस्तु भङ्गत्रयमुदाहृतम् ॥ ११।९८ ॥

वामहस्तः सचापः स्याद्दक्षिणःसशिलीमुखः ।

लक्ष्मणस्य भवेदेवं लक्षणं भरतस्य तु ॥ ११।९९ ॥

शत्रुघ्नस्याप्यथैवं स्यादिति तन्त्रेषु निश्चितम् ।

संस्थाप्य मध्यमे रामं वामपार्श्वे ऽस्य लक्ष्मणम् ॥ ११।१०० ॥

दक्षिणे स्थापयेद्देवीं सीतां जनकनन्दिनीम् ।

शत्रुघ्नभरतौ कार्यावुत्तरे दक्षिणे क्रमात् ॥ ११।१०१ ॥

चामरासक्तबाहू तौ परिवारविधावपि ।

इति स्वतन्त्रे निर्दिष्टं परतन्त्रे वदाम्यहम् ॥ ११।१०२ ॥

लोहैश्च निर्मिते बेरे चोत्तमादिक्रमैर्मुने ।

ललाटपट्टपर्यन्तं पादाङ्गुष्ठात् समुच्छ्रयम् ॥ ११।१०३ ॥

द्वात्रिंशदङ्गुलं विद्धि उत्तमं कौतुकं द्विज ।

अस्मात् सप्ताङ्गुलैर्हीनं मध्यमं बेरमुच्छ्रयम् ॥ ११।१०४ ॥

अस्मात् नवाङ्गुलैर्हीनमधमं परिकीर्तितम् ।

इति दाशरथेर्मूर्तमुत्सेधं मुनिसत्तम ॥ ११।१०५ ॥

सीतालक्ष्मणयोश्चापि भरतस्यापि साम्प्रतम् ।

शत्रुघ्नस्यापि देवर्षे वदाम्यायाममद्य ते ॥ ११।१०६ ॥

देवस्य बाहुमूलान्तं देव्युत्सेधं प्रचक्षते ।

लक्ष्मणस्योच्छ्रयश्चापि रामस्यास्यान्तमीरितम् ॥ ११।१०७ ॥

लक्ष्मणस्य भुजान्तं स्यात् शत्रुघ्नस्योच्छ्रयो भवेत् ।

इति दीर्घप्रमाणोक्तं शेषं पूर्ववदाचरेत् ॥ ११।१०८ ॥

स्वतन्त्रे परतन्त्रे च लक्षणं तव भाषितम् ।

बलरामस्य वक्ष्यामि शृणु नारद लक्षणम् ॥ ११।१०९ ॥

बलभद्रः निभा (सिता?) भिख्यः कुन्देन्दुधवलप्रभः ।

पङ्कजाक्षो ऽङ्गनावक्त्रः सर्वावयवशोभितः ॥ ११।११० ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तः सर्वाभरणभूषितः ।

सर्वावयवसम्पूर्णः प्रभामण्डलमण्डितः ॥ ११।१११ ॥

अस्य दक्षिणबाहौ तु मुसलं वामके करे ।

हलं तु विन्यसेद्धीमान् बलरामस्य मन्त्रवित् ॥ ११।११२ ॥

दक्षिणे तु श्रियं देवीं सौम्ये तु गरुडं न्यसेत् ।

पीतं कृताञ्जलिं त्वेवं बलरामस्त्वथेरितः ॥ ११।११३ ॥

अतः परं प्रवक्ष्यामि कृष्णं कृष्णाञ्जनप्रभम् ।

स्थापनं कार्यमस्यैव स्थानकं तु विशेषतः ॥ ११।११४ ॥

त्रिभङ्ग्या सम्मितं तं तु स्थितं पीठे महामुने ।

क्रीडायष्टिसमायुक्तं देव्या च परमं हरिम् ॥ ११।११५ ॥

स्थापयेद्दैविके स्थाने सर्वज्ञं सर्वकारणम् ।

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं विविक्तेनाधुना मुने ॥ ११।११६ ॥

अतः(?)श्यामनिभं वापि पीताम्बरसमन्वितम् ।

वासुदेवं गुडाकेशं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।११७ ॥

क्रीडायष्टिधरं देवं त्रिभङ्गस्थितिसंयुतम् ।

सुस्थितं दक्षिणं पादं वामपादं तु कुञ्चितम् ॥ ११।११८ ॥

वामपादतलं तिर्यक् क्रमेणैव तु कारयेत् ।

तत्कनिष्ठाङ्गुलिस्थाने चाङ्गुष्ठस्थितिमाचरेत् ॥ ११।११९ ॥

किञ्चित्कुञ्चितजानुश्च वामपादस्थितिर्भवेत् ।

वक्त्रे चैव तथा गात्रे कटियन्त्रे तथैव च ॥ ११।१२० ॥

त्रिषु मार्गेषु(भागेषु?)भङ्गित्वात् त्रिभङ्गित्वं विधीयते ।

वक्त्रं दक्षिणतो भङ्गे मध्यकायं तु वामतः ॥ ११।१२१ ॥

कटिदक्षिणतो भङ्गे भङ्गत्रयमुदाहृतम् ।

कारयेद्दक्षिणं हस्तं सुयष्टिं कटकान्वितम् ॥ ११।१२२ ॥

वामं देवीभुजासक्तं वामहस्तमधोमुखम् ।

वामं करतलं चैव नाभिसूत्रेण योजयेत् ॥ ११।१२३ ॥

दक्षिणं कटिहस्तं तु वक्त्रसूत्रेण योजयेत् ।

त्रिभागमानमायामं मुखं मूर्ध्नि त्रिगोलकम् ॥ ११।१२४ ॥

हनुग्रीवं त्रिमात्रार्धमर्धमात्रं गलं स्मृतम् ।

हिक्कानाभिमुखे चैव मध्यकायं प्रतिष्ठितम् ॥ ११।१२५ ॥

मेढ्रं नाभिमुखं नाहस्तस्मादूरूमुखद्वयम् ।

मानं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं शेषं साधारणं स्मृतम् ॥ ११।१२६ ॥

देव्यौ तत्पार्श्वयोश्चैव स्थापयेत् क्रमयोगतः ।

देवस्य दक्षिणे कुर्यात् रुक्मिणों रुक्मसन्निभाम् ॥ ११।१२७ ॥

सत्यभामां च वामे तु कारयेच्छ्यामसन्निभाम् ।

पूर्ववत् कमलं गृह्यं सात्विकेन समायुतम् ॥ ११।१२८ ॥

स्वतन्त्रे चैवमुक्तं तु परतन्त्रे वदामि ते ।

लोहेन मुनिशार्दूल उत्तमादिक्रमेण तु ॥ ११।१२९ ॥

सम्प्रोक्तं राघवस्यैवं तद्वदुत्पादयेदिह ।

लक्षणं यादवेन्द्रस्य उत्सेधादिक्रमं मुने ॥ ११।१३० ॥

नवनीतार्थनृत्तं च सर्पनृत्तमथापि वा ।

इत्येवमादि मूर्तीनां लक्षणं मुनिसत्तम ॥ ११।१३१ ॥

यजमानेच्छया तस्मिन् कारयेत् स्वस्वलीलया ।

युक्त्या युक्तिविशेषेण प्रतिमां कारयेत् क्रमात् ॥ ११।१३२ ॥

इति यादवसिंहस्य लक्षणं परिकीर्तितम् ।

सङ्क्षेपेण मुनिश्रेष्ठ कल्कि(ल्की?)विष्णोरतः शृणु ॥ ११।१३३ ॥

अतिशोणव(णित?) सङ्काशो त्रिणेत्रो भीमरूपवान् ।

शङ्खचक्रगदापाणिश्चतुर्बाहुः किरीटधृक् ॥ ११।१३४ ॥

वनमालासमायुक्तः सर्वाभरणभूषितः ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तः पीतवस्त्रसमन्वितः ॥ ११।१३५ ॥

एवं कल्किर्मया प्रोक्तो हेतिन्यासं वदामि ते ।

दक्षिणोर्घ्वकरे चक्रं वामोर्ध्वे शङ्खमेव तु ॥ ११।१३६ ॥

वामस्याधरहस्ते तु पाशं कृष्णनिभं न्यसेत् ।

कारयेद्दक्षिणे हस्ते कालदण्डं त्वधोमुखम् ॥ ११।१३७ ॥

श्रियं दक्षिणपार्श्वे तु वामे पुष्टिं न्यसेद्बुधः ।

द्बितीयावरणे चाष्टपरिवारसमन्वितम् ॥ ११।१३८ ॥

एवं सञ्चिन्त्य कल्किं तु पूजयेत्तु विधानतः ।

कलौ युगे विशेषेण कल्किं सम्पूजयेद् द्विज ॥ ११।१३९ ॥

नृपो वा नृपमात्रो वा पूजयेत्तु दिने दिने ।

सर्वान् कामानवाप्नोति जयलक्ष्मीं स गच्छति ॥ ११।१४० ॥

विशेषं चा(षश्चा?)त्र सम्प्रोक्तं(क्तः?)शेषं साधारणं स्मृतम् ।

एवं कल्केर्मया प्रोक्तं लक्षणं सर्वसिद्धिदम् ॥ ११।१४१ ॥

मूर्तीनां लक्षणं वक्ष्ये शास्त्रभेदेन चिह्नितम् ।

अदिमूर्तिः परो देवो वासुदेवः सनातनः ॥ ११।१४२ ॥

द्वितीया तु परा मूर्तिः सङ्कर्षण इति स्मृतः ।

प्रद्युम्नाख्या तृतीया तु मूर्तिरेषा सनातनी ॥ ११।१४३ ॥

चतुर्थी तु भवेन्मूर्तिः अनिरुद्धेतिसञ्ज्ञिता ।

चतस्रो मूर्तयस्त्वेताः प्रतिष्ठायाः पृथक् पृथक् ॥ ११।१४४ ॥

वासुदेवः परा मूर्तिः स्थापनीया द्विजोत्तमैः ।

द्वितीया स्थाप्यते मूर्तिः क्षत्रियैर्मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ ११।१४५ ॥

प्रद्युम्नाख्या तु विप्रेन्द्र वैश्यैः स्थाप्या मुमुक्षुभिः ।

शूद्रैः संस्थाप्यते मूर्तिरनिरुद्धो जगद्गुरुः ॥ ११।१४६ ॥

भेदैस्त्रिभिस्त्रिभिर्विप्र एकैका भिद्यते पुनः ।

वर्णास्त्रन्यासभेदेन भेदाश्च परिकीर्तिताः ॥ ११।१४७ ॥

मूर्तीनां केशवादीनां विविक्तेन शृणु क्रमात् ।

शङ्खकुन्दनिभं वापि ह्यथवा श्याममेव च ॥ ११।१४८ ॥

शङ्खचक्रगदापाणिं श्रीवत्साङ्कितवक्षसम् ।

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।१४९ ॥

पीताम्बरसमायुक्तं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ।

एवं ध्यायेन्मुनिश्रेष्ठ भुक्तिमुक्तिप्रदं हरिम् ॥ ११।१५० ॥

अस्त्रविन्यासभेदं च प्रवक्ष्यामि शृणु क्रमात् ।

दक्षिणोर्ध्वकरे चक्रं वामोर्ध्वे शङ्खमुद्वहन् ॥ ११।१५१ ॥

गदां वामाधरे हस्ते नीरजं दक्षिणाधरे ।

आदिमूर्तेस्तु भेदो ऽयं केशवाख्यं मुने शृणु ॥ ११।१५२ ॥

नारायणमथो वक्ष्ये शृणु नारद सत्तम ।

कुन्दपुष्पनिभं वापि श्यामं वा रक्तमेव वा ॥ ११।१५३ ॥

शङ्खचक्रगदापाणिं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ।

पीताम्बरसमायुक्तं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।१५४ ॥

सर्वावयवसंयुक्तं सर्वालङ्कारशोभितम् ।

सर्वदेवमयं सूक्ष्मं त्रैलोक्याधिपतिं हरिम् ॥ ११।१५५ ॥

एवं रूपं तु सञ्चिन्त्य हेतिन्यासमथो शृणु ।

दक्षिणे तु करे चोर्ध्वे पद्मं मुकुलकं न्यसेत् ॥ ११।१५६ ॥

अस्याधरे तु चक्रं स्यात् कालाग्निसदृशं मुने ।

वामोर्ध्वे तु गदां न्यस्य ह्यधोहस्ते ऽम्बुजं न्यसेत् ॥ ११।१५७ ॥

एवं चायुधविन्यासो माधवं चाधुना शृणु ।

शङ्खपुष्पदलप्रख्यं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ ११।१५८ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वालङ्कारशोभितम् ।

सर्वाभरणसम्पूर्णं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ॥ ११।१५९ ॥

माधवस्त्वधुना प्रोक्तः मधुकैटभनाशनः ।

अस्त्रविन्यासभेदं तु शृणु चास्य महामुने ॥ ११।१६० ॥

वामपार्श्वोर्ध्वहस्ते तु शङ्खं धवलकं न्यसेत् ।

अधोहस्ते न्यसेद्रक्तं पद्मं च दशपत्रकम् ॥ ११।१६१ ॥

दक्षिणोर्ध्वकरे चक्रमधस्ताल्लकुटं न्यसेत् ।

तृतीया तु भवेन्मूर्तिः माधवाख्या तु नारद ॥ ११।१६२ ॥

वासुदेवस्य भेदो ऽयं वक्ष्ये सङ्कर्षणस्य ते ।

तरुणार्कनिभं वापि श्यामं वाभ्रनिभं तु वा ॥ ११।१६३ ॥

पीतवस्त्रं चतुर्बाहुं सर्वाभरणभूषितम् ।

सर्वावयवसंयुक्तं गोविन्दं गोकुलालमय् ॥ ११।१६४ ॥

एवं ध्यायेन्मुनिश्रेष्ठ सर्वकामप्रदं हरिम् ।

अस्यास्त्रन्यासभेदं तु श्रुणु नारद सत्तम ॥ ११।१६५ ॥

दक्षिणोर्ध्वकरे तस्य गदां चक्रमधो न्यसेत् ।

वामपार्श्वोर्ध्वहस्ते ऽब्जं शङ्खमन्ये तु विन्यसेत् ॥ ११।१६६ ॥

गोविन्द एवं सम्प्रोक्तः विष्ण्वाख्यमधुना शृणु ।

रक्तपद्मदलप्रख्यं श्यामं वा रक्तमेव वा ॥ ११।१६७ ॥

कृष्णं वा मुनिशार्दूल सर्वलक्षणसंयुतम् ।

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।१६८ ॥

शङ्खचक्रगदापाणिं पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तं ध्यायेद्विष्णुं सनातनम् ॥ ११।१६९ ॥

प्रथमे तु करे पद्मं ह्यधस्तात् कारयेद्गदाम् ।

वामे शङ्खं न्यसेत्तस्य ह्यधश्चक्रं विराजितम् ॥ ११।१७० ॥

अथ वा मुनिशार्दूल शृणु विष्णुं सनातनम् ।

ऋजुस्थितं सुसौम्यं यत्कटिहस्तसमन्वितम् ॥ ११।१७१ ॥

शङ्खचक्राभयोपेतं पीताम्बरसमन्वितम् ।

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।१७२ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तं ध्यायेद्विष्णुमनुत्तमम् ।

द्विप्रकारं मया प्रोक्तं विष्णुं सकलमव्ययम् ॥ ११।१७३ ॥

एवं ध्यायेन्मुनिश्रेष्ठ कर्तुरिच्छावशात् कुरु ।

रक्तोत्पलदलप्रख्यं पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् ॥ ११।१७४ ॥

शङ्खचक्रगदापाणिं सर्वावयवशोभितम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।१७५ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तं सर्वसिद्धिप्रदं परम् ॥ ११।१७६ ॥

प्रथमे तु करे शङ्गमधस्ताच्चक्रकं न्यसेत् ।

पद्मं वामोर्ध्वहस्ते तु गदां चाधः करे न्यसेत् ॥ ११।१७७ ॥

मधुसूदनमूर्तस्य लक्षणं विद्धि नारद ।

सङ्कर्षणस्य भेदो ऽयं त्रिविक्रममथ शृणु ॥ ११।१७८ ॥

तप्तहाटकसङ्काशं श्यामं वग्निनिभं तु वा ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तं सर्वावयवशोभितम् ॥ ११।१७९ ॥

सर्वाभरणसंयुक्तं पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् ।

शङ्खचक्रगदापाणिं सर्वदेवैः नमस्कृतम् ॥ ११।१८० ॥

त्रिविक्रमस्य सम्प्रोक्तं लक्षणं च समृद्धिदम् ।

गदां प्रथमहस्ते तु ह्यधस्ताच्चक्रमुद्वहन् ॥ ११।१८१ ॥

वामे पद्ममधःशङ्खं दृश्यते यत्र कुत्रचित् ।

यथाकामं तु वा चास्त्रविन्यासं मुनिसत्तम ॥ ११।१८२ ॥

एवं चायुधविन्यासो प्रोक्तो वामन उच्यते ।

कर्णिकारदलप्रख्यं रक्तवर्णं चतुर्भुजम् ॥ ११।१८३ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तं सर्वसिद्धिप्रदं परम् ॥ ११।१८४ ॥

प्रथमे तु करे चक्रं अधःशङ्खश्च दृश्यते ।

गदा च वामहस्ते तु ह्यधः पद्मं च शोभते ॥ ११।१८५ ॥

वामनाख्यस्तु विप्रेन्द्र विज्ञेयःशुभलक्षणः ।

तप्तजाम्बूनदप्रख्यं श्रीवत्साङ्कितवक्षसम् ॥ ११।१८६ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ।

पीतवस्त्रं चतुर्बाहुं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ ११।१८७ ॥

श्रीधरस्य मया प्रोक्तं लक्षणं भुक्तिमुक्तिदम् ।

ऊर्ध्वे चक्रमधः पद्मं दक्षिणे तु करे न्यसेत् ॥ ११।१८८ ॥

वामे चैव गदा ज्ञेया ह्यधःशङ्खं विराजितम् ।

तथा श्रीधरमूर्तिस्तु विज्ञेया देशिकोत्तमैः ॥ ११।१८९ ॥

एवं प्रद्युम्नभेदस्तु अनिरुद्धाख्य उच्यते ।

नीलोत्पलदलप्रख्यं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ॥ ११।१९० ॥

शङ्खचक्रगदापाणिं सर्वाभरणभूषितम् ।

श्रीवत्सवक्षसोपेतं हृषीकेशं सनातनम् ॥ ११।१९१ ॥

दक्षिणे ऽस्य महाचक्र गदां च तदधःस्थिताम् ।

वामहस्ते महापद्ममधस्ताच्छङ्खमेव च ॥ ११।१९२ ॥

सा मूर्तिस्तु तदा ज्ञेया हृषीकेशेति(शस्य?)नारद ।

पद्मनाभस्य वक्ष्ये ऽहं लक्षणं भुक्तिमुक्तिदम् ॥ ११।१९३ ॥

नीलवर्णनिभं वाथ श्यामं वा मुनिसत्तम ।

सञ्ज्ञात्वा लक्षणं तत्र सर्वज्ञं सर्वकारणम् ॥ ११।१९४ ॥

कारयेन्मुनिशार्दूल शिल्पिभिः सह साधकः ।

सर्वलक्षणसम्पन्नं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।१९५ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ।

शङ्खचक्रगदापाणिं पीताम्बरसमन्वितम् ॥ ११।१९६ ॥

श्रीवत्सवक्षसोपेतं पद्मनाभमवै(वे?) हि तम् ।

प्रथमे ऽस्य करे पद्ममधस्ताच्छङ्ख एव तु ॥ ११।१९७ ॥

वामे च दृश्यते चक्रं गदा च तदधः स्थिता ।

सा मूर्तिः पद्मनाभेति नमस्कार्या विचक्षणैः ॥ ११।१९८ ॥

विन्यसेद्वा यथाकामं शस्त्रविन्यासमत्र तु ।

अथ वा पद्मनाभस्य लक्षणं शृणु सुव्रत ॥ ११।१९९ ॥

द्विभुजं पङ्कजाक्षं तु श्यामं वाग्निनिभं तु वा ।

ध्यायेत्तस्मिन् मुनिश्रेष्ठ कारयेल्लक्षणैर्युतम् ॥ ११।२०० ॥

शयने सति सम्प्रोक्तं पद्मनाभस्य नारद ।

अत्र कर्मार्चनादीनां लक्षणं वक्ष्यते ऽधुना ॥ ११।२०१ ॥

योगमुद्रासमायुक्तं शङ्खचक्रसमन्वितम् ।

कारयेत्तु मुनिश्रेष्ठ कर्मार्चां पूर्ववत्तु वा ॥ ११।२०२ ॥

इत्येवं पद्मनाभस्य लक्षणं परिकीर्तितम् ।

भित्तिपार्श्वे ऽस्य नाभ्यूर्ध्वे रक्तपद्मं सुनालकम् ॥ ११।२०३ ॥

कारयेत् सुमनोरम्यं शतपत्रं सकर्णिकम् ।

तदर्धं वार्धकं वापि दलं पद्मस्य नारद ॥ ११।२०४ ॥

कर्णिकाग्रे विधिं ध्यायेत् लक्षणैःसह नारद ।

तल्लक्षणं प्रवक्ष्यामि शृणु भुक्तिशुभप्रदम् ॥ ११।२०५ ॥

पद्मासनसमायुक्तं विधिं कनकसन्निभम् ।

चतुर्भुजं समासीनं चतुर्वक्त्रं सनातनम् ॥ ११।२०६ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ।

सर्वदेवमयं सूक्ष्मं सृष्टिस्थितिलयात्मकम् ॥ ११।२०७ ॥

एवं रूपं ततो ध्यायेत् ब्रह्माणं कमलोद्भवम् ।

ब्रह्मणो दक्षिणे हस्ते स्रुक्स्रुवाक्षांश्च विन्यसेत् ॥ ११।२०८ ॥

वामहस्ते न्यसेत् पद्मं ऊर्ध्वे चैव कमण्डलुम् ।

अभयं वरदं वापि वामहस्ताधरं मुने ॥ ११।२०९ ॥

एवं रूपं तु सञ्चिन्त्य ब्रह्माणं कमलासनम् ।

अथ वा कारयेन्न्यासं शृणु गुह्योपरि क्रमात् ॥ ११।२१० ॥

विपरीतेन हस्ताभ्यामूरुमूले तु संस्पृशेत् ।

अङ्गुल्यग्रे मुनिश्रेष्ठ योगमुद्रे ऽयमुच्यते ॥ ११।२११ ॥

योगमुद्रा मया प्रोक्ता सर्वयोगेषु योजयेत् ।

अस्य दक्षिणपार्श्वे तु मेधां वामे सरस्वतीम् ॥ ११।२१२ ॥

विन्यसेच्च स्वतन्त्रे तु परतन्त्रे तयोर्विना ।

एवं कृत्वा विधानेन ब्रह्माणं कमलासनम् ॥ ११।२१३ ॥

पद्मनाभस्य मूर्ताङ्गं परतन्त्रमिति (?)स्मृतम् ।

स्वतन्त्रे मुनिशार्दूल शिल्पिभिः सह मन्त्रवित् ॥ ११।२१४ ॥

कल्पयेद्विधिवत् पद्मं संस्थाप्य कमलासनम् ।

ब्रह्मस्थाने ऽथवा पूर्वे दक्षिणे पश्चिमे ऽथ वा ॥ ११।२१५ ॥

ग्रामस्योत्तरपार्श्वे वा कल्पयेदास्पदं क्रमात् ।

नदीतीरे तटाकस्य तीरे वा मुनिसत्तम ॥ ११।२१६ ॥

यजमानेच्छया कल्प्यो प्रासादो विधिवत् क्रमात् ।

तद्ब्राह्मे दैविके वापि कारयेत् कमलासनम् ॥ ११।२१७ ॥

षङ्बेरं वा त्रिबेरं वा स्थापयेत्तु विधानतः ।

सम्पूजयेत्ततो भक्त्या वैष्णवैर्वेदपारगैः ॥ ११।२१८ ॥

पञ्चरात्रसमायुक्तैरूहापोहसमर्थकैः ।

स्वतन्त्रेणैव वा तत्र ब्रह्मसूक्तेन वा मुने ॥ ११।२१९ ॥

पुरुष(नर?)सूक्तेन वा ब्रह्मन् पूजयेत्तु विधानतः ।

एवं सम्पूजयेत्तत्र शेषं साधारणं स्मृतम् ॥ ११।२२० ॥

ब्रह्मणो ऽग्रे विमाने च हंसं तस्य पदे मुने ।

कारयेद्वाहनार्थं वा यथाकामं विचित्रितम् ॥ ११।२२१ ॥

गर्भागारे प्रवक्ष्यामि परिवारविशेषकम् ।

पैशाचे द्वारदेशे च शृणु गुह्यमनुत्तमम् ॥ ११।२२२ ॥

कपिलः काश्यपो दक्षो दक्षिणं पक्षमाश्रितः ।

रुद्रो वह्निर्मरुच्चापि वामपार्श्वं समाश्रिताः ॥ ११।२२३ ॥

भृगुश्च नारदश्चापि विमानद्वारपालकौ ।

चन्द्रादित्यौ मुनिश्रेष्ठ द्वितीयद्वारपालकौ ॥ ११।२२४ ॥

शङ्खपद्मनिधी चैव तृतीयद्वारपालकौ ।

तत्पूजा मुनिशार्दूल यज्ञस्वाध्यायकर्मकृत् ॥ ११।२२५ ॥

ब्रह्मऋद्धिकरं पुंसां सर्वसम्पत्सुखावहम् ।

सर्वदुःखविनाशं तत् राजराष्टविवृद्धिदम् ॥ ११।२२६ ॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन विधिं विधिवदर्चयेत् ।

विशेषश्चात्र सम्प्रोक्तः शेषं साधारणं स्मृतम् ॥ ११।२२७ ॥

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं स्वतन्त्रार्चाविधानकम् ।

ब्रह्मणो मुनिशार्दूल दामोदरमथो शृणु ॥ ११।२२८ ॥

नीलजीमूतसङ्काशं पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् ।

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।२२९ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तं श्रीवत्साङ्कितवक्षसम् ।

शङ्खचक्रगदापाणिं वनमालाविराजितम् ॥ ११।२३० ॥

एवं ध्यायेत् स्वरूपं तु दोमोदरमनामयम् ।

प्रथमे ऽस्य करे शङ्ख अधस्तात् पद्ममेव हि ॥ ११।२३१ ॥

वामे चैव गदा तस्य ह्यधस्ताच्चक्रमेव हि ।

अनिरुद्धस्य भेदो ऽयं दामोदर इति स्मृतः ॥ ११।२३२ ॥

चतसृणां च मूर्तीनां भेदाः सम्परिकीर्तिताः ।

आदिमूर्ति प्रतिष्ठाख्या नित्यमर्चा युगे युगे ॥ ११।२३३ ॥

त्रेतायां तु द्वितीया तु तृतीया द्वापरे तथा ।

कलौ युगे ऽनिरुद्धस्तु सर्वे सर्वेषु वा पुनः ॥ ११।२३४ ॥

परमेष्ठ्यादिमन्त्रैस्तु स्थापयेत्तु यथाक्रमम् ।

एवं द्वादशमूर्तीनां लक्षणं परिपठ्यते ॥ ११।२३५ ॥

किंशुकारं(?) समप्रख्यं त्रिणेत्रं भीमरूपिणम् ।

सहस्रं वा तदर्धं वा ह्यष्टोत्तरशतं तु वा ॥ ११।२३६ ॥

अथ वाष्टभुजं वापि कारयेत्सुमनोरमम् ।

पीताम्बरसमायुक्तं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।२३७ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तं सर्वप्रहरणान्वितम् ।

एवं रूपं तु सञ्चिन्त्य विश्वरूपमयं हरिम् ॥ ११।२३८ ॥

दक्षिणोर्ध्वकरे चक्रं मुसलं चापरे भुजे(करे?) ।

तस्याधरे तु पाशःस्यात् अङ्कुशं चापरे न्यसेत् ॥ ११।२३९ ॥

चक्रं वामाधरे हस्ते तस्योर्ध्वे लकुटं न्यसेत् ।

लकुटस्योर्ध्वहस्ते तु शङ्खं गोक्षीरसन्निभम् ॥ ११।२४० ॥

शङ्खोर्ध्वे सशरं चापमेवं प्रहरणं न्यसेत् ।

शेषाण्यस्त्राणि सर्वाणि यथाकामं न्यसेत् करे ॥ ११।२४१ ॥

विश्वरूपस्य सम्प्रोक्तं लक्षणं जयवृद्धिदम् ।

शुद्धस्फटिकसङ्काशं त्रिपादं सप्तहस्तकम् ॥ ११।२४२ ॥

वेदशृङ्गं द्विवदनं त्रिणेत्रं पीतवाससम् ।

शङ्खचक्रगदापाणिं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।२४३ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वालङ्कारशोभितम् ।

एवं सङ्क्षेपतो प्रोक्तं यज्ञेशं चाघनाशनम् ॥ ११।२४४ ॥

दक्षिणे ऽस्य करे चोर्ध्वे चक्रं कालाग्निसन्निभम् ।

लकुटं चापरे न्यस्य वामोर्ध्वे शङ्खमुद्वहन् ॥ ११।२४५ ॥

अस्याधरे ऽभयं हस्तं वरदं वा स्मरेन्मुने ।

हविर्भागग्रहीतारं त्रिहस्तेन समाहितम् ॥ ११।२४६ ॥

एवं ध्यायेतत्त्रिसन्ध्यायां यज्ञेशं परमं हरिम् ।

त्रिसन्ध्यमेकसन्ध्यं वा यज्ञेशं पूजयेद् द्विजः ॥ ११।२४७ ॥

सर्वान् कामानवाप्नोति सर्वयज्ञफलं लभेत् ।

ध्यानेनोत्पद्यमानेन सम्यग्ज्ञानमवाप्यते ॥ ११।२४८ ॥

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन यज्ञेशं पूजयेद् द्विजः ।

यज्ञेशस्त्वधुना प्रोक्तो वेदमूर्तिमथो शृणु ॥ ११।२४९ ॥

श्यामं पर्वतसङ्काशं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ।

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ॥ ११।२५० ॥

शङ्खचक्रगदापाणिं त्रिणेत्रं भीमरूपिणम् ।

पीताम्बरसमायुक्तं सर्वापलङ्कारसंयुतम् ॥ ११।२५१ ॥

सर्ववेदमयं सूक्ष्मं गुह्याद्गुह्यमनुत्तमम् ।

वेदमूर्तिर्मया प्रोक्ता हेतिन्यासमथो शृणु ॥ ११।२५२ ॥

अस्य दक्षिणहस्तोर्ध्वे चक्रं कालानलप्रभम् ।

चापं चाधरहस्ते तु विन्यसेत्तु महामुने ॥ ११।२५३ ॥

सव्यपार्श्वोर्ध्वहस्ते तु पाञ्चजन्यमधो गदाम् ।

एवं चायुधविन्यासं श्रियादीनामथ शृणु ॥ ११।२५४ ॥

तप्तजाम्बूनदमयीं चतुर्हस्तसमन्विताम् ।

सर्वावयवसम्पूर्णां सर्वाभरणभूषिताम् ॥ ११।२५५ ॥

सर्वशक्तिसमोपेतां मकुटादिविराजिताम् ।

सर्वालङ्कारसंयुक्तां सर्वरत्नविराजिताम् ॥ ११।२५६ ॥

रक्तपद्मधरां देवीं रक्ताम्बरसमन्विताम् ।

पद्मासनसमायुक्तां साक्षाद्देवीं हरिप्रियाम् ॥ ११।२५७ ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तां सर्वरत्नविराजिताम् ।

शङ्खचक्राम्बुजधरां लक्ष्मीमेवं तु चिन्तयेत् ॥ ११।२५८ ॥

दक्षिणोर्ध्वकरे चक्रमधः पद्मं विराजितम् ।

वामे शङ्खमधः पद्मं वरदं वाभयं तु वा ॥ ११।२५९ ॥

एवं ध्यायेन्मुनिश्रेष्ठ स्वतन्त्रार्चाविधानके ।

परतन्त्रे तु वक्ष्यामि लक्षणं पुष्टिसंयुतम् ॥ ११।२६० ॥

शङ्खचक्रं व्यपोह्यैव श्रियं पुष्टिं तु कल्पयेत् ।

द्विभुजां कनकाभासां श्रियं विन्यस्य दक्षिणे ॥ ११।२६१ ॥

पुष्टिं वामे न्यसेत्तस्याः लक्षणं शृणु नारद ।

दूर्वाश्यामां सुरक्तां वा द्विभुजां पङ्कजाननाम् ॥ ११।२६२ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णां मकुटादिविराजिताम् ।

रक्तपद्मोर्ध्वगां देवीं सर्वाभरणभूषिताम् ॥ ११।२६३ ॥

दिव्यमाल्याम्बरधरां दिव्यरत्नविराजिताम् ।

रक्तपद्मकरां देवीं ध्यायेत् पुष्टिं हरिप्रियाम् ॥ ११।२६४ ॥

एवं ध्यात्वा मुनिश्रेष्ठ कारयेत् सुमनोरमाम् ।

एवं पुष्टिं तु सञ्चिन्त्य सर्वदुःखाघनाशिनीम् ॥ ११।२६५ ॥

मेधामूर्तिमथो वक्ष्ये सर्वविद्याप्रदायिनीम् ।

रक्तपद्मदलप्रख्यां पद्मासनगतां शुभाम् ॥ ११।२६६ ॥

सर्वलक्षणसम्पन्नां सर्वाभरणभूषिताम् ।

द्विभुजां द्विदृशां(शं?) देवीं मेधां मकुटधारिणीम् ॥ ११।२६७ ॥

मेधा चैव मया प्रोक्ता वाग्देवीमधुना शृणु ।

शुद्धस्फटिकसङ्काशां श्वेतपद्मगतां शुभाम् ॥ ११।२६८ ॥

पद्मासनसमोपेतां चतुर्हस्तसमन्विताम् ।

श्वेताम्बरसमायुक्तां मुक्ताभरणभूषिताम् ॥ ११।२६९ ॥

त्रिदृशां(शं?)द्विदृशां(शं?) वापि ह्यक्षमालाधरां शुभाम् ।

व्याख्यानपुस्तकायुक्तां वाग्देवीं मकुटान्विताम् ॥ ११।२७० ॥

एवं सरस्वतीं ध्यायेत् सर्वदेवीमयीं पराम् ।

परतन्त्रविधानं चेत् प्रवक्ष्यामि सरस्वतीम् ॥ ११।२७१ ॥

सर्वलक्षणसम्पन्नां सर्वावयवशाभिताम् ।

सर्वाभरणसंयुक्तां द्विभुजां द्विदृशां(शं?) पराम् ॥ ११।२७२ ॥

विशेषश्चात्र सम्प्रोक्तः शेषं पूर्ववदाचरेत् ।

इत्येवं परतन्त्रे तु लक्षणं परिपठ्यते ॥ ११।२७३ ॥

गणनावलयं चोर्ध्वे वामस्योर्ध्वे कमण्डलुम् ।

पुस्तकं चाधरे हस्ते सर्वविद्यार्णवामृतम् ॥ ११।२७४ ॥

प्रतिपादनमुद्रां च दक्षिणाधरहस्तके ।

परतन्त्रे मुनिश्रेष्ट पद्महस्तां शुभाननाम् ॥ ११।२७५ ॥

अङ्घ्रिपार्श्वेंऽशुकं गृह्य एवं वाणीं प्रकल्पयेत् ।

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं दुर्गामूर्तिमथो शृणु ॥ ११।२७६ ॥

श्यामाद्रिशिखराकारां त्रिणेत्रां पङ्कजाननाम् ।

द्विनेत्रां वा मुनिश्रेष्ठ चतुर्हस्ताष्टकं तु वा ॥ ११।२७७ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णां मकुटादिविराजिताम् ।

शङ्खचक्राभयभुजां(करां?)पद्मस्योपरि संस्थिताम् ॥ ११।२७८ ॥

दुर्गां चैवं मया प्रोक्तां हेतिन्यासमथो शृणु ।

दक्षिणोर्ध्वकरे चक्रमभयं चापरे करे ॥ ११।२७९ ॥

वामोर्ध्वे कम्बु विन्यस्य ह्यधस्तात् कटिहस्तकम् ।

एवं चतुर्भुजे प्रोक्त अष्टहस्ते त्वथो शृणु ॥ ११।२८० ॥

तस्य दक्षिणहस्तोर्ध्वे चक्रं कालाग्निसन्निभम् ।

अस्याधरे तु शङ्खः स्यात् खङ्गं चाधरदोष्णि तु ॥ ११।२८१ ॥

स(त्रि?) शूलं विद्रुमप्रख्यं विन्यसेदपरे शुभे(करे?) ।

एवं दक्षिणपार्श्वे तु प्रोक्तं वामे त्वथ शृणु ॥ ११।२८२ ॥

चापो वामोर्ध्वहस्ते स्यात् ह्यधस्ताच्छङ्ख एव तु ।

परिघोप्यधरे हस्ते गदा चैवापरे करे ॥ ११।२८३ ॥

एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तां महिषान्तकरी शुभा ।

अत्र कश्चिद्विशेषो ऽस्ति दुर्गापूजाविधिक्रमे ॥ ११।२८४ ॥

संहितां तु करे गृह्य पूजयेद्विधिचोदितम् ।

विशेषश्चात्र सम्प्रोक्तः शेषं साधारणं स्मृतम् ॥ ११।२८५ ॥

विघ्नेशं वैष्णवं वक्ष्ये सर्वविघ्नोपनाशनम् ।

उत्पत्तिलक्षणं चास्य सङ्क्षेपाच्छृणु नारद ॥ ११।२८६ ॥

नारायणांशकं साक्षादाकाशात्मकमव्ययम् ।

हस्तिवक्त्रसमायुक्तं लीलयाग्नौ समुद्भवम् ॥ ११।२८७ ॥

दुष्टप्रध्वंसनार्थाय यागाग्नौ परमं हरिम(?) ।

अतस्तल्लक्षणं वक्ष्ये विविक्तेन शृणु क्रमात् ॥ ११।२८८ ॥

श्वेतं कृष्णं तथा श्यामं रक्तं वा मुनिसत्तम ।

सञ्ज्ञात्वा लक्षणोपेतं कारयेद्धस्तिवक्त्रकम् ॥ ११।२८९ ॥

सर्वावयवसम्पूर्णं सर्वाभरणभूषितम् ।

चतुर्बाहुं द्विनेत्रं च त्रिणेत्रं वात्र कारयेत् ॥ ११।२९० ॥

नागयज्ञोपवीताङ्गं श्वेताम्बरसमन्वितम् ।

शङ्खचक्रसमायुक्तं वरदं रशनाङ्कुशम्(?) ॥ ११।२९१ ॥

विन्यसेन्मुनिशार्दूल कर्तुरिच्छावशात् क्रमात् ।

कारयेद्यागविघ्नस्य नाशार्थं विघ्ननायकम् ॥ ११।२९२ ॥

दक्षिणे ऽस्य न्यसेच्चक्रमभयं त्वपरे भुजे(करे?) ।

वामे शङ्खं न्यसेदूर्ध्वे ह्यधस्ताल्लकुटं न्यसेत् ॥ ११।२९३ ॥

एवं चक्रादिसम्प्रोक्तमपरं चाधुना शृणु ।

दक्षिणे परशुं न्यस्य ह्यधः पाशाङ्कुशं न्यसेत् ॥ ११।२९४ ॥

अक्षमालां न्यसेद्वामे पाशं चाधरदोषणि ।

विन्यसेन्मुनिशार्दूल हस्तिवक्त्राग्रके फलम् ॥ ११।२९५ ॥

द्विप्रकारं मया प्रोक्तं विघ्नेशायुधकं भवेत् ।

विन्यसेन्मुनिशार्दूल साधकेच्छानुरूपतः ॥ ११।२९६ ॥

स्वतन्त्रे परतन्त्रे च रूपमेवं तु चिन्तयेत् ।

आखुस्तद्वाहनं प्रोक्तं गरुडं वाग्रतः स्मरेत् ॥ ११।२९७ ॥

नारायणांशकत्वाच्च प्रोक्तस्तत्र खगेश्वरः ।

गणानां तु त्र्यृचा तत्र विघ्नेशं योर्ऽचयेद् द्विजः ॥ ११।२९८ ॥

सर्वान् कामानवाप्नोति राज्ञस्तु विजयो भवेत् ।

अत्र कश्चिद्विशेषो ऽस्ति शृणु त्वं मुनिपुङ्गव ॥ ११।२९९ ॥

विमानलक्षणं चैव प्रतिमाद्रव्यमेव च ।

प्रतिमालक्षणं चैव परिवारस्य लक्षणम् ॥ ११।३०० ॥

पूजनादीनि सर्वाणि मूर्तीनां मुनिपुङ्गव ।

साधारणक्रमं ज्ञात्वा आदिमूर्तिवदाचरेत् ॥ ११।३०१ ॥

परमात्मादिमूर्तीनां विघ्नेशान्तं महामुने ।

स्वतन्त्रे परतन्त्रे च पूजयेत् स्वस्वविद्यया ॥ ११।३०२ ॥

वामनं विघ्नराजं च स्वतन्त्रं चेन्मुनीश्वर ।

श् एकबेरं तु संस्थाप्य पूजयेत्तु दिने दिने ॥ ११।३०३ ॥

षङ्बेरं वा त्रिबेरं वा संस्थाप्य विधिना मुने ।

नेष्यन्ते ऽत्र श्रियादीनि शक्तिस्थापनकं परम् ॥ ११।३०४ ॥

विशेषश्चात्र सम्प्रोक्तः शेषं साधारणं भवेत् ।

लक्ष्मीं पुष्टिं च वाग्देवीं मेधां दुर्गां च तत्र वै(?) ॥ ११।३०५ ॥

स्वतन्त्रे परतन्त्रे च पूजयेत् स्वस्वविद्यया ।

विशेषश्चात्र सम्प्रोक्तः पूजाभेदमतः शृणु ॥ ११।३०६ ॥

मूर्तीनां तु प्रवक्ष्यामि प्रासादादीनि पूर्ववत् ।

परमात्मादिमूर्तीनां पूजाभेदविशेषकम् ॥ ११।३०७ ॥

शयने सति मूलार्चा कर्मार्चा चासनं भवेत् ।

स्थानकं वापि कुर्वीत तद्बेरं तु चतुर्भुजम् ॥ ११।३०८ ॥

बलिबेरं तथा कुर्यादुत्सवे(वं?) स्नपने(नं?) तथा ।

स्थानकस्यैवमेव स्यात् यानकं वापि कारयेत् ॥ ११।३०९ ॥

आसीने तु महाबेरे सर्वमासीनमेव वा ।

स्थानकं वापि कुर्वीत सर्वमेवं चतुर्भुजम् ॥ ११।३१० ॥

मत्स्यादिदशमूर्तीनां पूजाबिम्बं चतुर्भुजम् ।

मूलबेरे तु यत्(यथा?) प्रोक्तं तथैव मुनिसत्तम ॥ ११।३११ ॥

अवतारे ऽथ वा कुर्यादर्चनाबेरमत्र वै ।

अत्र कश्चिद्विशेषो ऽस्ति मत्स्यादीनां तु नारद ॥ ११।३१२ ॥

प्रवक्ष्यामि मुनिश्रेष्ठ शृणु मत्स्यादिकान् क्रमात् ।

बहिरावरणे कुर्यात् अवतारालयं बुधः ॥ ११।३१३ ॥

मण्डपे गोपुरे वापि प्राकारे वा स्वतन्त्रके ।

सर्वकामप्रदं पुण्यमायुरारोग्यवर्धनम् ॥ ११।३१४ ॥

जयलक्ष्मीविवृद्ध्यर्थं स्वतन्त्रपरतन्त्रयोः ।

अवतारार्चनफलं लोकेषु परिपठ्यते ॥ ११।३१५ ॥

पर्वते वा वने वापि ग्रामे वा नगरे ऽपि वा ।

कारयेल्लक्षणोपेतान् यथावत्तत्क्रमान्मुने ॥ ११।३१६ ॥

स्वतन्त्रेणैव वा चास्मिन् परतन्त्रेण वा मुने ।

कारयेत् प्रतिमां तत्र पूर्वोक्तद्रव्यसंयुतम् ॥ ११।३१७ ॥

संस्थाप्य विधिवत्तेषां(त्ताश्च?) पूजयेत्तु दिने दिने ।

स्वतन्त्रार्चाविधाने तु मूर्तिभेदविधिं शृणु ॥ ११।३१८ ॥

बलिबिम्बोत्सवादींश्च वासुदेवादिकान् नयेत् (न्यसेत्?) ।

मूलमूर्त्यनुसारं तु न कुर्याद्वावतारके ॥ ११।३१९ ॥

यजमानेच्छया चास्मिन् यथाकामं समाचरेत् ।

परिवाराणि सर्वाणि पूर्ववत् क्रमयोगतः ॥ ११।३२० ॥

कल्पयेदवताराणं स्वतन्त्रार्चाविधानके ।

द्वाराद्यावरणान् सर्वान् कुर्याच्चैव स्वतन्त्रके ॥ ११।३२१ ॥

युक्त्या युक्तिविशेषेण क्रियते(कुर्याद्वै?) चात्र बुद्धिमान् ।

एवमुक्तप्रकारेण प्रतिमां कुरुते यदि ॥ ११।३२२ ॥

सर्वान् कामानवाप्नोति विष्णुलोकं स गच्छति ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां [वर्णायुधविन्यासविधिर्नाम] एकादेशो ऽध्यायः

द्वादशो ऽध्यायः

विष्वक्सेनः---

शृणु देवमुनिश्रेष्ठ मन्त्रानुक्रमणं परम् ।

सोद्धारणं ऋषिश्छन्दो दैवं वर्णादिमेव च ॥ १२।१ ॥

सङ्क्षेपेण प्रवक्ष्यामि यथामति महामुने ।

अन्यं तथागताद्यं स्यादग्निमायुधसंहृतिः ॥ १२।२ ॥

परमात्मा द्वितीयं तु तृतीयं वासुदेवकम् ।

सङ्कर्षणं ततो मन्त्रं प्रद्युम्नस्य तथैव च ॥ १२।३ ॥

अनिरुद्धस्य विद्या च मत्स्यमन्त्रमनन्तरम् ।

कूर्मविद्या ततः क्रोडं दशमं नारसिंहकम् ॥ १२।४ ॥

पश्चाद्वामनमन्त्रं च जामदग्न्यमतः परम् ।

विद्या दाशरथेरूर्ध्वं बलराममनन्तरम् ॥ १२।५ ॥

कृष्णं च कल्कीविष्णोश्च केशवस्य पुनः पुनः ।

नारायणस्य विद्यां तां माधवस्य पुनः क्रमात् ॥ १२।६ ॥

गोविन्दस्यापि विष्णोश्च मधुसूदनविद्यया ।

त्रैविक्रमं वामनं च श्रीधराख्यमथो मुने ॥ १२।७ ॥

हृषीकेशं च मन्त्रं च पद्मनाभमतः परम् ।

ब्रह्ममन्त्रं तथा चैव दामोदरमनुक्रमात् ॥ १२।८ ॥

विश्वरूपस्य मन्त्रं च यज्ञमूर्तेरतः परम् ।

वेदमूर्तेरथो मुद्रामन्त्रं श्रीमन्त्रमेव च ॥ १२।९ ॥

पुष्टिविद्या तथा मेधाविद्या सरस्वती तथा ।

दुर्गाविघ्नेशयोश्चापि विद्या या परमेष्ठिनः ॥ १२।१० ॥

पुरुषस्य च विद्या च विश्वमन्त्रमतः परम् ।

निवृत्तिसर्वैश्वर्ययोर्मन्त्रं मन्त्रविदां वर ॥ १२।११ ॥

यथोक्तमुद्धरिष्यामि भक्तानां हितकाम्यया ।

मन्त्रोद्धारं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः ॥ १२।१२ ॥

शृणुष्वावहितो भूत्वा गुह्याद्गुह्यतरं मुने ।

विष्णुपञ्चकमुद्धृत्य भानुमन्तमतः परम् ॥ १२।१३ ॥

यजुषामान्तलान्तं च सान्तमान्तेन योजयेत् ।

प्रणवेन पुटीकृत्य द्वितीयं बिन्दुना युतम् ॥ १२।१४ ॥

नमसा भगवानेकादशयुक्तं परः परम् ।

णान्तमान्तात्मने विश्वेशान्तणान्तं सलान्तकम् ॥ १२।१५ ॥

एकादशद्वितीयेन वासुदेवात् समुद्धरेत् ।

सेनायुताद्यलान्तेन यनाङ्घ्रिमनेर्युताम् ॥ १२।१६ ॥

मन्त्राद्यामुद्धरेद्विद्वान् गुह्यं गुह्यार्थसाधकम् ।

आद्यन्तं प्रणवं कृत्वा नमः शब्दमनन्तरम् ॥ १२।१७ ॥

प्रथमान्तं तथा मादि मकारान्तं कलान्तकम् ।

तुरीयादि सहैहारं सचूडामणिषान्तकम् ॥ १२।१८ ॥

वर्गादिमन्यकारेण शान्तणोनन्तरं तथा ।

मान्तमान्तं तथाकारमुद्धरेत् साधकोत्तमः ॥ १२।१९ ॥

अमित्याद्युपरतं मे कुर्यान्नमः शब्दमनन्तरम् ।

भगवन्तं चतुर्थ्यन्तं पञ्चमानिलमातियुक् ॥ १२।२० ॥

चतुर्थस्य तृतीयेन वायुपञ्चमभेदितम् ।

पञ्चमान्तं चतुर्थ्यन्तं द्विकलं वायुमादिना ॥ १२।२१ ॥

सविसर्गमकारं च प्रणवं च नमस्तथा ।

पञ्चमं च चतुर्थं च प्रथमस्य तृतीयकम् ॥ १२।२२ ॥

लान्तं तु तुर्यपूर्वा च स्वरैकादशसंयुतम् ।

विष्णुं च तुर्यवर्गान्तं तृतीयं स्वरभूषितम् ॥ १२।२३ ॥

पञ्चमस्वरयुक्त्या तु तुरीयं त्रिचतुर्थकम् ।

आन्तान्तमनिलं पश्चात् षोडशस्वरमुद्धरेत् ॥ १२।२४ ॥

अनिलादिमथाद्धृत्यानलमौकारमेव च ।

पिबन्तं तु नमः शब्दं स्वैः पूर्वैः समस्वरम् ॥ १२।२५ ॥

कान्तान्तलान्ततेवी च यषथादिचतुर्थकम् ।

एकादशं द्वितीयेन लान्तं पञ्चमयोजितम् ॥ १२।२६ ॥

वान्तदेवायमत्पूर्वं षान्तवायुं तथायकः ।

ततो वायुं च रूपाय मन्त्रादींश्च ततोद्धरेत् ॥ १२।२७ ॥

द्वितीयं बिन्दुशीर्षेण लान्तो नाथोपरि न्यसेत् ।

नमसा भगवच्छब्दं विष्णुशब्दं च पूर्ववत् ॥ १२।२८ ॥

षट्शिखं कं च वह्निं च मकारेणाथ कूर्परम् ।

षष्ठस्वरं च पान्तेयमुद्धरेन्मन्त्रवित्तमः ॥ १२।२९ ॥

निकामादिबकारान्तं षष्ठस्वरविभूषितम् ।

सविसर्गं नमः शब्दं भगवच्छब्दमुद्धरेत् ॥ १२।३० ॥

एकारान्तं शकारादि मकारान्तं च यान्तकम् ।

सान्तं द्वितीयसंयुक्तं वायुमान्तं च भूरिति ॥ १२।३१ ॥

आन्तायं मुखमुद्धृत्य लान्तं बिन्दुचतुर्दशैः ।

यथामतौ तथान्तेपि नमो भगवते तथा ॥ १२।३२ ॥

प्रथमेन तु यान्तानि वियदादीनि बिन्दुयुक् ।

द्वितीयेन वियच्चापि वायुसादिमथो ऽम्बरे ॥ १२।३३ ॥

अनलादि तुरीयान्तं बिन्दुनादविभूषितम् ।

त्रयोदशान्तं स्वान्तादि वान्तं गवमतः परम् ॥ १२।३४ ॥

एकादशे च णान्तं च णान्तं शान्तं च वै परम् ।

एकादशद्वितीयेन लान्तं भान्तमनन्तरम् ॥ १२।३५ ॥

नान्तं मान्तं समुद्धृत्य चरमे प्रथमं लिखेत् ।

मन्त्रस्यास्य मुनिश्रेष्ठ जामदग्न्यमथो शृणु ॥ १२।३६ ॥