Śrī Praśna Samhitā

।। श्रीप्रश्नसंहिता ।।

।। प्रथमोऽध्यायः ।।

नमो जगन्निवासाय वासुदेवाय साक्षिणे।

निर्गुणाय परव्योम्ने शंखचक्रगदाधृते।। 1.1 ।।

1.नमश्श्रीवासुदेवाय सच्चिदानन्दमूर्तये।

एकायनत्रयीं यस्तामुपादिक्षच्छ्रियै प्रभुः।।

2.नमः श्रीवत्सवासिन्यै या जगत्क्षेमहेतवे।

एकायनमुपादिक्षदेकताय महात्मने।।

3.वासुदेवपदाम्भोजपरमामृतपायिने।

एकताय मुनिन्द्रौघवन्दिताय नमो नमः।।

4.वन्दे लभ्मीपतिं देवं शङ्खचक्रगदाधरम्।

विद्यामूर्तिं हयग्रीवं शब्दार्थज्ञानलब्धये।

5.अमृताध्मातमेघाभममृताहरणं विभुम्।

पाञ्चरात्रागमाचार्यं वन्दे वैकुण्ठभूपतिम्।।

महर्षयः पुरा केचिद् ब्रह्म जिज्ञासवो महीम्।

पर्यटन्तो महर्षीणामग्निहोत्राणि जुह्वताम्।। 1.2 ।।

पुत्रदारैः समेतानामाश्रमा श्चैव सर्वशः।

गत्वा तत्र स्थितान् पूर्वं नमस्कृत्य यथाक्रमम्।। 1.3 ।।

पप्रच्छुः केन शास्त्रेण ब्रह्मज्ञानं भविष्यति।

आराधनं भगवतः कर्तुं शास्त्रेण केन वा।। 1.4 ।।

तत्कर्म केन शास्त्रेण कर्तव्यं भगवत्प्रियम्।

तत्सर्वं ब्रूत मुनयः संसारार्णवमज्जताम्।। 1.5 ।।

इति पृष्टेषु तेष्वेकः कहोलो नाम वै मुनिः।

वयं तु कर्मकाण्डोक्तकर्म ब्रह्मैव वेदिनः।। 1.6 ।।

मुनयः-

उपास्महे विष्णुमेव ह्यग्निहोत्रादिरूपिणम्।

को वा जानाति तद्विद्यां क्वास्ते स च महामुनिः।। 1.7 ।।

कहोलः-

तानुवाच महाभागान् प्रसन्नेनान्तरात्मना।

[कहोलो वचनं श्रुत्वा मुनींस्तानिदमब्रवीत्।। 1.8 ।।

]

ब्रह्मविद्याप्राप्त्युपायं शृणुध्वं मुनिपुंगवाः।

मेरोरुत्तरतः पार्श्वे सिद्धगन्धर्वसेविते।। 1.9 ।।

सिद्धाश्रमे ब्रह्मसुतः एकतो नाम वै मुनिः।

स तु श्रीशादवाप्तं तच्छास्त्रमित्यनुशुश्रुमः।। 1.10 ।।

इति तस्य वचः श्रुत्वा नमस्कृत्य प्रतस्थिरे।

मेरोत्तरमासाद्य प्रणेमुस्तं महामुनिम्।। 1.11 ।।

आगतानेकतो दृष्ट्वा संपूज्य तदनन्तरम्।

[स्वागतादिपरिप्रश्नैः कन्दमूलफलादिभिः।। 1.12 ।।

तृप्तांस्तानेकतो वाक्यमिदमाह तपस्विनः।]

मदनुग्रहाय मुनय आगता नात्र संशयः।। 1.13 ।।

अथापि ब्रूत वः कार्यं किमस्त्यत्र महर्षयः।

इति तस्य वचः श्रुत्वा मनुयो हृष्टमानसाः।। 1.14 ।।

सर्वे प्राञ्जलयः स्थित्वा मनस्कृत्य यथाविधि।

भगवन् पृथिवीं सर्वामटामो ब्रह्मणः सुत।। 1.15 ।।

वेदितुं ब्रह्मविद्यां वै ज्ञाता तस्य न विद्यते।

कहोलवचनात् मेरुमागता मुनिपुंगव।। 1.16 ।।

त्वं ब्रह्मवित् ब्रह्मसुतः सर्वशास्त्रार्थसारवित्।

तपसा च परं ब्रह्म दृष्टवांश्च श्रियः पतिम्।। 1.17 ।।

तस्माच्छास्त्रमधीतं यन्महर्षे तदुपादिश।

आर्तानां संसृतेर्भीतिं प्राप्तानां नो भवान् गतिः।। 1.18 ।।

इति तेषां वचः श्रुत्वा प्रसन्नेनान्तरात्मना।

एकतः प्रीणयन् सर्वान् इदं मधुरमब्रवीत्।। 1.19 ।।

स्वागतं वो महर्षयो विन्ध्यशैलनिवासिनः।

तत्त्वं वदामि शृणुत पुरावृत्तं मुनीश्वराः।। 1.20 ।।

[युषमाकं दर्शनाकाङ्क्षी मेरौ वासमकल्पयम्।

मद्भाग्याद्भगवानद्य वासुदेवः सनातनः।। 1.21 ।।

युष्माकं मानसमनुप्रविश्य प्रेषयत्स्वयम्।

तदद्य सफलं जन्म भवतां ज्ञानदानतः।। 1.22 ।।

श्रीनिकेतपदं लप्स्ये भक्तसूनिनिषेवितम्।

आदौ युगे यथा श्रीशाद् ब्रह्मज्ञानमवाप्तवान्।। 1.23 ।।

तत्क्रमेणैव वक्ष्यामि शृणुध्वं मुनिपुंगवाः।]

वयं तु ब्रह्मणा सृष्टा एकतश्च द्वितस्त्रितः।। 1.24 ।।

तेष्वहं प्रथमो नाम्ना एकतो मुनिपुंगवाः।

संसारासारतां ज्ञात्वा मेरोरुत्तर मागमम्।। 1.25 ।।

श्रीपतिं हरिमुद्दिश्य तपाम्यहमहर्निशम्।

ततो वर्षसहस्रान्ते भगवान् भक्तवत्सलः।। 1.26 ।।

दर्शयामास चात्मानं अपश्यं श्रीनिकेतनम्।

दृष्ट्वोत्फुल्लमना देवं देवीं च तदनु श्रियम्।। 1.27 ।।

आनन्दसागरे मग्नस्ततोऽस्तौषं हरिं श्रियम्।

नमः पङ्कजनेत्राय नमस्ते पीतवाससे।। 1.28 ।।

नमः पङ्कजनाभाय नमस्ते पङ्कजांघ्रये।

[अरूपाय सुरूपाय सच्चिदानन्दमूर्तये।। 1.29 ।।

]

नमो हिरण्यगर्भादिस्रष्ट्र ब्रह्मस्वरूपिणे।

नमः पद्मासमेताय भक्तरक्षणमूर्तये।। 1.30 ।।

अवतारविशेषाणां धारिणे वनमालिने।

क्षीरोदमथनोद्भूते जगद्रक्षणदीक्षिते।। 1.31 ।।

नमः पङ्कजमालिन्यै नमस्तेऽमृतयोनये।

त्रैलोक्यमात्रे शरणं प्रपन्नोऽस्मि च वामहम्।। 1.32 ।।

इति नत्वोत्थितं मां तु शरण्यो भक्तवत्सलः।

नारायणस्ततस्तुष्टः श्रिया सह जगत्पतिः।। 1.33 ।।

प्रसन्नोऽस्मि विधेः पुत्र मत्तः किं वरमिच्छसि।

{मत्तो वृणीष्व वरदाद्वरमित्यब्रवीत्तदा।। 1.34 ।।

]

हरेरित्थं वचः श्रुत्वा कृताञ्जलिपुटोऽब्रुवम्।

जन्मकोटिसहस्राणि मयावाप्तानि वै हरे।। 1.35 ।।

अतः संसारजलधेरुत्तीर्य भगवन्नहम्।

श्रुतिस्मृतीतिहासाद्यैः प्रोक्तं विष्णोः परं पदम्।। 1.36 ।।

यत्र स्थितानां भक्तानामावृत्तिर्न भवेत् किल।

नय मां तत्पदं देव भीतं संसारसागरात्।। 1.37 ।।

[एष मेऽस्तु वरः कामः नान्यं किंचिद् वृणे हरे।]

इति संप्रार्थ्यमानं मां भगवान् प्रत्यभाषत।। 1.38 ।।

मुने ददामि ते लोकमपुनर्भवलक्षणम्।

अथापि किंचिद्वक्ष्यामि तत्कुरुष्व महामते।। 1.39 ।।

इयं श्रीर्मन्मुखादेकं लोकस्य हितकाम्यया।

अधीतिनी शास्त्रमेकमुपदेष्टुं तवेच्छति।। 1.40 ।।

तस्य पात्रं त्वमेवैकस्तदधीहि श्रियो मुखात्।

किं च त्वं कतिचित्कालादागच्छन्ति महर्षयः।। 1.41 ।।

वासिष्ठादिषु गोत्रेषु ह्युत्पन्ना दीक्षिता मया।

गर्भ एव च तेषां त्वमिदं शास्त्रमुपादिश।। 1.42 ।।

ततो मल्लोक मागत्य मोदन्तां नित्यसूरिवत्।

इत्युक्त्वा श्रियमालोक्य मुनये त्वमुपादिश।। 1.43 ।।

नारायणमुखोद्गीतं श्रुत्वा श्रीर्मुनिपुंगवाः।

उपादिशत् पाञ्चरात्रं श्रीप्रश्नमितिसंज्ञितम्।। 1.44 ।।

तयोः पूजामकरवं यथावन्मुनिपुंगवाः।

ततस्तु भगवानाह बद्धाञ्जलिपुटस्थितम्।। 1.45 ।।

[पूजामपि च कृत्वा मां पुरःस्थितमथो हरिः।]

उपदिष्टमिदं शास्त्रं पावनं मोक्षसाधकम्।। 1.46 ।।

नाभक्ताय साकामाय न च मद्‌द्वेषिणे स्त्रियै।

न तस्करायानृजवे नोपदेष्टुं त्वमर्हसि।। 1.47 ।।

इत्युक्त्वान्तर्हितो देवः श्रिया सार्धं जगत्पतिः।

केषु गोत्रेषु चोत्पन्ना ब्रूत यूयं महर्षयः।। 1.48 ।।

वेदशिराः-

भरद्वाजो वसिष्ठश्च विश्वामित्रस्तथा परः।

कोण्डिन्यश्चापि मुनयो ह्यस्मद्गोत्रप्रवर्तकाः।। 1.49 ।।

अहं वेदशिरा नाम कवषश्चज तथारुणिः।

भरद्वाजश्च चत्वारो भगवत्प्रीतिभाजनाः।। 1.50 ।।

गर्भे दीक्षामनुप्राप्तास्तस्मान्मोक्षार्थसाधकम्।

[शिष्यतां समनुप्राप्ताननुगृह्णातु नो भवान्।। 1.51 ।।

श्रीप्रश्नमिति यच्छास्त्रं श्रियो वक्त्रात् त्वया श्रुतम्।

मोक्षदं सर्वशास्त्रार्थसारमाराधनादिकम्।। 1.52 ।।

]

श्रियो मुखात् त्वया प्राप्तं ब्रूहि ब्रह्मन् हिताय नः।

आराधनं भगवतः कृत्वा मोक्षमवाप्नुमः।। 1.53 ।।

इति संप्रार्थितो विद्वानेकतः श्रीपतिं नमन्।

मनसा समनुध्यात्वा वक्तुमेवोपचक्रमे।। 1.54 ।।

।। द्वितीयोऽध्यायः ।।

श्रीरुवाच-

जगत्कारण पद्माक्ष शङ्खचक्रगदाधर।

ब्रह्मरुद्रादिदेवेड्यः सृष्टिस्थित्यन्तकारक।। 2.1 ।।

अनादिमध्यनिधन भक्तवत्सल निर्गुण।

पृच्छामि संशयं किंचित् तन्मे व्याख्यातुमर्हसि।। 2.2 ।।

कर्माणि जन्तून् विश्वेश न त्यजन्ति कदाचन।

जन्तवोऽपि च कर्माणि प्रकृतिं प्राप्य नित्यशः।। 2.3 ।।

माया तु प्रकृतिर्नाम त्वया सृष्टा जगत्पते।

ब्रह्मादिप्राणिनः सर्वे विचित्रगतिमैश्वरीम्।। 2.4 ।।

मायां प्राप्य बहून् क्लेशान् सुखमित्यामनन्ति हि।

माययापहृततज्ञानाः सुखदुःखविभेदनम्।। 2.5 ।।

न जानन्ति जगत्स्वामिंस्त्वन्माया हीदृशी किल।

विद्यया तपसा वापि वेदाध्ययनतोऽपि वा।। 2.6 ।।

धर्मशास्त्रादिपाठेन पुराणपठनेन वा।

यज्ञादिकर्मभिर्वापि नित्यकर्मादिभिर्हरे।। 2.7 ।।

मायां त्वदीयां जित्वा यः कश्चिन्नो मोक्षमेष्यति।

परिवृत्तावनेकानां युगानामपि वल्लभ।। 2.8 ।।

कश्चित् प्राणी समायाति मायया मोहितेषु वै।

ज्ञातो भवद्भिस्तद्धेतुर्न जाने भगवन्नहम्।। 2.9 ।।

विना भवन्तं क्षणिकं न याम्यन्यत्र पूरुष।

तथापि न मया ज्ञातं मोक्षदं वेदशास्त्रकम्।। 2.10 ।।

कार्यं वापि समुद्धिष्टं भवता न प्रकाशितम्।

न रहस्यं यदि भवेद् भक्ताया मम वत्सल।। 2.11 ।।

सर्वलोकहितार्थाय दयासिन्धो जगत्पते।

उपादिश जगत्स्वामिन् अमी मुक्तिमवाप्नुयुः।। 2.12 ।।

भगवानुवाच-

पद्मे त्वत्तोऽपि मे गोप्यं त्रैलोक्ये नास्ति वल्लभे।

अवतारादिषु मया सह तिष्ठसि सुव्रते।। 2.13 ।।

इत्थं स्थिते मया गोप्यं किं वास्ति जगदीश्वरि।

सर्वज्ञा ह्यसि मां देवि त्वमज्ञेव मम प्रिये।। 2.14 ।।

लोकस्य हितमिच्छन्ती मां पृच्छसि वरानने।

लोकमातुरयं प्रश्नस्तवैवौपयिकं हि सः।। 2.15 ।।

आदितो देवी वक्ष्यामि ब्रह्मादीनामहं पुरा।

नोपादिशं मुक्तिशास्त्रं जगतो वृद्धये रमे।। 2.16 ।।

ब्रह्मकल्पे पुरा प्राप्ते सर्वं सलिलमावृतम्।

योगलक्ष्मीस्वरूपेण श्रीवत्सेऽन्तर्हिता ह्यसि।। 2.17 ।।

तमसा सर्वलोकेषु व्याप्तेषु सचराचरम्।

लोकं मदुदरं प्राप्य स्थितं ब्रह्मसमन्वितम्।। 2.18 ।।

तदा बालं समास्थाय रूपं जलनिधावपि।

वटपत्रे शयानोऽहं तं कालमनयं रमे।। 2.19 ।।

ब्रह्मरतात्र्यां व्यतीतायां मत्संकल्पादयं प्रिये।

मन्नाभिकमलोद्भूतो ब्रह्मा लोकपितामहः।। 2.20 ।।

कर्णिकायां क्वचित्कालं तिष्ठन्नन्तर्हितं जले।

अजानंश्चिन्तयन्नेव कंचित्कालमवस्थितः।। 2.21 ।।

ततस्तस्य मतिर्जाता पङ्कजोपर्यहं स्थितः।

पङ्कजस्य क्वचिद्बन्धमन्तरा स्थितिर्भवेत्।। 2.22 ।।

कस्मिन् बद्धः पङ्कजोऽयं तं ज्ञास्यामीति निश्चितः।

पद्मस्य नालरन्ध्रेण गन्तुमन्तरभित्वरन्।। 2.23 ।।

मार्गमन्विष्यमाणस्य नादान्मार्गं तदा ह्यहम्।

चिन्तामास्थाय स विधिस्तप आतिष्ठदव्ययम्।। 2.24 ।।

ततो वर्षसहस्रान्ते हंसरूपं समाश्रितः।

स्थित्वाकाशे त्रयीरूपं कर्मकाण्डमयं शुभम्।। 2.25 ।।

जगत्सृष्टेरादिकन्दमुपादिक्षं विधेः पुरा।

ततः संतुष्टहृदयस्त्रयीं कर्मप्रवर्तिनीम्।। 2.26 ।।

प्राप्य ब्रह्मा तदा मां तु मानसैरर्चयत्सुमैः।

अनुज्ञया मम विधिः सत्यलोकमुपेयिवान्।। 2.27 ।।

मरीच्यादीन् पुरा सृष्ट्वा तेभ्यो वेदानुपादिशत्।

तेऽपि प्राप्य त्रयीं तद्वदसृजन् प्राणिनो बहून्।। 2.28 ।।

स्थावराणि च सर्वाणि वृक्षगुल्मलता रमे।

इत्थं सृष्ट्वा कर्मकाण्डमधीयानाश्च नित्यशः।। 2.29 ।।

कुर्वाणाः कर्मणो भेदांस्तेषु तृप्ताश्च देवताः।

प्रावर्तयंश्च भूलोके कर्मकाण्डाननेकधा।। 2.30 ।।

धर्मार्थकामरूपाणामर्थानामुपदेशतः।

मानवास्तेषु विश्वासमनुप्राप्ताः सुमध्यमे।। 2.31 ।।

निवृत्तिशास्त्रमपरं वेदं वापि तदर्थकम्।

नापृच्छन्मां विधिमुखा नावोचंश्चाप्यहं रमे।। 2.32 ।।

संवत्सरं तदर्धं वा गुरुशुश्रूषया ततः।

सच्छिष्यायोपदेष्टव्यमिति शास्त्रेषु वर्तते।। 2.33 ।।

तद्विधिं समतिक्रम्य रहस्यं शास्त्रमुत्तमम्।

पद्ममालिनि नावोचं वेदं तद्बोधकं च तम्।। 2.34 ।।

श्रीः-

नमामि गुण्डरीकाक्ष जगदादे दयानिधे।

तव शक्तिर्विचित्रा हि गुणमायाविमोहिता।। 2.35 ।।

कथं ज्ञातुं प्रवर्तन्ते तच्छास्त्रं वा तदर्थकम्।

वेदं वापि महोदारसंसारपतिता इमे।। 2.36 ।।

मयि प्रीतिस्तव यदि वेदं तच्छास्त्रमादितः।

उपादिश हरे सर्वं लोकानुग्रहकाम्यया।। 2.37 ।।

भगवान्-

वेदमेकायनं नाम वेदानां शिरसि स्थितम्।

तदर्थकं पाञ्चरात्रं मोक्षदं तत्क्रियावताम्।। 2.38 ।।

यस्मिन्नेको मोक्षमार्गः वेदे प्रोक्तः सनातनः।

मदाराधनरूपेण तस्मादेकायनं भवेत्।। 2.39 ।।

रात्रिरज्ञानमित्युक्तं पञ्चेत्यज्ञाननाशकम्।

तच्छास्त्रं पञ्चरात्रं स्यादन्वर्थस्यानुरोधतः।। 2.40 ।।

सार्धकोटिप्रमाणेनानुष्टुभा छन्दसा रमे।

वेदवन्नित्यमेतच्च मल्लोके नित्यसूरयः।। 2.41 ।।

आमनन्ति सदा भक्त्या मनसा पूजयन्ति च।

अन्तरैतद्वेदशास्त्रज्ञानं मोक्षप्रदं न हि।। 2.42 ।।

यस्मिन् ज्ञानेन सहितं योगश्चापि विशेषतः।

आलयानां च निर्माणं बिम्बनिर्माणमेव च।। 2.43 ।।

एतेषां लक्षणं चापि सविशेषमुदाहृतम्।

प्रतिष्ठा चाग्निकार्यं च प्रायश्चित्तमशेषतः।। 2.44 ।।

पूजकानां च दीक्षा च सिद्धान्ताः समुदीरिताः।

मद्यागा विविधाः प्रोक्ता उत्सवा बहुभेदवत्।। 2.45 ।।

मन्त्रोद्धारादिकार्याणि बहून्यस्मिन् स्थितानि हि।

श्रीः-

कथं महति शाश्त्रेऽस्मिन् संसारे पतिता जनाः।। 2.46 ।।

प्रवर्तन्ते देवदेव ज्ञानं वापि कथं भवेत्।

श्रद्धा वापि कथं तेषां संसारेषु निमज्जताम्।। 2.47 ।।

वासनाविवशाः केचिज्जगदाहुरनीश्वरम्।

नित्यं शरीरं केचिच्च संसृतेर्नास्ति सौख्यदम्।। 2.48 ।।

एवं बहुविधा भेदा जन्तूनां मतयोऽन्यथा।

भ्रमन्ति तन्निवृत्तिस्तु कथं स्याज्जगतीपते।। 2.49 ।।

महान्तो ह्युपदेष्टारो न सन्ति जगतीतले।

उपदिष्टं न गृह्णन्ति जनाः कामविमोहिताः।। 2.50 ।।

तथापि कृपया मेऽद्य शास्त्रं संगृह्य सारवत्।

आदाय सात्त्विकं भागं पञ्चरात्रमुपादिश।। 2.51 ।।

भगवानु-

त्वयोक्तमुचितं देवि विधिप्रभृतिदेवताः।

भ्रमन्ते संसृतिं प्राप्य किं पुनर्मनुजा भुवि।। 2.52 ।।

त्वयाहं प्रार्थितो देवि पीयूषमुदधेर्यथा।

सात्त्विकं भागमुद्धृत्य लोकस्य हितकाम्यया।। 2.53 ।।

वदामि कमले तुभ्यं शृणु लोकहितंकरि।

मन्मूर्तयः पञ्चविधा वदन्त्युपनिषत्सु च।। 2.54 ।।

परव्यूहो हार्द इति विभवोऽर्चेति भेदतः।

वैकुण्ठेऽस्मिन् परव्यूहो सदा पश्यन्ति सूरयः।। 2.55 ।।

योगतत्त्वेन मुनयः सदा मां ध्यानगोचरम्।

पश्यन्ति देवि हृन्मध्ये तस्मान्मां हार्द उच्यते।। 2.56 ।।

अवतारेषु तत्काले पश्यन्तोऽपि जना भुवि।

अवजानन्ति मुनयो जानन्ति ज्ञानिनो रमे।। 2.57 ।।

।। तृतीयोऽध्यायः ।।

श्रीः-

भगवन् योगतत्त्वाख्यं ज्ञानपूर्वं वदस्व मे।

भगवान्-

सर्वे देवा महर्षयो मनुष्याः पशवस्तथा।। 3.1 ।।

मन्मायया निबद्धास्ते तन्निकृन्तनमद्भुतम्।

योगसारं प्रवक्ष्यामि ज्ञानतत्त्वसमन्वितम्।। 3.2 ।।

जन्ममृत्युजराव्याधिनाशनं मृत्युतारकम्।

नानामार्गैश्च दुष्प्रापं कैवल्यं परमं पदम्।। 3.3 ।।

अनिर्देश्यमगम्यं यत् सर्वगं सर्वसाक्षिमत्।

निष्कलं निर्मलं शान्तं सर्वातीतं निरञ्जनम्।। 3.4 ।।

परं ब्रह्मेति यत्प्रोक्तं तद्योगैरेव गम्यते।

जीवस्य गुणसङ्गेन कामक्रोधादयोऽरयः।। 3.5 ।।

बध्नन्ति नित्यदा मुक्तं पाशैः संसाररूपिभिः।

तस्मात्पाशाद्विनिर्मुक्तेरुपायं कथयामि ते।। 3.6 ।।

योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं स्याद्वरानने।

योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु न क्षमः स्यात् प्रदर्शितुम्।। 3.7 ।।

तस्मान्मुमुक्षुर्ज्ञानेन धारयेद्योगमद्भुतम्।

अज्ञानादेव संसारो ज्ञानादेव हि मुच्यते।। 3.8 ।।

ज्ञानप्रयोजनं किं तत् ज्ञेयवस्तुप्रदर्शनम्।

सर्वाकारं निराकारं शुद्धस्फटिकसंनिभम्।। 3.9 ।।

चतुर्भुजं वासुदेवं शङ्खचक्रगदाधरम्।

आनन्दजलधिं शुद्धं निर्गुणं पीतवाससम्।। 3.10 ।।

ब्रह्मादिसर्वदेवानामुत्पत्तेः कारणं परम्।

किंचित् स्मितमुखं देवं पुण्डरीकायतेक्षणम्।। 3.11 ।।

गुरोर्मुखादधीतेन पथा योगेन मानवः।

ध्यायन् भगवतो रूपं योगं कुर्याद्विचक्षणः।। 3.12 ।।

एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तं योगसारमथोच्यते।

मन्त्रयोगो लयश्चैव तथा परिचयः स्मृतः।। 3.13 ।।

निष्पत्तिश्चेत्यवस्था च योगेषु परिकीर्तिताः।

एतेषां लक्षणं वक्ष्ये शृणुष्व कमलेक्षणे।। 3.14 ।।

मातृकादियुतं मन्त्रं द्वादशाब्दं जपेच्छुचिः।

क्रमेण लभते ज्ञाममणिमादिगुणान्वितम्।। 3.15 ।।

अल्पबुद्धिरिमं योगं सेवते साधकाधमः।

लययोगश्चित्तलयः कोटिशः परिकीर्तितः।। 3.16 ।।

गच्छंस्तिष्ठन् स्वपन् भुञ्जन् ध्यायन्निष्कलमीश्वरम्।

स एव लययोगाख्यो हठयोगमतः शृणु।। 3.17 ।।

यमश्च नियमश्चोभावासनं प्राणसंयमः।

प्रत्याहारो धारणा च ध्यानं भ्रूमध्यमे हरेः।। 3.18 ।।

समाधिः समतावस्था साष्टाङ्गो योग उच्यते।

महामुद्रा महाबन्धो महावेधश्च खेचरी।। 3.19 ।।

जालन्धरोड्डियाणश्च मूलबन्धस्तथैव च।

दीर्घप्रणवसन्धानं सिद्धान्तश्रवणं तथा।। 3.20 ।।

वज्रोली चामरोली च सहजोली त्रिधा मता।

एतेषां लक्षणं देवि प्रत्येकं शृणु तत्त्वतः।। 3.21 ।।

लघ्वाहारो यमेष्वेको मुख्यो भवति तत्त्वतः।

अहिंसा नियमेष्वेका मुख्या पद्मसमुद्भवे।। 3.22 ।।

सिद्धं पद्मं तथा सिंहं भद्रं चेति चतुष्टयम्।

प्रथमाभ्यासकाले तु विघ्नः स्याद्बहुधा रमे।। 3.23 ।।

आलस्यं कत्थनं धूर्तगोष्ठीमन्त्रादिसाधनम्।

धातुस्त्री लौल्यकादीनि मृगतृष्णामयानि वै।। 3.24 ।।

ज्ञात्वा सुधीस्त्यजेत्सर्वान् विघ्नान् पुण्यप्रभावतः।

प्राणायामं ततः कुर्वन् पद्मसनगतः स्वयम्।। 3.25 ।।

सुशोभनं मठं कुर्यात् सूक्ष्मद्वारं तु निर्व्रणम्।

सुष्ठु लिप्तं गोमयेन सुधया वा प्रयत्नतः।। 3.26 ।।

दिने दिने च संमृष्टं संमार्जन्या विशेषतः।

वासितं च सुगन्धेन धूपितं गुग्गुलादिभिः।। 3.27 ।।

तत्रोपविश्य मेधावी पद्मासनमथास्थितः।

ऋजुकायः प्राञ्जलिश्च प्रणमेदिष्टदेवताम्।। 3.28 ।।

ततो दक्षिणहस्तस्य त्वङ्गुष्ठेनैव पिङ्गलाम्।

निरुध्य पूरयेद्वायुमिडया तु शनैः शनैः।। 3.29 ।।

यथाशक्त्यनुरोधेन ततः कुर्याच्च कुम्भकम्।

पुनस्त्यजेत् पिङ्गलया शनैरेव न वेगतः।। 3.30 ।।

पुनः पिङ्गलयापूर्य पूरयेदुदरं शनैः।

धारयित्वा यथाशक्ति रेचयेदिडया शनैः।। 3.31 ।।

यया त्यजेत्तयापूर्य धारयेदविरोधतः।

जानू प्रदक्षिणीकृत्य न द्रुतं न विलम्बितम्।। 3.32 ।।

अङ्गुलिश्फोटनं कुर्यात् सा मात्रा परिकीर्तिता।

इडया वायुमापूर्य शनैः षोडशमात्रया।। 3.33 ।।

कुम्भयेत् पूरितं पश्चाच्चतुःषष्ट्या तु मात्रया।

रेचयेत् पिङ्गलानाड्या द्वात्रिंशन्मात्रया पुनः।। 3.34 ।।

पुनः पिङ्गलयाऽऽपूर्य पूर्ववत्सुसमाहितः।

प्रातर्मध्यन्दिने सायमर्धरात्रे च कुम्भकान्।। 3.35 ।।

शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत्।

एवं मासत्रयाभ्यासान्नाडीशुद्धिर्भविष्यति।। 3.36 ।।

यदा तु नाडीशुद्धिः स्यात् तदा चिह्नानि बाह्यतः।

जायन्ते योगिनो देहे तानि वक्ष्याम्यशेषतः।। 3.37 ।।

शरीरलघुता दीप्तिर्जाठराग्निविवर्धनम्।

कृशत्वं च शरीरस्य तदा जायेत निश्चलम्।। 3.38 ।।

योगविघ्नकराहारं वर्जयेद्योगिसत्तमः।

लवणं सर्षपं चाम्लमुष्णं तीक्ष्णं च रूक्षकम्।। 3.39 ।।

शाकजातं रामठादि वह्निस्त्रीपथसेवनम्।

प्रातःस्नानोपवासादिकायक्लेशांश्च वर्जयेत्।। 3.40 ।।

अभ्यासकाले प्रथमं शस्तं क्षीराज्यभोजनम्।

गोधूममुद्गशाल्यन्नं योगवृद्धिकरं विदुः।। 3.41 ।।

ततः परं यथेष्टं तु शक्तः स्याद्वायुधारणे।

यथेष्टधारणाद्वायोः सिध्येत् केवलकुम्भकम्।। 3.42 ।।

केवले कुम्भके सिद्धे रेचपूरविवर्जिते।

न तस्य दुर्लभं किंचित् त्रिषु लोकेषु विद्यते।। 3.43 ।।

प्रस्वेदो जायते पूर्वं मर्दं तेन च कारयेत्।

ततोऽतिधारणाद्वायोः क्रमेणैव शनैः शनैः।। 3.44 ।।

कफो भवति देहस्य आसनस्थस्य योगिनः।

ततोऽधिकतराभ्यासाद् दारुणात्स्वेद उद्भवेत्।। 3.45 ।।

तदा च दार्दुरो भाव उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गच्छति।

पद्मासनस्थितो योगी तदा गच्छति भूतलम्।। 3.46 ।।

ततोऽधिकतराभ्यासाद् भूमित्यागश्च जायते।

पद्मासनस्थ एवासौ भूमिमुत्सृज्य वर्तते।। 3.47 ।।

अतिमानुषचेष्टादि तदा सामर्थ्यमुद्भवेत्।

न दर्शयेच्च सामर्थ्यं यदि कुर्यात्तपोव्ययः।। 3.48 ।।

सुखं वा यदि वा दुःखं प्राप्तं न व्यथयेत्तदा।

अल्पमूत्रपुरीषश्च स्वल्पनिद्रा च जायते।। 3.49 ।।

कीलवो दूषिका लाला स्वेददुर्गन्धतानने।

एतानि सर्वथा तस्य न जायन्ते ततः परम्।। 3.50 ।।

ततोऽधिकतराभ्यासाद् बलमुत्पद्यते बहु।

येन भूचरसिद्धः स्याद् भूचराणां जले क्षमः।। 3.51 ।।

व्याघ्रादिसंहशरभान् बाहुभ्यां हन्ति योगवित्।

अभ्यसेत् प्लुतमोंकारं तेन पापो विनश्यति।। 3.52 ।।

सर्वविघ्नहरो मन्त्रः प्रणवः सर्वदोषहा।

एवमभ्यासयोगेन घटावस्था समुद्भवेत्।। 3.53 ।।

प्राणोऽपानो मनो बुद्धिर्जीवात्मपरमात्मनोः।

अन्योन्यस्याविरोधेन घटते ज्ञानमद्भुतम्।। 3.54 ।।

घटावस्थेति सा प्रोक्ता तच्चिह्नानि वदामि ते।

पूर्वं यः कथितोऽभ्यासश्चतुर्थांशं परित्यजेत्।। 3.55 ।।

दिवा वा यदि वा कुर्यात् सायं वा याममात्रकम्।

एकवारं प्रतिदिनं कुर्यात् केवलमुम्भकम्।। 3.56 ।।

इन्द्रियाणिन्द्रियार्थेभ्यो यत् प्रत्याहरणं स्फुटम्।

योगी कुम्भकमास्थाय प्रत्याहारः स उच्यते।। 3.57 ।।

यद्यत्पश्यति चक्षुर्भ्यां तत्तदात्मेति भावयेत्।

[यद्यच्छृणोति कर्णाभ्यां तत्तदात्मेति भावयेत्]।। 3.58 ।।

लभते नासया यद्यत्तत्तदात्मेति भावयेत्।

जिह्वया यद्रसं ह्यत्ति तत्तदात्मेति भावयेत्।। 3.59 ।।

त्वचा यद्यत् स्पृशेद्योगी तत्तदात्मेति भावयेत्।

एवं भावयतस्तस्य सामर्थ्यमतिमानुषम्।। 3.60 ।।

दूरश्रुतिर्दूरदृष्टिः क्षणाद् दूरगतिस्तथा।

वाक्‌सिद्धिः कामरूपत्वमदृश्यत्वं ततो भवेत्।। 3.61 ।।

मलमूत्रविलेपेन लोहादेः स्वर्णता भवेत्।

खे गतिस्तस्य जायेत पञ्चताभ्यासयोगतः।। 3.62 ।।

तदा बुद्धिमता भाव्यं योगिनो योगसिद्धये।

एते विघ्ना महासिद्धेर्न रमेत्तेषु बुद्धिमान्।। 3.63 ।।

न दर्शयेत् स्वसामर्थ्यं यस्य कस्यापि योगिराट्।

यथा मूढो यथा मूर्खो यथा बधिर एव च।। 3.64 ।।

तथा वर्तेत लोकस्य स्वसामर्थ्यस्य गुप्तये।

शिष्याश्च स्वस्वकार्येषु प्रार्थयन्ति न संशयः।। 3.65 ।।

तत्तत्कार्येषु सक्तः स्यादभ्यासो विस्मृतो भवेत्।

अविस्मृत्य गुरोर्वाक्यमभ्यसेत्तदहर्निशम्।। 3.66 ।।

एवं भवेद् घटावस्था संतताभ्यासयोगतः।

अनभ्यासवतस्तस्य वृथा गोष्ठ्या न सिध्यति।। 3.67 ।।

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन योगमेव सदाभ्यसेत्।

ततः परिचयावस्था जायतेऽभ्यासयोगतः।। 3.68 ।।

वायुः परिचितो यत्नाद्भावयित्वा तु कुण्डलीम्।

अग्निना च सुषुम्नायां प्रविशेदनिरोधतः।। 3.69 ।।

वायुना सह चित्तं च प्रविशेच्च महापदम्।

यस्य चित्तं स्वपवनः सुषुम्नां प्रविशेदिह।। 3.70 ।।

भूमिरापोऽनलो वायुराकाशं चेति पञ्चकम्।

एषु पञ्चसु देहानां धारणं पञ्चधोच्यते।। 3.71 ।।

आ पादाज्जानुपर्यन्तं पृथिवीस्थानमुच्यते।

पृथिवी चतुरश्रं च पीतवर्णं लवर्णकम्।। 3.72 ।।

पार्थिवे वायुमारोप्य लकारेण समन्वितम्।

ध्यायंश्चतुर्मुखाकारं चतुर्वक्त्रं हिरण्मयम्।। 3.73 ।।

धारयेत् पञ्च घटिकाः पृथिवीजयमाप्नुयात्।

पृथिवीयोगतो मृत्युर्न भवेत्तस्य योगिनः।। 3.74 ।।

आ जानोः पायुपर्यन्तमपां स्थानमुदाहृतम्।

[आपोऽर्धचन्द्रं शुक्लं च वं बीजं परिकीर्तितम्।। 3.75 ।।

]

वारुणे वायुमारोप्य वकारेण समन्वितम्।

स्मरन्नारायणं देवं चतुर्बाहुं किरीटिनम्।। 3.76 ।।

नीलमेघनिभं शान्तं पीतवाससमच्युतम्।

धारयेत् पञ्च घटिकाः सर्वपापैः प्रमुच्यते।। 3.77 ।।

ततो जलाद् भयं नास्ति जले मृत्युर्न विद्यते।

आ पायोर्हृदयान्तं च वह्निस्थानं प्रकीर्तितम्।। 3.78 ।।

वह्निस्त्रिकोणं रक्तं च रेफाक्षरसमन्वितम्।

संकर्षणं चतुर्बाहुं बलज्ञानगुणानवितम्।। 3.79 ।।

शङ्खचक्रगदापाणिं सुप्रसन्नमनुस्मरन्।

धारयेत् पञ्च घटिकाः वह्निनासौ न दह्यते।। 3.80 ।।

तन्मण्डलं प्रविष्टस्य नाग्निर्दहति वै तनुम्।

हृदयादाभ्रुवोर्मध्यं वायुस्थानं प्रकीर्तितम्।। 3.81 ।।

वायुः षट्कोणकं कृष्णं यकाराक्षरभासुरम्।

वायोः स्थाने ब्रह्मरूपमनिरुद्धं चतुर्भुजम्।। 3.82 ।।

धारयेत् पञ्च घटिका वायुवद् व्योमगो भवेत्।

वायोर्भयं तथा मृत्युर्न भवेद्योगिनो रमे।। 3.83 ।।

आ भ्रूमध्यात्तु मूर्धान्तमाकाशस्थानमुच्यते।

व्योमवृत्तं च धूम्रं च हकाराक्षरदीप्तिम्त्।। 3.84 ।।

आकाशे वायुमारोप्य वासुदेवं चतुर्भुजम्।

शुद्धस्फटिकसंकाशं शङ्खचक्रगदाधरम्।। 3.85 ।।

रमापतिं चतुर्बाहुं षाड्गुण्यपरिकर्मितम्।

आकाशे धारणात्तस्य खेचरत्वं भवेद् ध्रुवम्।। 3.86 ।।

यत्र कुत्र स्थितो वापि सुखमत्यन्तमश्नुते।

एवं च धारणाः पञ्च कुर्याद्योगी विचक्षणः।। 3.87 ।।

ततो दृढशरीरः स्यान्मृत्युस्तस्य न विद्यते।

ब्रह्मणः प्रलये चापि न नश्यति स योगिराट्।। 3.88 ।।

समभ्यसेद् तथा योगं घटिकाः षष्ठिमेव च।

वायुं निरुध्य चाकाशे देवतामिष्टदामिति।। 3.89 ।।

एवं प्रतिदिनं कुर्वन् कामक्रोधविवर्जितः।

भगवन्तं वासुदेवं तोषयेद् योगिसत्तमः।। 3.90 ।।

अभिकाङ्क्षति देवादिशरीरं सुखलिप्सया।

तच्छरीरमवाप्नोति तत्र तत्रापि मोदते।। 3.91 ।।

अणिमादिगुणेच्छा चेत् स्मरणेनैव जायते।

एवं बहुविधा योगा योगिनश्चेष्टसाधनम्।। 3.92 ।।

योगे प्रवर्तमानस्य शरीरक्लेशसंभवाः।

बुद्धिक्लेशश्च बहुधा जायते नात्र संशयः।। 3.93 ।।

मोक्षं यदा प्रार्थयते तदा मां मनसा स्मरन्।

मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम्।। 3.94 ।।

ब्रह्मरन्ध्रेण विसृजेत् दीर्त्वा च विरजां नदीम्।

मल्लोकं समनुप्राप्य मद्रूपं प्रतिपद्यते।। 3.95 ।।

।। चतुर्थोऽध्यायः ।।

श्रीः-

त्वया प्रोक्तो योगसारो दुर्लभार्थस्य साधकः।

तथाप्येतेषु योगेषु विघ्नान् बहुविधान् हरे।। 4.1 ।।

अनेककालसाध्याश्च तेषु को वा प्रवर्तते।

प्रायेण जन्तवो लोके कामक्रोधपरायणाः।। 4.2 ।।

तस्मादिमं परित्यज्य मार्गं लोकेहिताय वै।

सिद्धिदं चातिशीघ्रेण विघ्नैश्चापि न चाल्यते।। 4.3 ।।

तन्मार्गं वद देवेश लोकस्य हितकाम्यया।

भगवान्-

पद्मस्थिते पद्महस्ते त्वत्प्रश्नसदृशोत्तरम्।। 4.4 ।।

यद्दर्शनं हि जन्तूनां सर्वसिद्धिप्रदं भवेत्।

एतावत्कालपर्यन्तं ज्ञानिनो योगिनोऽपि वा।। 4.5 ।।

इतरे वा नाभ्यजानन् अर्चारूपं वरानने।

देवो वा मानुषो वापि पुमर्थेषु चतुर्ष्वपि।। 4.6 ।।

एकं वा चतुरो वापि प्रार्थयेन्मां वरानने।

निष्कामो वा सकामो वा वैकुण्ठोपममन्दिरम्।। 4.7 ।।

पुण्यक्षेत्रे पुरा कृत्वा त्वया सह समुध्यमे।

अर्चारूपं पाञ्चरात्रविधिना सर्वकामदम्।। 4.8 ।।

मन्त्रमूर्तिं प्रतिष्ठाप्य मन्दिरान्तर्गतं हरिम्।

तच्छास्त्रोक्तां पुरा दीक्षां कृत्वा देशिकसत्तमः।। 4.9 ।।

पूजयेद्यदि मद्बिम्बं वेदवेदाङ्गपारगः।

गृहे वापि प्रतिष्ठाप्य नित्यं पूजयते यदि।। 4.10 ।।

अहं तद्बिम्बमाविशअय भक्तानामिष्टसाधकः।

त्वया सह भविष्यामि नात्र संदेह अस्तु ते।। 4.11 ।।

श्रीः-

भगवन् केषु देशेषु केन द्रव्येण वा पुनः।

यजमानः कीदृशः स्यादाचार्यः कैर्गुणैर्युतः।। 4.12 ।।

कीदृग्लक्षणसंयुक्तमालयं ते प्रियं भवेत्।

भगवान्-

आस्तिकः कर्मकाण्डोक्तकर्मानुष्ठानतत्परः।। 4.13 ।।

श्रद्धावाननसूयुश्च दाता धान्यनैर्युतः।

मद्भक्तो देवपूजादौ प्रीतिमानपरैर्गुणैः।। 4.14 ।।

संयुक्तो ब्राह्मणो वैश्यः क्षत्रियः शूद्र एव वा।

अनुलोमो भवेद्वापि यजमानो भवेद्रमे।। 4.15 ।।

सर्वविद्यासु कुशलः शान्तो ब्राह्मणपुंगवः।

जितेन्द्रियो जितक्रोधः कर्मठस्तपसि स्थितः।। 4.16 ।।

विष्णुभक्तो वास्तुशास्त्रे निष्णातः शिल्पवित्तमः।

पाञ्चरात्रोक्तविधिना दीक्षितो दीक्षितोत्तमैः।। 4.17 ।।

पाञ्चरात्रार्थतत्त्वज्ञो मदंशो गुरुरीदृशः।

एवंविधं गुरुं ज्ञात्वा गृहं तस्य व्रजेत् सुधीः।। 4.18 ।।

नत्वा तं शिरसा पूर्वं प्रार्थयेत्सौधकर्मणि।

अहं भगवतो विष्णोर्मन्दिरं कर्तुमुद्यतः।। 4.19 ।।

लक्षणज्ञो भवान् सौधं कर्तुमर्हति शिल्पिभिः।

इति संप्रार्थ्य विप्रेन्द्रं नालिकेरफलं ततः।। 4.20 ।।

दद्यात् तस्मै सर्वकार्यभारं तस्मिन् निवेशयेत्।

प्रार्थितो यजमानेन तत्फलावाप्तये गुरुः।। 4.21 ।।

शुभे दिवसनक्षत्रे शुभे लग्ने स्वयं गुरुः।

क्ष्मापरिग्रहपूर्वादि कुर्यात् कार्तान्तिकैः सह।। 4.22 ।।

क्ष्मापरिग्रहपूर्वाणामारम्भे सर्वकर्मणाम्।

द्वादशाक्षरपूर्वैस्तु सर्वैः मन्त्रेश्वरः पुरा।। 4.23 ।।

आराध्यो भगवान् भक्त्या चक्राब्जे गलशेऽनले।

संतर्प्यार्घ्यादिकैर्भक्त्या मन्त्रैः श्रुत्युक्तकर्मभिः।। 4.24 ।।

विश्वकर्मस्वरूपेण भगवन्तमधोक्षजम्।

विविधैरुपचारैश्च धूपदीपानुलेपनैः।। 4.25 ।।

[हुत्वा च पायसान्नं च सगणं याजयेद् गुरुः।]

विसर्जने कृते विष्णौ सानके कमलासने।। 4.26 ।।

सुमुहूर्ते गृहाद्धीमान् यजमानेन संमितः।

अनुज्ञां ब्राह्मणेभ्यश्च प्राप्य शिल्पिगणैः सह।। 4.27 ।।

ब्राह्मणैः साधकैश्चापि रथकारवरैस्तथा।

भद्रं कर्णेति वै मन्त्रं घोषयन् वेदपारगैः।। 4.28 ।।

आदाय पूर्णकलशमाचार्यो मन्त्रवित्तमः।

ध्वजच्छत्रपताकाभिर्वाद्यैश्च विविधैरपि।। 4.29 ।।

ताम्बूलपत्रक्रमुकपुष्पाणि फलवन्ति च।

चन्दनं च स्वर्णपात्रे बलिद्रव्याणि वै रमे।। 4.30 ।।

स्नातानां परिचाराणां मूर्धसु स्थाप्य देशिकः।

हरेरालयनिर्माणे भूपरिग्रहसिद्धये।। 4.31 ।।

गच्छेत् प्राचीमुदीचीं वा ध्यात्वा सर्वार्थदं हरिम्।

पशुपक्षिमनुष्याणां शकुनानि निरीक्षयन्।। 4.32 ।।

पुण्यक्षेत्रेऽनुकूले च मनोज्ञे मुनिसेविते।

फलवृक्षसमाकीर्णे कुशकाशैश्च संयुते।। 4.33 ।।

गोसस्यशालिसुभगे क्षुद्रप्राणिविवर्जिते।

पर्वताग्रे नदीतीरे समुद्रपुलिनादिषु।। 4.34 ।।

ग्राममध्ये पत्तने विप्रवासस्थलेषु वा।

परीक्ष्य शकुनं पूर्वं भुवं संशोधयेत् ततः।। 4.35 ।।

उद्दिष्टां भुवमासाद्य मनसा हरिमव्ययम्।

ध्यात्वा प्राचीशयोः कोणे स्थण्डिलं कल्पयेत् पुरा।। 4.36 ।।

पञ्चगव्यैः प्रोक्षयित्वा पुण्याहेन च वारिणा।

नारायणमपां मूर्तिं सरित्तीर्थाभिपूरितम्।। 4.37 ।।

हेमादिकलशे ध्यात्वा हेतीशं चान्तिके घटे।

भोगैरर्घ्यादिभिर्देवं हेतीशं च ततोऽर्चयेत्।। 4.38 ।।

स्थण्डिले स्थापिते वह्नौ वासुदेवं हुनेद् गुरुः।

ततो विसर्जिते देवे सानले कमलोद्भवे।। 4.39 ।।

विश्वकर्मकुलोद्भूता वास्तुशास्त्रविशारदाः।

रथकारवरा ये च तैरप्याराध्यतां हरिः।। 4.40 ।।

यजमानश्चन्दनाद्यैर्मल्यवस्त्रादिकङ्कणैः।

शिल्पिनो रथकारांश्च तोषयेद्यत्नमास्थितः।। 4.41 ।।

कार्पासं सुदृढं सूत्रं सहस्राराभिमन्त्रितम्।

तेषां हस्ते गुरुर्दद्यात् सहानेकशलाकया।। 4.42 ।।

यजमानो गुरुश्चैव सर्ववादित्रसंयुतः।

ऐन्द्रात्स्थानादुपक्रम्य ब्राह्मणैर्वेदपाठकैः।। 4.43 ।।

भूसूक्तं चाप्यधीयानैः साधकैर्मन्त्रवित्तमैः।

प्रादक्षिण्येन गच्छन् स भूतानां रक्षसामपि।। 4.44 ।।

पिशाचानां ग्रहाणां च नागानां च सुरद्विषाम्।

ईशानस्थानपर्यन्तं बलिं दत्वा ततो गुरुः।। 4.45 ।।

भूमेर्मध्यममासाद्य गाथामेतामुदीरयन्।

भूताः पिशाचा यक्षाश्च असुरा राक्षसा ग्रहाः।। 4.46 ।।

व्यपगच्छन्तु ते सर्वे स्थानादस्माद्यथायथम्।

वासुदेवस्य देवस्य सर्वभूतात्मकस्य च।। 4.47 ।।

आलयं कर्तुमिच्छामि भूम्यामत्र श्रियः पतेः।

इति मन्त्रं समुच्चार्य पायसान्नं बलिं क्षिपेत्।। 4.48 ।।

अस्त्रमन्त्रेण विकिरेत् सिद्धार्थान् सर्वतो गुरुः।

एवं बलिं यथाशास्त्रं दत्वा सूत्राणि पातयेत्।। 4.49 ।।

क्षीरवृक्षोत्थितान् शङ्कूनष्टदिक्षु च लाञ्छयेत्।

तस्या ईशानकोणे तु प्रतीच्यां मस्तकं रमे।। 4.50 ।।

अधोमुखं पाणियुग्मं पादौ चापि प्रसारितम्।

प्रसारिततिले पूर्वं विलिखेद्वास्तुदैवतम्।। 4.51 ।।

तस्य चाङ्गे वासवादीनावाह्यार्चयेत् ततः।

तस्य दक्षिणपार्श्वे तु प्रतिष्ठाप्य हुताशनम्।। 4.52 ।।

घृतं पञ्चोपनिषदा सहस्रं शतमेव वा।

जुहुयाद्वास्तुशान्त्यर्थमष्टाविंशतिमेव वा।। 4.53 ।।

अन्नं पुरुषसूक्तेन जुहुयात् षोडशाहुतीः।

यक्षरक्षःपिशाचानां नागानां दानवैः सह।। 4.54 ।।

अपामार्गस्य शम्याश्च खादिरस्य यथाक्रमम्।

शतमष्टोत्तरं कुर्यात् प्रत्येकं समिदाहुतीः।। 4.55 ।।

वास्तुनाथस्य मन्त्रेण चरुणा जुहुयाच्छतम्।

पूर्णाहुतिं ततो हुत्वा त्विन्द्रादीनां बलिं क्षिपेत्।। 4.56 ।।

।। पञ्चमोऽध्यायः ।।

श्रीरुवाच-

क्ष्मापरिग्रहकार्येषु यजमानः स्वयं गुरुम्।

वरयेत् पाञ्चरात्रज्ञमित्यवोचद् भवान् किल।। 5.1 ।।

ब्रह्मादिदेवलोकेषु बिम्बरूपिणमादरात्।

प्रार्थये त्वां तत्र शिल्पी गुरुः को वा भवेद्धरे।। 5.2 ।।

निर्माणे चालये देव वस्तु किं भवति प्रभो।

भगवान्-

देवा महर्षयः सिद्धाः मनुष्याश्चार्चितुं रमे।। 5.3 ।।

प्रार्थयिष्यन्ति मां देवि बिम्बरूपिणमद्भुतम्।

मदर्थमालयं चापि तस्य तस्यानुरूपतः।। 5.4 ।।

देवाः सात्त्विकदेशेषु सिद्धाः पर्वतमूर्धनि।

देवानां देवलोकेषु मन्दिरं कनकादिभिः।। 5.5 ।।

विश्वकर्मा कल्पयति सिद्धानामपि चालयम्।

महर्षयस्त्वरण्येषु तपसा च शिलामयैः।। 5.6 ।।

कल्पयन्त्यालयं देवि मनुजा ग्रामपत्तने।

पक्वेष्टकाशिलाभिश्च रचयन्ति च शिल्पिभिः।। 5.7 ।।

तत्प्रकारं प्रवक्ष्यामि शृणुष्व कमलोद्भवे।

ततोऽपरस्मिन् दिवसे सुमुहूर्ते गुरूत्तमः।। 5.8 ।।

अनड़्वाहौ स्नापयित्वा माल्यादिभिरलंकृतौ।

वृषभौ तौ पुरस्कृत्य यजमानेन संमितः।। 5.9 ।।

सर्वावादित्रसंघैश्च ब्राह्मणैर्वेदपारगैः।

पूर्वोक्तां भुवमासाद्य ब्रह्मस्थाने यथाविधि।। 5.10 ।।

भूमिं संपूजयेद् विद्वान् वराहेण समं गुरुः।

उद्धृतासीति भूदेवीं पुंसूक्तेन हरिं यजेत्।। 5.11 ।।

पुंसूक्तेन वराहं च भूसूक्तेन च वै भुवम्।

तिलाज्यसमिधान्नेन हुत्वा पूर्णाहुतिं हुनेत्।। 5.12 ।।

भूमिं प्रदक्षिणीकृत्य मन्त्रमेतमुदीरयेत्।

नागाः पिशाचा यक्षाश्च भूमावत्र वसन्ति ये।। 5.13 ।।

सर्वे प्रयान्तु रक्षोभिर्हरेः सौधं करोम्यहम्।

ततोऽस्त्रमन्त्रसंसिद्धान् सिद्धार्थान् सर्वतः क्षिपेत्।। 5.14 ।।

पूर्ववद्वास्तुहोमं च तथा वास्तुबलिं क्षिपेत्।

ततो भागवताचार्यो हलेन विलिखेद्भुवम्।। 5.15 ।।

हलं युगं च पालाशं ब्राह्मणस्य विधीयते।

न्यग्रोधं क्षत्रियस्य स्यात् प्लाक्षं विट्‌शूद्रयोरपि।। 5.16 ।।

न्यग्रोधपिप्पलौ स्यातां सर्वेषां युगलाङ्गलौ।

सर्वेषामेव वर्णानां सौवर्णः कुशिको भवेत्।। 5.17 ।।

राजतं ताम्रमथवा योक्त्रं तेषां यथाक्रमम्।

कुशाधनुर्ज्यावीरिण्यः काशरज्जुश्च तन्मयी।। 5.18 ।।

हलभूतं च मेधिं च कारयेदेकयोनिकम्।

स्नातो नवाम्बरधरः सोष्णीकः शुचिरात्मवान्।। 5.19 ।।

माल्यानुलेपनायुक्तः सोत्तरीयपरिच्छदः।

पञ्चाङ्गभूषणैर्युक्तः पादौ प्रक्षालयेत्ततः।। 5.20 ।।

आचम्यायम्य च प्राणान् न्यासं कृत्वा यथाविधि।

ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातो वैष्णवैर्मन्त्रवित्तमैः।। 5.21 ।।

पुण्याहं वाचयेत् पूर्वं तेन संप्रोक्षयेद् भुवम्।

सुमुहूर्ते सुलग्ने च स्कन्धे वृषभयोस्ततः।। 5.22 ।।

उच्चरन् मूलविद्यां च युगं देशिकसत्तमः।

लाङ्गलं च युगेनैव योजयेद् विद्यया तया।। 5.23 ।।

भेरीपटहशङ्खादीन् नादयेत् सर्वतो दिशि।

सूक्तं शाकुनिकं विप्राः पठेयुः सर्वशान्तिदम्।। 5.24 ।।

हृत्सरोजे च मां ध्यायन् विद्यारूपेण चक्षुषा।

दण्डं प्रवहणं कुर्यात् पलाशादिमहीरुहान्।। 5.25 ।।

प्रथमं प्राङ्मुखेनैव कर्षयेन्मूलविद्यया।

सूक्तेन पौरुषेणैव द्वितीयं भुवि कर्षणम्।। 5.26 ।।

तृतीयं विष्णुसूक्तेन तद्गायत्र्या चतुर्थकम्।

नारायणानुवाकेन पञ्चमं कर्षणं भवेत्।। 5.27 ।।

पञ्चोपनिषदा मन्त्रैः षष्ठं स्यात् कर्षणं भुवः।

सप्तमं भूमिसूक्तेन कर्षयेत् कमलासने।। 5.28 ।।

प्रदक्षिणक्रमेणैव भुवि कर्षणमाचरेत्।

एवं दक्षिणमारभ्य कर्षयेदुत्तरावधि।। 5.29 ।।

अनड्वच्छयने चैव युगादीनां च भेदने।

व्यत्यासभ्रमणे चैव दुर्निमित्तोदये तथा।। 5.30 ।।

छेदे च सूत्रशङ्कूनां यजमानमृतिर्ध्रुवा।

शाम्यन्ति दोषास्ते सर्वे नार्तिमृच्छेत् प्रयोजकः।। 5.31 ।।

पञ्चोपनिषदा कुर्यात् शतं वारान् घृताहुतीः।

आचार्यो यजमानश्च ब्राह्मणांस्तोषयेद्धनैः।। 5.32 ।।

भोजयेच्च भुवं कृष्टां समीकुर्यात् ततः परम्।

आलवालान्प्रकुर्वीत बहुकुल्यासमन्वितान्।। 5.33 ।।

शालिमुद्गयवादीनि तत्र बीजानि वापयेत्।

सिक्तं प्रतिदिनं क्षेत्रं तोयेन महता भवेत्।। 5.34 ।।

रक्षां च कुर्याद्यत्नेन परिपाकावसानिकम्।

पक्वं लुनीयाच्छाल्यादि तत्क्षेत्रं गोकुलं नयेत्।। 5.35 ।।

फले महति तद्धाम दीर्घकालं भविष्यति।

ब्राह्मणान् भोजयेत् तत्र सहस्रं शतमेव वा।। 5.36 ।।

भुक्तवद्भ्यो धनं दद्याद् ब्राह्मणेभ्यो गवादिकम्।

प्रोक्षयेत् पञ्चगव्येन पञ्चोपनिषदा भुवम्।। 5.37 ।।

कुद्दालैक्वा खनित्रैर्वा यावदम्भः खनेन्महीम्।

प्रथमावरणं यावत् तावद्धिस्तार इष्यते।। 5.38 ।।

भूतले खन्यमाने तु भस्माङ्गारतुषादिकम्।

सर्पवृश्चिकजन्तून् वा पश्येद्यदि गुरूत्तमः।। 5.39 ।।

जुहुयाच्छान्तये तेषां तिलाज्यसमिदाहुतीः।

पञ्चोपनिषदा देवि सूक्तेन पुरुषेण च।। 5.40 ।।

ब्राह्मणेभ्यो यथाशक्ति दद्याद्धेमादिकं वसु।

रत्नादिदर्शने धाम समृद्धं सर्वदा भवेत्।। 5.41 ।।

ततः खातस्थलं कुम्भजलेनापूरयेद् गुरुः।

तस्मिन् पुष्पाणि सलिले निक्षिपेच्छुभसूचने।। 5.42 ।।

शुभं प्रदक्षिणावर्तं प्रभोर्देवालयस्य च।

वृद्धिदं त्वन्यथा स्याच्चेच्छान्तिहोमं समाचरेत्।। 5.43 ।।

खातहोमं बहिः खातात् स्थण्डिले चतुरश्रके।

स्थापयित्वाग्निमादीप्य मूलमन्त्रेण देशिकः।। 5.44 ।।

कुर्यादाज्येन सूक्तेन पौरुषेण च वै चरुम्।

गुल्ग्गुलं तिलनीवारं जुहुयान्मूलविद्यया।। 5.45 ।।

[पुण्याहं वाचयित्वाथ शालिं खाते विनिक्षिपेत्।

कुम्भानुपरि शालीनां सूत्रवस्त्रैः सुवेष्टितान्।। 5.46 ।।

कुम्भा लोहमयाः प्रोक्तास्तदभावे तु मृन्मयाः।

आधारशक्तिं सौवर्णीं मध्यकुम्भे विनिक्षिपेत्।। 5.47 ।।

तस्य कुम्भस्य वै प्राचीकुम्भे बीजानि पूरयेत्।

आग्नेय्यां सर्वलोहानि सर्वधातूनि दक्षिणे।। 5.48 ।।

पुण्यतीर्थमृदं कुम्भे नैर्ऋते वारुणे पुनः।

मधुना पूरयेत् कुम्भं वायवीयं तु सर्पिषा।। 5.49 ।।

रत्नानि कुम्भे कौबेरे ऐशान्ये शैलमृत्तिकाम्।

निक्षिपेन्मध्यकुम्भे तु शालिक्षेत्रमृदं तथा।। 5.50 ।।

]

[अशोष्यह्रदसंभूतां वल्मीकभवमृत्तिकाम्।

कन्दानि चोत्पलादीनां प्रक्षिपेत्प्राङ्मुखः स्थितः।। 5.51 ।।

लोहरत्नानि च तथा निदध्याद् दर्भकूर्चकम्।

संपूर्य चैतैर्मृद्भिश्च शरावेण पिधापयेत्।। 5.52 ।।

मध्यकुम्भोपरिन्यस्तकुम्भे स्वर्णादिलोहजम्।

निक्षिप्य कूर्चं कालाग्निं तृतीयेऽनन्तरूपिणम्।। 5.53 ।।

घटे तु वसुधाधारमुपरिष्टाद् विनिक्षिपेत्।

गन्धोदकेन तत्कुम्भान् पूरयेत् पूजयेत्ततः।। 5.54 ।।

मृत्तिकावालुकाभिश्च जलैस्तु समतां नयेत्।

ततो बालालयं कुर्यात् सर्वदोषोपशान्तये।। 5.55 ।।

आरभ्यमाणे प्रासादे बहवो विघ्नकारिणः।

बालालये कृते देवि नश्यन्ति स्वयमेव ते।। 5.56 ।।

अथवा बालबिम्बं तमनुविश्य वरानने।

सर्वदोषान् हनिष्यामि तस्मात् तं स्थापयेत् पुरा।। 5.57 ।।

यथाभिमतदेशे तु प्रारब्धस्यालयस्य च।

बालालयस्य स्थानं स्यात् पञ्चहस्तायतं शुभे।। 5.58 ।।

यत्र स्थानं मूलधाम्नो द्वारं तत्रैव वल्लभे।

बालालयस्य कल्प्यं स्याद् बिम्बं लोहेन वा पुनः।। 5.59 ।।

अश्मना वा दारुणा वा शंखचक्रगदाधरम्।

चतुर्भुजं चतुर्हस्तं सर्वलक्षणसंयुतम्।। 5.60 ।।

]

[उत्सेधस्तस्य बिम्बस्य चतुर्विंशतिरङ्गुलाः।

ह्रासे पञ्चाङ्गुलः कार्यो न्यूनं तस्य न विद्यते।। 5.61 ।।

कल्प्यमानस्यालयस्य मूलबिम्बं यथा भवेत्।

कारयीत तथा बिम्बं बालं लोहादिवस्तुभिः।। 5.62 ।।

जलेऽधिवास्य तद्बिम्बं मण्डपे वाधिवासयेत्।

बालालयस्य वै मध्ये मेखलात्रयसंयुतम्।। 5.63 ।।

]

हस्तोच्छ्रिते वेदिमध्ये प्रभाते सन्मुहूर्तके।

बालबिम्बं प्रतिष्ठाप्य मन्त्रन्यासादिकं चरेत्।। 5.64 ।।

प्रार्थयीत हरिं तत्र संनिधिं बालविग्रहे।

आ मूलधामप्रारम्भादा समाप्तेर्हरे विभो।। 5.65 ।।

पूजां गृह्णीष्व भगवन्नस्मिंस्त्वं बालसद्मनि।

शमयन् मूलधिष्ण्यस्य विघ्नकृद्दैत्यसंहतिम्।। 5.66 ।।

इति संप्रार्थ्य नत्वा तं परिवारान् प्रकल्पयेत्।

द्वारे चण्डप्रचण्डं च क्षेत्रपालं खगेश्वरम्।। 5.67 ।।

इन्द्रादिलोकपालांश्च स्वासु दिक्षु प्रकल्पयेत्।

विघ्नेशमीशकोणे तु गणेशं नैर्ऋते यजेत्।। 5.68 ।।

अशरीरगतान् देवान् स्थण्डिले पूजयेद् गुरुः।

कुमुदादिगणान् सर्वांस्तस्य पीठे तु पूजयेत्।। 5.69 ।।

)

एवं कृत्वा च मेधावी उत्सवं वापि कारयेत्।

देवालये तु संवृत्ते मूलबेरस्य वै रमे।। 5.70 ।।

प्रतिष्ठान्ते बालबिम्बगतां शक्तिं घटे तदा।

नियोज्य मूले बेरे तु तां शक्तिं परिचिन्तयेत्।। 5.71 ।।

एवं बालगृहे विष्णो पूजिते कमलेक्षणे।

प्रत्यूहकारिणः सर्वे प्रणश्यन्ति न संशयः।। 5.72 ।।

।। षष्ठोऽध्यायः ।।

शुभे मासे शुभे वारे शुभनक्षत्रसंयुते।

लग्ने स्थिरे स्थिरांशे च वासुदेवे च पूजिते।। 6.1 ।।

यजमानस्यालयस्य वृद्धिदे शास्त्रवित्तमः।

आरभेत स्थपतिभी रथकारैश्च शिल्पिभिः।। 6.2 ।।

मुख्यं शिलामयं गेहं मध्यमं चेष्टकामयम्।

अधमं दारुजं विद्यान्मृन्मयं त्वधमाधमम्।। 6.3 ।।

शिलाभिर्वेष्टकाभिर्वा यद्धाम क्रियते हरेः।

श्रेष्ठं तत् संचितं विद्याद् द्रव्ययुग्ममसंचितम्।। 6.4 ।।

मन्दिरं मध्यमं तत्स्यात् मृत्स्नादारुकृतं रमे।

उपसंचितमाख्यातमधमं धाम तद्भवेत्।। 6.5 ।।

गर्भयुक्तशिलादारु वर्जयेद्देवतालये।

कुर्याच्चेदामयी स स्याद्यजमानो न संशयः।। 6.6 ।।

देवतान्तरसद्मस्थं न गृह्णीयाच्छिलादिकम्।

जीर्णालयाद् गृहीत्वा य आलयं कारयेद्यदि।। 6.7 ।।

वंशक्षयो भवेत्तस्य नरकं च भविष्यति।

द्विविधा इष्टकाः प्रोक्ताः शिलाः पक्वेष्टका रमे।। 6.8 ।।

शैलजेन समुत्पाद्ये शिलाः स्यात् प्रथमेष्टका।

पक्वेष्टका विमानं स्यात् सैव मूलेष्टका भवेत्।। 6.9 ।।

शिलापक्वेष्टकाभ्यां तन्मूले तु शिलया भवेत्।

शिलासंग्रहणे देशे त्वधिवासादिकं चरेत्।। 6.10 ।।

पुंलिङ्गादि परीक्ष्यैव शिलासंग्रहणं चरेत्।

स्त्रीलिङ्गशिलया कुर्यात् प्रथमामिष्टकाविधिम्।। 6.11 ।।

उपानदादिस्तूप्यन्तं पुंलिङ्गशिलया भवेत्।

नपुंसकेन शिलया मूर्धानं छादयेद् गुरुः।। 6.12 ।।

पक्वेष्टकासंग्रहस्य कथ्यते त्वधुना विधिः।

रथकारेण निर्दिष्टं क्षेत्रं गत्वा च देशिकः।। 6.13 ।।

ज्वलन्तं वह्निमुत्पाद्य मूलमन्त्रेण वै रमे।

शतमाज्येन जुहुयात् पौरुषेण चरुं पुनः।। 6.14 ।।

हुत्वाहुतीः षोडशधा मूलमन्त्रेण वै शतम्।

समिद्भिर्जुयान्मन्त्री विष्णुं पारिषदाहुतीः।। 6.15 ।।

वास्त्वीशस्य क्षेत्रपतेर्भूतानामपि वै रमे।

देवतानामृषीणां च दिक्पालानां यथाक्रमम्।। 6.16 ।।

यथालिङ्गेन मन्त्रेण स्वाहान्तेन च होमयेत्।

भूरादिव्याहृतीभिश्च महाव्याहृतिभिस्तथा।। 6.17 ।।

हुत्वा पूर्णाहुतिं चापि प्राच्यादिषु यथाक्रमम्।

मन्त्रमेतं समुच्चार्य बलिं दद्याद् गुरूत्तमः।। 6.18 ।।

विष्णुपारिषदेभ्यश्च सर्वभूतेभ्य एव च।

वास्तुक्षेत्रेशयोश्चापि बलिं दत्वाग्निमुत्सृजेत्।। 6.19 ।।

कुलालः प्राङ्मुखः कुर्यात् तत्र भूमृत्तिकेष्टकाम्।

चतुर्विंशङ्गुलायामा श्रेष्ठा स्यान्मध्यमा पुनः।। 6.20 ।।

अष्टादशाङ्गुलायामा षोडशा स्यात् कनीयसी।

आयामस्यार्धविस्तारस्तदर्धं घनमिष्यते।। 6.21 ।।

पुंलिङ्गादिविभागं तज्ज्ञातव्यं रेखया पुनः।

पौंस्नी शिला ऋजू रेखा त्वयुग्मा तत्र वै भवेत्।। 6.22 ।।

तिरश्चीनाथवा युग्मा रेखा स्याद्योषितो रमे।

नपुंसका स्यान्निकृते रेखा वा कर्णयोर्द्वयोः।। 6.23 ।।

शिलानामप्येतदेव लक्षणं परिकीर्तितम्।

स्त्रीलिङ्गेष्टकया कुर्याद् गर्भाधानादिपीठिकाम्।। 6.24 ।।

पुंलिङ्गाभिश्चेष्टकाभिर्यावन्मूर्धेष्टकावधि।

आच्छादनेष्टकायामः समः स्याद्वरवर्णिनि।। 6.25 ।।

सुपक्वापक्वबिम्बाभा सुस्वरा सुदृढा समा।

एकवर्णा प्रशस्ता स्यादिष्टका प्रथमा हिता।। 6.26 ।।

कालमण्डलसंयुक्तां छिन्नां भिन्नामथानृजूम्।

स्फुटितां वर्जयेद्देवि प्रासादारम्भणेष्टकाः।। 6.27 ।।

चतस्रः प्रथमा स्थाप्या देवानामालये शुभे।

आवासे पञ्च मर्त्यानां कल्पयेत् प्रथमेष्टकाः।। 6.28 ।।

अङ्कुरानर्पयेत् पूर्वमधिवासनकर्मणि।

आरभ्यमाणधाम्नस्तु यस्यां कस्यां च वै दिशि।। 6.29 ।।

प्रापायां मध्यवेद्यां तु कल्पयेद्धान्यपीठिकाम्।

विन्यस्य नवसंख्याकान् कलशांस्तु तथोत्तरे।। 6.30 ।।

शिलानामधिवासार्थं वेदिं तु परिकल्पयेत्।

धान्यादिपीठिकां तस्य यथावत्परिकल्प्य च।। 6.31 ।।

स्नपनार्थं स्थापितेषु कुम्भेषु च यथाक्रमम्।

सर्पिर्मध्यमकुम्भे स्यात् प्राच्यां क्षीरं ततो दधि।। 6.32 ।।

आग्नेयकुम्भे क्षेप्तव्यं याम्ये त्विक्षुजलं घटे।

नैर्ऋते पञ्चगव्यं स्याद् वारुणे तु फलोद्भवम्।। 6.33 ।।

वायव्ये गन्धवारि स्यात् सौम्ये लोहजलं भवेत्।

ईशाने मधुपूर्णं वै घटेष्वित्थं प्रकल्पयेत्।। 6.34 ।।

वस्त्रसूत्रैः समावेष्ट्य दर्भकूर्चानि निक्षिपेत्।

फलानि नालिकेरस्य त्वाम्रपल्लवसंयुतैः।। 6.35 ।।

नारायणं मध्यकुम्भे वासुदेवादिकान् क्रमात्।

यजेद् गन्धादिभिर्द्रव्यैः पायसान्नं निवेदयेत्।। 6.36 ।।

रक्षार्थं स्थापिते कुम्भे चक्रराजं च पूजयेत्।

स्थापिताश्चेष्टकाः पीठे स्नापयेत् कलशैः क्रमात्।। 6.37 ।।

पयोघृतेति साम्नाग्रे स्नापयेत् पयसा ततः।

स्नापयेदिक्षुतोयेन मधुवातेति मन्त्रतः।। 6.38 ।।

फलिनीत्यनुवाकेन स्नापयेत् फलवारिणा।

हिरण्यगर्भमन्त्रेण स्नापयेत् लोहवारिणा।। 6.39 ।।

दधिक्राव्णेति यजुषा दध्ना स्नानं प्रकल्पयेत्।

स्नापयेत् पञ्चगव्येन पञ्च वारुणन्त्रतः।। 6.40 ।।

गन्धद्वारेति मन्त्रेण स्नापयेद् गन्धवारिणा।

मधुवातेति मन्त्रेण मधुस्नानं समाचरेत्।। 6.41 ।।

घृतसामेति साम्ना वै घृतेन स्नापयेच्छिलाः।

परिगृह्येष्टकाः सर्वा अलंकृत्य यथाविधि।। 6.42 ।।

व्याघ्रादिचर्मसंयक्ते शयनीये निवेशयेत्।

नूतनेनैव वस्त्रेण छादयेत् गुरुसत्तमः।। 6.43 ।।

तोरणद्वारकुम्भांश्च पूजयेच्च ध्वजान् क्रमात्।

पूर्वस्यामुत्तरस्यां वा दिशि कुण्डं प्रकल्पयेत्।। 6.44 ।।

अथवा स्थण्डिले त्वग्नौ हुहुयात् कमलासने।

आज्यं तु मूलमन्त्रेण सूक्तेन चरुणा तथा।। 6.45 ।।

स्पर्शयेदिष्टकाः सर्वाः संपाताज्येन वै गुरुः।

स्वप्नाधिपतिमन्त्रेण जुहुयात् सर्पिषा शतम्।। 6.46 ।।

स्वप्नार्थं यजमानस्तु गुरुणा सह संविशेत्।

दुःखप्नदर्शने जह्यान्निर्माणं तस्य वेश्मनः।। 6.47 ।।

सुस्वप्ने परिदृष्टे तु परस्मिन् दिवसे गुरुः।

प्रावेशयेच्च प्रासादमिष्टकास्ताः सुपूजिताः।। 6.48 ।।

क्लृप्तस्य द्वारदेशस्य दक्षिणे खातभूतले।

पादमूलादधस्तात्ताः सोमान्तं तूर्यघोषिते।। 6.49 ।।

निदध्यान्मूलमन्त्रेण श्रीसूक्तेन श्रियो गृहे।

चतुरश्रे चतुर्मूर्तिव्यक्तिव्यूहं विचिन्तयेत्।। 6.50 ।।

चतुरश्रायते ध्यायेद् दिव्यं विद्यागमाभिधम्।

वृत्ते शान्तोदितं चक्रं संवृतावयवं स्मरेत्।। 6.51 ।।

अनन्तशयनं देवं ध्यायेत् वृत्तायते शुभे।

पुर्यष्टकं यदमलं कालपुष्करदेहभृत्।। 6.52 ।।

नाभिरन्ध्रोद्भवं विष्णोः स्थितमष्टदिगात्मना।

देवालये रमेऽष्टाश्रे स्मर्तव्यं वसुधागृहम्।। 6.53 ।।

सर्वगा ब्रह्मवदना द्योतकी सत्यविक्रमा।

संपूर्णा चेति कथिता शक्तयो विश्वधारिकाः।। 6.54 ।।

या शिला कलशाधारां संज्ञां तां विद्धि सर्वगाम्।

सामर्थ्यशक्तिसामान्यां निष्कलां पारमेश्वरीम्।। 6.55 ।।

संतर्प्य मूलमन्त्राच्च शिखामन्त्रेण पदम्जे।

अजनाभावध्येकमिति मन्त्रेण देशिकः।। 6.56 ।।

।। सप्तमोऽध्यायः ।।

गर्भन्यासक्रमं वक्ष्ये कमले श्रूयतां त्वया।

संपाद्य मृत्तिकाः पूर्वं स्थानेषु दशसु क्रमात्।। 7.1 ।।

शैले ह्रदे पुण्यतीर्थे वल्मीके कर्कटाशयात्।

नद्या वृषविषाणाग्रे दन्तिदन्ते पयोनिधौ।। 7.2 ।।

हले चैतेषु संभूताः प्रशस्ता मृत्तिकास्ततः।

कुमुदस्यारविन्दस्य कशेरूत्पलयोस्तथा।। 7.3 ।।

नीलोत्पलस्य पञ्चैतान् कन्दानपि समाहरेत्।

मनःशिलाहरीतालमञ्जनं श्यात्(3)सीसकम्।। 7.4 ।।

सौराष्ट्रं रोचनां चैव गैरिकं पारदं तथा।

वज्रवैडूर्यमुक्ताश्च स्फटिकं पुष्यशङ्खकम्।। 7.5 ।।

पद्मरागं चन्द्रकान्तं महानीलं समाहरेत्।

शालीनीवारकङ्कूंश्च प्रियङ्गुतिलमाषकान्।। 7.6 ।।

मुद्गांश्च यववेणूंश्च धान्यानि नव चाहरेत्।

हिरण्यं रजतं ताम्रमायसं त्रपुसीसकम्।। 7.7 ।।

सौवर्णं कूर्मरूपं च सौवर्णं सङ्खचक्रकम्।

नवगर्तसमायुक्तां मञ्जूषां सापिधानकाम्।। 7.8 ।।

संप्रोक्ष्य चास्त्रमन्त्रेण तस्या गर्तेषु शास्त्रवित्।

सर्वान् वस्तून् विनिक्षिप्य पिदध्याद् गुरुसत्तमः।। 7.9 ।।

वस्त्रयुग्मेन मञ्जूषां वेष्टयेत् कमलालये।

धान्यराशौ विनिक्षिप्य मूलमन्त्रेण देशिकः।। 7.10 ।।

ध्यात्वा प्रजापतींस्तत्र नवगन्धादिभिर्यजेत्।

अग्निमादीप्य शास्त्रोक्तं हरिं तत्र स्मरेत्पुरा।। 7.11 ।।

मूलेनाष्टोत्तरशतं नृसूक्तेन च षोडश।

इन्द्रादिलोकपालेभ्यो भुवनेभ्यस्तथैव च।। 7.12 ।।

पर्वतेभ्यः समुद्रेभ्य आदित्येभ्यस्तथा रमे।

वसुभ्यश्च मरुद्भ्यश्च मुनिभ्यस्तदनन्तरम्।। 7.13 ।।

वेदेभ्यः सर्वशास्त्रेभ्यः पुराणेभ्यस्ततः परम्।

पातालादिभ्यश्च दिग्भ्यश्च नागेभ्यश्च तथैव च।। 7.14 ।।

गणेभ्यः सर्वभूतेभ्यो नरेन्द्रेभ्यः ततः परम्।

गृहेभ्यश्चैव सर्वेभ्यो नक्षत्रेभ्यो यथाविधि।। 7.15 ।।

स्वाहान्तं जुहुयान्मन्त्री तिलाज्यसमिदाहुतीः।

तेभ्यः संपातमादाय निषिञ्चेद्गर्भभाजने।। 7.16 ।।

हुत्वा पूर्णाहुतिं पश्चादाचार्यः समुपोषितः।

शुभ्रवस्त्रोत्तरीयश्च भूषणैरप्यलंकृतः।। 7.17 ।।

गन्धमाल्यालंकृताङ्गो रात्रौ लग्ने सुशोभने।

भाजनं तत्समादाय वेदघोषैश्च मङ्गलैः।। 7.18 ।।

वाद्यघोषैश्च सहितः कृत्वा धाम प्रदक्षिणम्।

प्रविश्य गर्भभूभागं तस्य द्वारस्य दक्षिणे।। 7.19 ।।

कृतं श्वभ्रं पञ्चगव्यैः सेचयित्वा समंततः।

अर्ध्याद्यैर्गन्धपुष्पैश्च समभ्यर्च्य ततो गुरुः।। 7.20 ।।

दिग्गजोत्तमभृच्छेषफणीन्द्रशिरसि स्थिताम्।

मनस्यावेश्य वसुधां द्विहस्तां श्यामलां शुभाम्।। 7.21 ।।

परिचिन्त्य ऋतुस्नातामात्मानं च हरिं स्मरन्।

सर्वभूतधरे कान्ते पर्वतस्तनमण्डिते।। 7.22 ।।

समुद्रपरिधानीये देवि गर्भं धरे धर।

इति संप्रार्थ्य मञ्जूषां तस्मिन् गर्भे निधाय च।। 7.23 ।।

समुद्रपरिधानीये! देवि! गर्भं समाश्रय।

सुधया तु दृढीकृत्य ततः श्वभ्रं तु पुरयेत्।

त्रिचतुः पञ्चरात्रं वा रक्षां कुर्याद् दिवानिशम्।। 7.24 ।।

गर्भन्यासस्त्वयं देवि देवागारस्य वृद्धिदः।

अकृते गर्भविन्यस्ते(न्यासे)प्रत्यवायो महान् भवेत्।। 7.25 ।।

+++

+++

।। अष्टमोऽध्यायः ।।

प्रसादस्याथ वक्ष्यामि निर्माणं कमलेक्षणे।

ललादूनाधिकाच्चैव साङ्गुलै रुचितैः करैः।। 8.1 ।।

द्विद्वादशकरंयावत् तलेनैवाधिकेन तु।

शुभाय सिद्धये वृद्ध्यै गर्भगेहस्य वै रमे।। 8.2 ।।

कृत्वा क्षेत्राङ्गुलानां वा कराणां वा घनं पुरा।

त्यजेत्तदभितः सम्यग्यच्छेषं तद्विचार्य च।। 8.3 ।।

एकद्व्यष्टपर्यन्तं ध्वजधूपममृगेश्वराः।

श्वा च गोखरमातङ्गाश्चत्वारो वायसः शुभाः।। 8.4 ।।

एकत्रिपञ्चसप्ताख्याः सर्वत्रैव विधीयते।

एवमन्तर्भ्रमेणैव सह भित्तिगणेन तु।। 8.5 ।।

गर्भद्विगुणविस्तीर्णं क्षेत्रं देवगृहस्य च।

मन्दिरे त्वेकभित्तीये क्षेत्रमानमिदं स्मृतम्।। 8.6 ।।

गर्भोक्तं तत्त्रिभागे युक्तायुक्तेन वर्त्मना।

तत्रापि ह्रासवृद्धिभ्यामायशुद्धिं विचिन्तयेत्।। 8.7 ।।

एवं निर्जगतीकं च भागं पीठविवर्जितम्।

प्रासादक्षेत्रमानं च तद्युक्तमवधारय।। 8.8 ।।

षड्भागेनाथ पादेन त्रिभागेनोभयात्मना।

अथ कार्यं चतुर्दिक्षु तत्पञ्चांशैस्तु वै त्रिभिः।। 8.9 ।।

तृतीयांशेन वै मध्ये निर्गमस्तु विधीयते।

कोणात् कोणात् तु वै शेषं भागं भागं प्रवेशयेत्।। 8.10 ।।

उच्चं गर्भसमं पीठं तत्पीठेन दलेन वा।

पीठोक्तालयपीठस्य लक्ष्मस्थित्यन्तकल्पना।। 8.11 ।।

चतुर्दिक्षु विधेयो वै बहुधानन्तपूर्विका।

अथोच्छ्रायं तु वै क्षेत्रात् त्रिकोणं मन्दिरस्य च।। 8.12 ।।

कुर्याद् द्वयर्धगुणं चैव द्विगुणं वा यथेच्छया।

द्विरेकादशधा कुर्यात् तं च भागैः समं पुरा।। 8.13 ।।

विधेयं पीठवत्पश्चादेकांशेन मसूरकम्।

तदूर्ध्वविहिता जङ्घा गर्भमानेन चोन्नता।। 8.14 ।।

भवपारिषदैर्देवैर्लक्षिता शुभलक्षणा।

जङ्घायामंशयुग्मेन त्वोपयूनाधिकेन वै।। 8.15 ।।

कार्यं शिखरपीठं तु पूर्वलक्षणलक्षितम्।

किंतु प्रवेशनिर्यासौ तत्र चार्धांशसंमितौ।। 8.16 ।।

शिखरं चात्र विहितं भूमिकानवकान्वितम्।

संकोच्य तत्पुरासूत्रमादायोन्नतिसंमितम्।। 8.17 ।।

एकस्मादेव कर्णात्तु जङ्घोर्वीयात्प्रसार्य च।

संस्पृशेच्छिखरं पीठमञ्जसा तन्निरोध्य च।। 8.18 ।।

प्रासादाद्बहिराद्यन्तभूभागे कमलेक्षणे।

कर्णादूर्ध्वं नयेत्सूत्रं लाञ्छ्यमानं क्रमेण तु।। 8.19 ।।

शिखरोन्नतपर्यन्तं चतुर्दिक्ष्वेवमेव हि।

पर्यटेल्लाञ्छ्यमानं तु कर्णात्कर्णँ वरानने।। 8.20 ।।

यावत्कुमुदपत्राभा सा स्याच्छिखरमञ्जरी।

एवमालेख्य दृष्ट्या तु संपाद्यातन्तुपाततः।। 8.21 ।।

भूमिकाण्डप्रसिद्ध्यर्थं सूत्रस्य दशधा पुनः।

उपरिष्टात्तु भागेन भवेदामलसारवत्।। 8.22 ।।

भूमयो भागमानास्तु ततस्तस्यां समाचरेत्।

क्षयवृद्ध्या विधानं तु तद् द्विरष्टांशसंमितम्।। 8.23 ।।

विभिन्नपीठरचना तासु कार्या यथास्थितिः।

सचक्रैर्विविधैः पत्रैः प्रादुर्भावैस्तु चाखिलैः।। 8.24 ।।

नवैर्वा लाञ्छनैर्मूर्तैर्नृत्तगीतरसस्थितैः।

नवांशेनौर्ध्वभागात्तु स्वपादेन विनिश्चितम्।। 8.25 ।।

उष्णीषमूर्ध्वभूमेस्तु कार्यं वै रचनोन्वितम्।

शिष्टं कृत्वा स्वकं पीठमण्डस्यैकेन पूर्ववत्।। 8.26 ।।

द्वितीयेन ततः कर्णं तृतीयेनोर्ध्वगेन तु।

सुसमं श्रीयुतं कुर्यादन्तं धात्रीफलाण्डवत्।। 8.27 ।।

Sl.28-a, b,c,d is the same as sl.246-a,b,c,d

" 29-a, b,c,d " " 247-a,b,c,d

" 30-a, b,c,d " " 248-a,b,c,d

" 31-a, b,c,d " " 249-a,b,c,d

[ई.16]Sl.32=a, b,c,d " " 250-a,b,c,d)

नवधोष्णीषकं कृत्वा चतुर्भिर्वेदिकाभ्रमम्।

त्रिभागपृथुभागेन सस्तम्भा ह्यथ केवला।। 8.28 ।।

उन्नता शिखरार्धेन साप्युत्पलदलोपमा।

कार्या शिखरपीठोर्ध्वे दिव्यकर्मविभूषिता।। 8.29 ।।

ततः शुभतरं कुर्यात् मण्डपं स्तम्भसंमितम्।

भूषितं विहगेन्द्रेण बलिमण्डलकेन तु।। 8.30 ।।

चतुर्द्वारे तथा दिक्षु विधेयं मण्डपत्रयम्।

प्रवेशत्रितयोपेतं मण्डपे मण्डपं भवेत्।। 8.31 ।।

कुर्यान्मण्डपमुक्तं वा यथाभिमतनिर्गमम्।

रथोपरथकार्यं तु तेषां गर्भाद् विधीयते।। 8.32 ।।

निर्यासो दशमांशेन द्वादशांशेन वा रमे।

अथवा षोडशांशेन ते कार्या नेमिवत्पुनः।। 8.33 ।।

चतुर्दिक्‌पक्षसंलिप्ताः पीठकर्मविभूषिताः।

शिखरस्य चतुर्दिक्षु कुर्याद्‌द्वारगणं समम्‌।। 8.34 ।।

त्रिचतुःपञ्चषड्भागे ततो गर्भाद्विधीयते।

द्विगुणं चोन्नतत्वेन त्रिपञ्चनवशाखिकम्।। 8.35 ।।

युक्तं द्वार्स्थद्वयेनैव कुम्भेभदशनैस्तु वा।

एवं विमानं कृत्वा तु प्रतिष्ठां कारयेत्ततः।। 8.36 ।।

+++

+++

।। नवमोऽध्यायः ।।

श्रीः-

भगवन् पुण्डरीकाक्ष सर्वशास्त्रार्थवित्तम।

प्रासादभेदमधुना मह्यं त्वं वक्तुमर्हसि।। 9.1 ।।

भगवान्-

प्रभेदमधुना वक्ष्ये विमानानां सलक्षणम्।

भेदान् वक्तुमशक्यत्वात् किंचिदेवोपपाद्यते।। 9.2 ।।

तलाधिष्ठानभेदेन विमाना बहुधा रमे।

चतुरश्रा वर्तुलाश्च तथाष्टाश्रषडश्रकाः।। 9.3 ।।

चतुरश्रायताश्चैव वृत्तायतविभेदतः।

मस्तकग्रीवयोर्वृत्तं वैजयन्तं प्रचक्षते।। 9.4 ।।

मूले मूले यदि स्थूलमग्रेऽग्रे सूक्ष्मकं भवेत्।।

पुरोभागे महाघोणं त्रिदिक्षु स्वल्पनासिकम्।। 9.5 ।।

स्तूपीचतुष्कं नासायां विमाने चोभयोरपि।

वृत्तायतविमानं तद्रथधामाभिपूजितम्।। 9.6 ।।

सकर्णकूटशृङ्गाग्रं मध्ये भद्रं तथाविधम्।

श्रीविशालमिति प्रोक्तमष्टाश्रं स्वस्तिबन्धनम्।। 9.7 ।।

श्रीकरं चतुरश्रं तु षोडशाश्रं तु पुष्पकम्।

भद्रेण सहितं मध्ये मस्तके कर्णबन्धनम्।। 9.8 ।।

कोष्ठकं भद्रनास्यङ्गं सुवृत्तं गलमस्तकम्।

विमानं केसरं नाम सर्वालंकारशोभितम्।। 9.9 ।।

मुखे मुखे समावृत्तं शिरस्तु द्वित्रिनेत्रकम्।

सौमुख्यं कर्करीभूतं वृत्तगर्भगृहान्वितम्।। 9.10 ।।

मुखे तस्य महाघोणं विमानं चोभयोरपि।

स्तूपीयुग्ममयुग्मं वा नासिकाल्पं त्रिदिक्षु च।। 9.11 ।।

वृत्तायतं सुवृत्तं वा नाम्नैतत् स्यात्सुदर्शनम्।

चतुरश्रमधिष्ठानं तद्वत्कर्णं च मस्तकम्।। 9.12 ।।

चतुष्कूटेन संयुक्तं चतुष्कोष्ठसमन्वितम्।

शिखरं च महद्दिक्षु महानासाभिरन्वितम्।। 9.13 ।।

तोरणैर्वेदिभद्रैश्च नानाचित्रैर्विचित्रितम्।

नाम्नैतत् स्वस्तिकं प्रोक्तं विमानेषूत्तमं स्मृतम्।। 9.14 ।।

तदेव सौष्ठिकं निम्नमुन्नतं कोष्ठकं यदि।

अन्तः प्रस्तरसंयुक्तमेतद्विपुलसुन्दरम्।। 9.15 ।।

अंशमंशद्वयं सत्रिपादांशं साङ्घ्रिभागकम्।

भागद्वयं विभक्ताङ्घ्रिं प्रस्तरग्रीवमस्तकम्।। 9.16 ।।

पादोदये नवांशे तु द्वितलादिविमानके।

अन्तरप्रस्तरोपेतं कूटशालाभिरन्वितम्।। 9.17 ।।

नानालंकारसंयुक्तं नानापादैरलंकृतम्।

[विमानं पर्वतं प्रोक्तं विमानेषु सुपूजितम्।। 9.18 ।।

तदेव वर्तुलं वेदिकंदरं शिखरं घटम्।

अष्टकूटं चतुःशालायुक्तं सप्ताष्टनासिकम्।। 9.19 ।।

]

[कोष्ठकं निर्मलं मध्ये द्वित्रिदण्डेन सोष्टकम्।

समग्रीवशिरोपेतं कूटकोष्ठसमन्वितम्।। 9.20 ।।

नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलंकृतम्।]

चतुरश्रं सुवृत्तं वा नाभिभिर्बहुभिर्युतम्।। 9.21 ।।

नाम्नैतन्मन्दरं प्रोक्तं विमानं कमलालये।

तदेव शिखरे सार्धकोणकं तु चतुष्टयम्।। 9.22 ।।

चतुरश्रशिरोयुक्तं चतुष्कूटसमन्वितम्।

अनेकतलसंयुक्तं नानाधिष्ठानमद्भुतम्।। 9.23 ।।

सहस्रनासीसहितं तदर्धं पादमेव वा।

नाम्नैतत्स्वस्तिबन्धं स्यादनेकाङ्गोपशोभितम्।। 9.24 ।।

तदेव पौष्टिकं कोष्ठमन्तराप्रस्तरैर्युतम्।

हाराल्पं बन्धुरं निम्नं नवाल्पैरल्पनासिकम्।। 9.25 ।।

नानाचित्रसमाकीर्णमेतत् कल्याणकं स्मृतम्।

चतुरश्रमधिष्ठानं वृत्तगर्भगृहान्वितम्।। 9.26 ।।

सर्वालंकारसंयुक्तमेतत् कौबेरकान्तकम्।

तदेव चतुरश्रं स्याद् गर्भगेहमसूरकम्।। 9.27 ।।

वर्तुलं जन्मतस्तूपिकान्तं चेद्‌वृत्तहर्म्यकम्।

आयताश्रमधिष्ठानं षडश्रं कंधरं शिरः।। 9.28 ।।

नानालंकारसंयुक्तमेतत् नाम्ना मनोहरम्।

नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलंकृतम्।। 9.29 ।।

पादोपरिसमासीनस्वस्तिकाबन्धशोभितम्।

अनेकतलसंयुक्तं नानालंकारसंयुतम्।। 9.30 ।।

बहुनासीसमायुक्तं स्तूषिभिर्बहुभिर्युतम्।

भद्रकोष्ठमिदं नाम्ना चायतं चतुरश्रकम्।। 9.31 ।।

तदेव वर्तुलं कर्णकूटं कर्णशिरस्तथा।

चतुर्नासीसमायुक्तं वृत्तकूटमिदं भवेत्।। 9.32 ।।

तदेवाष्टांशमाधिक्यमायतं चतुरश्रवत्।

कर्णकूटं तथा कर्णमायतं वृत्तमस्तकम्।। 9.33 ।।

शेषं पूर्ववदुद्दिष्टं नाम्ना श्रीभोगसंज्ञितम्।

वृत्ते वृत्तायते चैव नासीभिर्बहुभिर्युतम्।। 9.34 ।।

अनेकतलसंयुक्तं नानाचित्रविराजितम्।

विमानादारकैर्युक्तमेतत्पुष्करमिष्यते।। 9.35 ।।

जलस्थलं विहायोर्ध्वे आयतं चतुरश्रकम्।

कर्णं च शिखरं तद्वत् चतुर्नासीसमायुतम्।। 9.36 ।।

नानाशोभान्वितं तत्स्याल्लम्बपञ्जरमीरितम्।

नाना मसूरकस्तम्भवेदिकाद्यैरधिष्ठितम्।। 9.37 ।।

विचित्रपादसंयुक्तम् जयाख्यं परिचक्षते।

[तदेवान्यैरलंकारैर्वेदाश्रं कंधरं शिरः।। 9.38 ।।

नानामसूरकस्तम्भवेदिकाद्यैरधिष्ठितम्।]

एवमादिविमानानि कारयित्वा च शिल्पिभिः।। 9.39 ।।

ततो मूर्धेष्टकाधानं कुर्याद्देशिकसत्तमः।

मूर्धेष्टकाविधिश्चापि मूलेष्टकसमो भवेत्।। 9.40 ।।

कुम्भादिपूजनं कृत्वा यजमानेन देशिकः।

तत्रैव रात्रिं निनयेज्जागरेण हरिं स्मरन्।। 9.41 ।।

प्रातर्नित्याह्निकं कृत्वा ध्यायन्नारायणं हरिम्।

शङ्खतूर्यनिनादेन वेदघोषेण संयुतः।। 9.42 ।।

शिला आदाय चर्त्विग्भिः प्रादक्षिण्येन मन्दिरम्।

आरोपयेच्च ताः सर्वा विमानस्योपरिस्थले।। 9.43 ।।

विमानाग्रमथारुह्य प्राङ्मुखः पुण्यवारिणा।

प्रोक्ष्य नारायणं ध्यात्वा स्थापयेत्तच्छिला रमे।। 9.44 ।।

स्तूप्याधारं ततः कुर्युः शिल्पिनोऽण्डसमं दृढम्।

बह्व्यीश्चेत्‌स्तूपिकाः कुर्युर्नीलोत्पलदलाकृतीः।। 9.45 ।।

दीर्घपीठामनश्रं वा षोडशाश्रमथापि वा।

चतुरश्रं वर्तुलं वाप्यष्टाश्रं वा प्रकल्प्य च।। 9.46 ।।

कुम्भाधारस्य देशे तु दलान् पद्मस्य कल्पयेत्।

संस्थापयेत् तदुपरि स्तूपिकास्तु यथेच्छया।। 9.47 ।।

एका वा द्वे च तिस्रो वा चतस्रो वा वरानने।

अष्टौ वा द्वादशा वापि षोडशा वापि विंशतिः।। 9.48 ।।

विमानकण्ठतुलितं लोहजं दारुजं तु वा।

संस्थाप्या स्तूपिका कीलमेकं वा बहु वा रमे।। 9.49 ।।

वृत्तायते विमाने तु चतुरश्रायतेऽपि वा।

युग्मं स्यात् स्तूपिकाकीलमपुनर्भवकाङ्क्षिणाम्।। 9.50 ।।

इतरेषामयुग्मं स्यात् स्तूपिका किल कल्पनम्।

युग्मं विंशतिसंख्याकमयुग्मं त्वेकहीनकम्।। 9.51 ।।

चतुरश्रे षडश्रे चाप्यष्टाश्रे त्वेककीलकम्।

स्तूपिका कीलमेकं स्यात् सर्वकामफलप्रदम्।। 9.52 ।।

कीलान्तमित्थं निर्माय विमानस्य च सर्वतः।

मूर्तीः संस्थाप्येद्विद्वान् शिल्पशास्त्रविचक्षणैः।। 9.53 ।।

इन्द्रमैन्द्र्यां विमानस्य कुमारं वापि पोत्रिणम्।

वासुदेवं श्रीधरं वा दक्षिणस्यामुमापतिम्।। 9.54 ।।

दक्षिणामूर्तिमथवा संकर्षणमथापि वा।।

सत्यं वापि वराहं वा प्रतीच्यामच्युतं तु वा।। 9.55 ।।

प्रद्युम्नं वा नृसिंहं वा तथोदीच्यां धनाधिपम्।

ब्रह्माणं वानिरुद्धं वाप्यनन्तं वा प्रकल्पयेत्।। 9.56 ।।

तलाधिके तु पूर्वोक्तान् क्रमेण परिकल्पयेत्।

ध्रुवबेरसमा एते भवेयुः शयनादिषु।। 9.57 ।।

इन्द्रादयस्तु दिग्देवा आसीना एव सर्वदा।

चतुरश्रे च वै धाम्नि चतुरश्रायतेऽपि वा।। 9.58 ।।

वृत्ते वृत्तायते वापि भवेयुः सद्मधारिणः।

वीरसेनः सुषेणश्च वीरनाथः सुभद्रकः।। 9.59 ।।

पूर्णश्च पुष्कराक्षश्च आनन्दो नन्दनस्तथा।

विष्णुपारिषदाः स्थाप्याः करालवदनान्विताः।। 9.60 ।।

तले तले विमानस्य सुरा विद्याधरास्तथा।

नृत्यन्तो बहुधा वेणुवीणापणवधारिणः।। 9.61 ।।

ममावताराः सर्वत्र कल्प्यास्तच्चेष्टितानि च।

भूतमालास्तथा कल्प्या नृत्यन्तो विकृताननाः।। 9.62 ।।

गरुडः शङ्खचक्रादिलाच्छनीयास्तले तले।

एवं मूर्तीः पुराकल्प्य वर्णलेपं प्रकल्पयेत्।। 9.63 ।।

अवश्यं वर्णलेपः स्यादिति शास्त्रविदो विदुः।

श्वेतं पीतं तथा रक्तं हरितं कृष्णमेव च।। 9.64 ।।

शास्त्रविचक्षणः।)

पञ्चवर्णाः पृथिव्याद्याः वर्णानामधिदेवताः।

मूर्तीनां युगभेदेन वर्णभेदा भवेद्रमे।। 9.65 ।।

कृते वलर्क्षस्त्रेतायामरुणो द्वापरे पुनः।

पीतः कलौ वासुदेवो घनश्यामः परःपुमान्।। 9.66 ।।

रक्तः संकर्षणो देवः प्रद्युम्नः कनकप्रभः।

श्यामोऽनिरुद्धः संप्रोक्तः केशवः कनकप्रभः।। 9.67 ।।

नारायणः श्वेतवर्णो माधवः श्यामवर्णकः।

गोविन्दः स्फटिकाभः स्याद्विष्णुः किञ्जल्कसंनिभः।। 9.68 ।।

मधुहन्ता रक्तवर्णः शिखिवर्णस्त्रिविक्रमः।

वामनो बालसूर्याभः श्रीधरः श्वेतपद्मभाः।। 9.69 ।।

हृषीकेशस्तटिद्वर्णः पद्मनाभस्तु नीलभाः।

बन्धूककुसुमस्येव वर्णो दामोदरः स्मृतः।। 9.70 ।।

पुरुषोत्तमः स्फटिकवर्णः श्यामवर्णस्त्वधोक्षजः।

नृसिंहो हेमवर्णः स्यादच्युतः पीतवर्णकः।। 9.71 ।।

जनार्दनस्तु रक्तः स्यादुपेन्द्रः श्यामलः स्मृतः।

हरिःस्यात्पीतवर्णस्तु कृष्णः कृष्णघनप्रभः।। 9.72 ।।

श्रीः सुवर्मसमा भूमिर्धरा श्यामार्जुनाथवा।

सरस्वती श्वेतवर्णा प्रीतिः स्याच्छ्वेतरक्तिमा।। 9.73 ।।

कीर्तिः रक्तास्फटिकवर्णा शान्तिस्तुष्टिस्तु पीतका।

पुष्टिः श्यामा त्वष्टवर्णास्त्वष्टानां कारयेद्गुरुः।। 9.74 ।।

मत्स्यः स्फटिकसंकाशः कूर्मः काञ्चनवर्णभाक्।

वराहः श्यामलो वर्णो नृसिंहश्चन्द्रवर्णकः।। 9.75 ।।

जामदग्न्यः सुवर्णाभो रामः श्यामलवर्णभाक्।

भरतस्य तथा वर्णो लक्ष्मणः कनकप्रभः।। 9.76 ।।

शत्रुघ्नो रक्तवर्णः स्यात् सीता हेमनिभा भवेत्।

माण्डवी रक्तवर्णा स्यादूर्मिला श्यामलाकृतिः।। 9.77 ।।

श्रुतकीर्तिः सिताङ्गीं स्याद्धनूमान् काञ्चनप्रभः।

अङ्गो रक्तवर्णः स्यात्सुग्रीवो हेमपिङ्गलः।

गुहो विभीषणश्चैव नीलो नीलसमप्रभः।

जाम्बवान् स्वर्णवर्णः स्याद्रामाश्रयगणस्त्वयम्।। 9.78 ।।

कृष्णदेहो नीलवर्णो रामः पाण्डुरवर्णभाक्।

कनकाभा रुक्मिणी स्यात्सत्या श्यामलवर्णिनी।। 9.79 ।।

रेवती रक्तवर्णा स्यात्सात्यकी नीलवर्णभाः।

यशोदा स्वर्णवर्णा स्याद् देवकी कनकप्रभा।। 9.80 ।।

अर्जुनः श्वेतवर्णः स्यात् कृष्णसेवापरा इमे।

कल्की च श्वेतवर्णः स्याद् ब्रह्मा च कनकाकृतिः।। 9.81 ।।

अनन्तो क्षीरवर्णः स्याद्ध गरुडः काञ्चनप्रभः।

रुद्रः शोणितवर्णः स्याद्धयग्रीवो वलर्क्षभाः।। 9.82 ।।

सेनानी श्यामलः प्रोक्तः श्वेतवर्णो विनायकः।

ब्राह्मी नीला रक्तवर्णा महेश्वर्यपरा तथा।। 9.83 ।।

कौमारी वैष्णवी श्यामा वाराही श्यामलप्रभा।

इन्द्राणी श्यामला प्रोक्ता चामुण्डा रक्तवर्णका।। 9.84 ।।

इन्द्रः श्यामोऽग्निररुणो यमः कालस्तथापरः।

निर्ऋतिर्नीलवर्णः स्याद् वरुणः श्यामलाकृतिः।। 9.85 ।।

वायुर्धूम्रः सितः सोमो रुद्रो रक्तोऽष्टदिग्गताः।

विजयः श्यामवर्णः स्यात् पद्मी पद्मनिभो भवेत्।। 9.86 ।।

गदाधरो हेमवर्णः कृष्णः खड्गी तथा परः।

शार्ङ्गी हेमनिभो वज्री मुसली श्वेतवर्णकौ।। 9.87 ।।

कनकः पाशधारी स्यादङ्कुशी कृष्णवर्णकः।

चण्डो रक्तः प्रचण्डश्च श्वेतः पीतो जयस्तथा।। 9.88 ।।

रक्तपीतनिभो धाता विधाता श्वेतवर्णकः।

सुभद्रभद्रावरुणो कृतान्तः श्यामलप्रभः।। 9.89 ।।

असुरध्वंसनो रक्तः कुबेराक्षस्तु पीतकः।

कुबेरो रक्तवर्णः स्याद् दुर्जयः कृष्णवर्णकः।। 9.90 ।।

प्रबलः श्वेतवर्णस्तु रक्तः स्याद्विश्वभावनः।

पुष्करः श्वेतवर्णः स्यात् संभवः श्यामलाकृतिः।। 9.91 ।।

सुशोभनः श्यामवर्णः प्रभवो रक्तवर्णभाक्।

सुभद्रः कुमुदः श्वेतः कुमुदाक्षोऽग्निकान्तिमान्।। 9.92 ।।

पुण्डरीकः सितः प्रोक्तो वामनः श्यामलाकृतिः।

शङ्कुकर्णो रक्तवर्णः सर्वनेत्रोऽसितप्रभः।। 9.93 ।।

सुमुखः श्यामलो वर्णो रक्ताभः सुप्रतिष्ठितः।

एवं विमानमूर्तीनां द्वारपानां च पार्षदाम्।। 9.94 ।।

वर्णलेपं कारयित्वा मण्डपान् कारयेत्ततः।। 9.95 ।।

+++

+++

।। दशमोऽध्यायः ।।

गर्भमन्दिरनिर्माणे संपूर्णो तदनन्तरम्।

गर्भगेहस्य तन्मानं तन्मानार्धाधिकं पुरः ।। 10.10.1 ।।

अर्धमण्डपनिर्माणं कुर्याच्छास्त्रोक्तवर्त्मना।

गर्भार्धसद्मनो भूमेः समं कुर्याद्विचक्षणः।। 10.2 ।।

अग्रेऽर्धमण्डपात् कुर्यात् नृत्तमण्डपनामकम्।

नृत्तार्धमण्डपस्याग्रे कुर्यादास्थानमण्डपम्।। 10.3 ।।

पार्श्वयोर्निर्गमार्थाय पुरतो वा वरानने।

सोपानानि क्वचिद्भद्रे कुर्याच्छिल्पिविचक्षणः।। 10.4 ।।

मण्डपेषु प्रक्लृप्तेषु प्राकारान् परिकल्पयेत्।

परिवारनिवेशार्थं शोभार्थं मन्दिरस्य च।। 10.5 ।।

अन्तर्मण्डलसंज्ञं स्यात् तत्सालं प्रथमं विदुः।

अन्तर्हारं द्वितीयं स्यान्मध्यहारमनन्तरम्।। 10.6 ।।

चतुर्थं पारिभद्रं स्यात् पञ्चमं पर्वताह्वयम्।

षष्ठं वैद्याधरं विद्यात् सप्तमं सर्ववेष्टनम्।। 10.7 ।।

चतुः पञ्चाष्टदण्डानां सालानामुच्छ्रयं भवेत्।

प्रथमावरणाद्येषु विस्तारो यत्र दृश्यते।। 10.8 ।।

आग्नेये पचनागारं दीर्घचुल्लीसमन्वितम्।

मध्येऽग्नियमयोः कुण्डं नित्यहोमाय कल्पयेत्।। 10.9 ।।

मरीच्यादिनिवेशार्थं वायुसोमान्तरे भवेत्।

बहिरावरणे कुर्याद् धान्यस्थापनवेश्मकम्।। 10.10 ।।

वाहनादिस्थितिश्चैन्द्रे पानीयं वारुणे भवेत्।

उत्सवे देवयजनं सोमेशान्तरे भवेत्।। 10.11 ।।

पाकस्थाने कूपमेकं बहिर्द्वौ कल्पयेद् रमे।

एवं बहुविधं स्थानं पुष्पोद्यानं तथा सरः।। 10.12 ।।

प्राकाराणामन्तरेषु कारयित्वा च शिल्पिभिः।

प्राकाराणां च सर्वेषामूर्ध्वस्थानेषु सर्वतः।। 10.13 ।।

गरुडान् शङ्खचक्रान्वा सिंहान् वापि च कारयेत्।

एकैकस्य च सालस्य चतुर्द्वाराणि कल्पयेत्।। 10.14 ।।

द्वारेषु गोपुराणि स्युश्चतुरश्रायतानि वै।

प्रवेशनिर्गमौ स्यातां द्वारेषु प्रतिगोपुरम्।। 10.15 ।।

गर्भं तु मण्डपादीनामग्निकोणे तु विन्यसेत्।

गोपुराणां भवेद्याम्ये गर्भन्यासं गुरूत्तमः।। 10.16 ।।

गोपुराणां च सर्वेषामन्तर्गर्भगृहस्य च।

द्वौ द्वौ कवाटौ सुदृढौ श्लक्ष्णौ तालघनान्वितौ।। 10.17 ।।

स्वर्णादिकीलैः पट्टैश्च सर्वतो बन्धयेद्रमे।

स्वर्णादिक्षुद्रघण्टाश्च नीरन्ध्रेण च योजयेत्।। 10.18 ।।

एवं गर्भविमानं च मण्डपां सालसंयुतान्।

कारयित्वा गोपुराणि ततो देशिकसत्तमः।। 10.19 ।।

प्रतिष्ठामारभेद्देवि तद्विधानमिहोच्यते।

प्रासादस्याग्रतः कुर्यात् कुण्डस्थापनमण्डपम्।। 10.20 ।।

सर्वोपकरणैर्युक्तं सर्वलक्षणसंमितम्।

सर्वतोऽष्टौ विमानस्य दिशि कुण्डान् प्रकल्पयेत्।। 10.21 ।।

तदभावे तु चतुरस्तदभावे पुरोदिते।

मण्डपे स्थापयेदग्निमेकमेव गुरूत्तमः।। 10.22 ।।

सौवर्णी राजती ताम्री स्तूपी दारुमयी तथा।

शिलामयी वा संस्थाप्या नो चेन्मूर्ध्ना विना भवेत्।। 10.23 ।।

तद्विमानं न पूर्णं स्याद्यत्नेन स्थापयेदतः।

तस्य द्वितीयस्य गोलस्य प्रमाणं बिम्बमुत्तमम्।। 10.24 ।।

अधिवासं रहस्येऽन्ये मण्डपे कल्पयेत् पुरा।

स्तूपिभिः सह शास्त्रोक्तविधानेन विचक्षणः।। 10.25 ।।

बिम्बस्य स्तूपिकानां च स्नानाद्यमखिलं चरेत्।

वस्त्रैराभरणैः पुष्पैरलंकृत्य सुपूज्य च।। 10.26 ।।

तस्मिन् रत्नादिसंयुक्ते कुम्भे बिम्बं निवेश्य च।

शनैः प्रासादपर्यङ्कमारोहेन्मूर्तिपैः सह।। 10.27 ।।

तत्र प्राक्ताडनादीनि क्षालनादीनि कारयेत्।

ततो बिम्बस्तूपिकां तां नयेदूर्ध्वं स साधकः।। 10.28 ।।

प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि गुरुः पद्मे स्थितः स्वयम्।

स्थाने मध्यमकुम्भस्य स्थापयेत् सुधया ततः।। 10.29 ।।

प्रतिष्ठासीति मन्त्रेण दृढी कुर्याद् गुरूत्तमः।

आचरेन्मन्त्रविन्यासं कुम्भे बिम्बसमन्विते।। 10.30 ।।

हृदाद्यं त्वनिरुद्धेन मूलमन्त्रेण देशिकः।

तत्राद्यमनुसंधाय ह्येकं कृत्वा परान्वितम्।। 10.31 ।।

संपूज्य स्थापयेत् स्तूपीः पार्श्वयोस्तस्य वै रमे।

सुधाभिः परिलिप्याथ मन्त्रानपि च विन्यसेत्।। 10.32 ।।

प्रासादपट्टिकायां तु पञ्चविंशतितन्तुभिः।

बध्वा परिसरं पश्चात् स्वयं बध्वा च कौतुकम्।। 10.33 ।।

[प्रतिष्ठाविधिवत् पूर्वं संभारानर्पयेत् क्रमात्।]

छायाधिवसनं कुर्यात् कटाहादिषु वै रमे।। 10.34 ।।

स्नपनं दर्पणे कुर्यात् मूर्तीनां मन्त्रवित्तमः।

नेत्रोन्मीलनमेतासां कुर्याच्छास्त्रोक्तवर्त्मना।। 10.35 ।।

ध्यात्वा विराजं वैमानं तत्तत्स्थानेषु देशिकः।

पादादारभ्य कुम्भान्तं लोकाध्वानं विचिन्तयेत्।। 10.36 ।।

तत्तत्स्थानेषु देवानां पूजनं कलशेष्वपि।

मण्डले च क्रमेणैव पूजनीया वरानने।। 10.37 ।।

प्रासादं परितः क्लृप्तकुण्डेष्वग्निं यथाविधि।

संस्कृत्य वासुदेवादीन् प्रभवाप्यययोगतः।। 10.38 ।।

संतर्पयेद्यथाशास्त्रमथवा तत्पुरस्स्थिते।

कुण्डे तु सकलं होममाचार्यः स्वयमाचरेत्।। 10.39 ।।

मन्त्रांस्तु पाठयेद्विद्वान् तत्प्रतिष्ठां नयेत् सुधीः।

पूर्णान्तमखिलं कृत्वा तद्विधानेन वै पुनः।। 10.40 ।।

क्षुरो हरेति मन्त्रेण सामगान् पाठयेद्रमे।

चक्रमामलसारस्य मध्यतः संनिवेशयेत्।। 10.41 ।।

यथाभिमतरूपं तु दिग्वक्त्रं चाम्बराननम्।

स्वशक्तिवर्णदण्डस्थं चण्डमार्ताण्डभास्वरम्।। 10.42 ।।

चक्रमन्त्रं न्यसेत्तस्मिन् वर्णाध्वानं पुरोदितम्।

गत्यागतिप्रयोगेण प्राक्‌प्रमेयज्ञलक्षणम्।। 10.43 ।।

नान्यथावत्पुरा ज्ञात्वा मन्त्रमूर्तिगतं विभुम्।

कुर्यात्ततोर्ध्वसंस्थानं नान्यथा तु वरानने।। 10.44 ।।

एवं चाभिमतं चक्रं सर्वविघ्नप्रशान्तकम्।

प्रतिष्ठाप्य तमभ्यर्च्य ततोऽस्त्रं समनन्तरम्।। 10.45 ।।

त्रियंशेन शिरोदेशात् पक्षिराजविभूषितम्।

संस्कृत्य ध्वजदण्डं च शिखामन्त्रं च विन्यसेत्।। 10.46 ।।

कृत्वास्त्रसंनिधिं तस्मिन् लाञ्छनाख्ये पुरा पटे।

निवेश्य ध्वजदण्डाग्रे गन्धाद्यैरर्चयेद्रमे।। 10.47 ।।

विमानस्तूपिकैका चेद्वासुदेवस्तु तत्र वै।

द्वे चेत्तयोर्देववरौ वासुदेवस्तथा परः।। 10.48 ।।

संकर्षणिस्त्रिषु स्थाप्या वासुदेवादिकास्त्रयः।

वासुदेवादिचतुरः प्रार्थयेच्च त्रिषु क्रमात्।। 10.49 ।।

कुम्भषट्‌के केशवादिषट्‌कं तत्र सुपूजयेत्।

कुम्भाष्टके केशवाद्यास्तत्र संप्रार्थयेद्रमे।। 10.50 ।।

कलशेषु द्वादशसु केशवादीन् नियोजयेत्।

युग्मयोगेन कुम्भानां स्थापनं मोक्षकाङ्क्षिणाम्।। 10.51 ।।

अयुग्मं स्यात्तदन्येषां स्वर्गादिफलकाङ्क्षिणाम्।

एवं कृत्वा मध्यकुम्भं तोयेन गुरुरात्मवान्।। 10.52 ।।

आरुह्य च विमानाग्रात् सर्वतः प्रोक्षयेद्रमे।

सुधामयादिबिम्बानां बृहत्या शिलयापि वा।। 10.53 ।।

कृतानामपि बिम्बानां पिण्डिकायां पुरा रमे।

रत्नलोहादिविन्यासं शिल्पिभिः कारयेत्ततः।। 10.54 ।।

औषधैश्च दृढीकृत्य विमानेन सहैव च।

मूलबेरादिबेराणां प्रतिष्ठां कारयेद् गुरुः।। 10.55 ।।

प्रासादस्य प्रतिष्ठेत्थं समासात् कथिता मया।

मण्डपानां च सालानां गोपुराणां तथैव च।। 10.56 ।।

शाखानां च कवाटानां प्रतिष्ठाविधिरुच्यते।

मण्डपं प्रथमादीनामास्थानान्तं तथैव च।। 10.57 ।।

प्राकारान् पचनागारमग्न्यगारादिकान् रमे।

संक्षालयेत् पुरा सर्वानङ्कुरानपि कल्पयेत्।। 10.58 ।।

कृत्वा पर्यग्निकरणं धूपयेत् सर्वतो दिशम्।

पञ्चगव्येन संशोध्य प्रोक्षयेत् पुण्यवारिणा।। 10.59 ।।

सुधाचूर्णैरलंकृत्य सिद्धार्थान् विकिरेत्ततः।

वास्तुक्षेत्रेशयोः पूजां कृत्वा देशिकसत्तमः।। 10.60 ।।

कुम्भानां स्थापनं कुर्यात् तेष्वावाह्य हरिं यजेत्।

शाखाकवाटयोः किंचिद् विशेषः कथ्यतेऽधुना।। 10.61 ।।

जलैः शाखाकवाटानि पञ्चोपनिषदा गुरुः।

क्षालयेद् गन्धमाल्याद्यैरलंकुर्याच्च वस्त्रतः।। 10.62 ।।

ततो मुहूर्ते विजये शाखास्थापनमाचरेत्।

शाखारन्ध्रे च रत्नादिविन्यासं मन्त्रवच्चरेत्।। 10.63 ।।

शाखासमीपरन्ध्रेषु कवाटानिधापयेत्।

शाखायां दक्षिणस्थायां ब्रह्माणं तूत्तरे भवम्।। 10.64 ।।

उदुम्बरे महालक्ष्मीं प्रार्थयेत् गुरुसत्तमः।

कवाटानामुपरितने दशमूर्तिर्लिखेन्मम।। 10.65 ।।

वेदशास्त्रपुराणानि मुनीनपि लिखेदधः।

कवाटकन्दपट्टे स्याद् विश्वनाथः प्रतिष्ठितः।। 10.66 ।।

कुञ्चिकायां कवाटस्य संस्थाप्यो विश्वभावनः।

एतान् कुम्भजले पूज्य तत्तत्स्थानेषु वै रमे।। 10.67 ।।

आवाह्य च कवाटेषु प्रोक्षयेन्मूलविद्यया।

एवं भगवतो विष्णोः सौधं गोपुरसंयुतम्।। 10.68 ।।

कारयित्वा शिल्पिवर्गैः प्रतिष्ठाप्य यथाविधि।

यजमानस्याभिमते कल्पयेन्मूलकौतुकम्।। 10.69 ।।

+++

+++

।। एकादशोऽध्यायः ।।

स्थितं यानसमारूढमासीनं लोकविक्रमम्।

शयनं विश्वरूपं च षड्विधं बिम्बमुच्यते।। 11.1 ।।

ममावतारभेदेषु तत्तत्कार्यानुरोधतः।

भिद्यते बहुधा देवि यजमानस्यानुरोधतः।। 11.2 ।।

चतुरश्रे सुवृत्ते च षडश्रे स्थापयेद् विभुम्।

स्थितं यानसमारूढमासीनं लोकविक्रमम्।। 11.3 ।।

वृत्तायते शयानं स्याच्चतुरश्रायते तथा।

अष्टाश्रये विश्वरूपमेकमालोक्य कल्पयेत्।। 11.4 ।।

अर्चारूपस्य निर्माणे पदार्था अपि षड्विधाः।

रत्नस्फटिकलोहाश्च शिला दारुश्च मृण्मयः।। 11.5 ।।

पूर्वपश्चिमतो बिम्बं न हीनं निर्मितं यदि।

तत्पूर्णं बिम्बमित्याहुः पूर्वभागं तु यत्र वै।। 11.6 ।।

मुखादिसहितं बिम्बमर्धचित्रं तदुच्यते।

पटादिलिखितं यत्तु तच्चित्रं हीनमुच्यते।। 11.7 ।।

रत्नैस्तु निर्मितं बिम्बं सर्वकामफलप्रदम्।

संपत्प्रदं स्वर्णबिम्बं रजतं ज्ञानदं भवेत्।। 11.8 ।।

सौभाग्यदायकं ताम्रमेवं त्रिविधमीरितम्।

यशोवित्तज्ञानदायि श्वेतशैलसमुद्भवम्।। 11.9 ।।

आराधनीयं विप्रेण तदन्यत्सर्वकामदम्।

क्षत्रियादिभिराराध्यं स्वेषां चैवेष्टसिद्धये।। 11.10 ।।

सिद्धा महर्षयो यत्र तपस्यन्ति द्विजा अपि।

मर्त्यागम्ये देवसेव्ये परिपक्वशिलामये।। 11.11 ।।

आचार्यः प्रथमं गत्वा बिम्बयोग्यां शिलां रमे।

सम्यक् परीक्ष्य चागत्य यजमानाय वेदयेत्।। 11.12 ।।

यजमानो गुरुश्चैव ब्राह्मणान् भोजयेत् पुरा।

तेभ्यश्चानुग्रहं प्राप्य यजमानेन सम्मितः।। 11.13 ।।

रथकारादिसहितो गत्वा तत्र प्रपां क्रियात्।

अङ्कुरार्पणपूर्वं हि स्थण्डिले स्थापयेद् घटान्।। 11.14 ।।

विन्यस्य परमेष्ठ्याख्यविद्यया कूर्चपल्लवैः।

अलंकृत्य पिधायास्याननुचक्रं च पूजयेत्।। 11.15 ।।

पुण्याहवारिणा प्रोक्ष्य सिद्धार्थांश्चक्रविद्यया।

विकीर्य चक्रमुद्रां च प्रदर्श्यानन्तरं गुरुः।। 11.16 ।।

मध्ये तु परमात्मानं करके च सुदर्शनम्।

इन्द्रादीनुपकुम्भेषु प्रापणान्तं समर्चयेत्।। 11.17 ।।

समित्सर्पिः पुष्फलैर्दलैः पञ्चभिरप्यथ।

मूलमन्त्रेण जुहुयात् पृथगष्टोत्तरं शतम्।। 11.18 ।।

चरुणापि नृसूक्तेन जुहुयात् षोडशाहुतीः।

वनदेवान् पर्वतांश्च गण्डशैलांस्तटानपि।। 11.19 ।।

शृङ्गांश्च निर्झरानब्धीन् वृक्षानप्योषदीरपि।

वनस्पतिं जरायुजानण्डजान् स्वेदजानपि।। 11.20 ।।

उद्भिदः सर्वभूतानि तित्रोऽपि व्याहृतीरपि।

नमस्तया च व्याहृत्या हुत्वा संपातमाहरेत्।। 11.21 ।।

पूर्णाहुतिं ततो हुत्वा संपातं स्पर्शविद्यया।

तस्यां शिलायां विन्यस्य बलिदानं च कल्पयेत्।। 11.22 ।।

दध्यन्नं रजनीचूर्णयुक्तं लाजानपूपिकाम्।

पयोदधिघृतं रम्भाशलाटूंश्चरुणा सह।। 11.23 ।।

दद्याच्च सर्वभूतेभ्यो बलिदानं तु देशिकः।

सुमुहूर्ते शिलां वीक्ष्य सिद्धार्थांश्चक्रविद्यया।। 11.24 ।।

दद्यात् बलिं प्रतिदिशं भूतेभ्यः कमलेक्षणे।

पुण्याहं वाचयित्वाथ प्रोक्ष्य पूरुषविद्यया।। 11.25 ।।

शिलां स्पृष्ट्वाथ मूलेन दत्वार्ध्यं प्रीतिमन्दिरे।

जपेदष्टोत्तरशतं मूलमन्त्रं गुरूत्तमः।। 11.26 ।।

बिम्बस्यानुगुणं कुर्यात् सूत्रपातं शिलाभुवि।

बिम्बं शीतलया कुर्यान्न तूष्णशिलया क्वचित्।। 11.27 ।।

यदि बिम्बं शीतया कुर्याल्लक्षणसंयुतम्।

तद्देवसंनिधौ संपत् सदा पूर्णा भवेत् ध्रुवम्।। 11.28 ।।

पुंलिङ्गशिलया कुर्यान्नादवत्या सदा हरिम्।

स्त्रीशिला पादपीठं स्याद्ररत्नन्यासं नपुंसके।। 11.29 ।।

शिलामेवं परीक्ष्याथ रथकारैस्तु भेदयेत्।

सा शिला निपतेद् भूम्यां न भवेद् बिम्बसाधने।। 11.30 ।।

मध्ये स्थितापि वा ग्राह्या तामुद्धृत्य गुरुः शिलाम्।

महाकुम्भजलैः प्रोक्ष्य ततः करकवारिणा।। 11.31 ।।

परिषिच्य प्रतिकृतिं शिल्पिभिः कारयेद् गुरुः।

देवीनां च श्रियादीनां निर्माणे स्त्रीशिला वरा।। 11.32 ।।

पुंशिला पादपीठे स्याद्रत्नन्यासं नपुंसके।

श्रीसूक्तेनैव देवीनां शिलासंग्रहणं चरेत्।। 11.33 ।।

मध्यकुम्भे श्रियं देवीं परितः कलशेषु च।

वागीश्वरीं क्रियां कीर्तिं लक्ष्मीं सृष्टिमतः पराम्।। 11.34 ।।

प्रह्वीं सत्यां ततो ब्राह्मीं करके च सुदर्शनम्।

यथा पूर्वं तदितरत् श्रियमग्नौ तु पूजयेत्।। 11.35 ।।

इतरा अपि चावाह्य वागीशाद्या यथाक्रमम्।

ब्रह्मादिकल्पने देवि घटस्थापनकर्मणि।। 11.36 ।।

ब्रह्मादीन् मध्यकुम्भस्थान् पूर्वादिषु यथाक्रमम्।

इन्द्रादीन् पूजयेत् विद्वान् करके च सुदर्शनम्।। 11.37 ।।

पूर्णाहुतिं ततः कुर्यात् संपाताज्येन वै शिलाम्।

स्पर्शयेत्तत्तदङ्गेषु मूलमन्त्रेण देशिकः।। 11.38 ।।

देवीब्रह्मादिबिम्बानि कारयेच्छिल्पिवर्गतः।

दारुणा यदि कल्प्येत बिम्बानि स्वार्थसिद्धये।। 11.39 ।।

दारुसग्रहणं कुर्याद् वृश्चिकादित्रिमासके।

वृश्चिकाद्यष्टमासेषु अगरुश्चन्दनोऽथवा।। 11.40 ।।

काश्मर्यो देवदारुश्च मधूकहरिचन्दनौ।

खदिरश्चार्जुनश्चैव कदम्बपनसौ तथा।। 11.41 ।।

बिल्वः पूर्वोक्तवृक्षा ये सारवन्तो न कोटराः।

सुषिरादिविहीनाश्च गृह्णीयात् तान् द्रुमाधिपान्।। 11.42 ।।

दग्धान् वक्रान् ग्रन्थियुक्तान् ससाखान् वर्जयेद्रमे।

शिलासंग्रहवद्धोमः सर्वः कार्यो यथाविधि।। 11.43 ।।

अनोकहानामङ्गानि प्रवालादीनि पूर्ववत्।

प्राचीनकुण्डे जुहुयात् सर्पिरादि गुरूत्तमः।। 11.44 ।।

प्रक्षालयेद् वृक्षमूलं वाससा छादयेद्रमे।

सदर्भेण स्मरन् मूलं प्रादक्षिण्येन गुरूत्तमः।। 11.45 ।।

मूर्तिभिश्च द्वादशभिर्मत्स्यादिभिरनुक्रमात्।

व्याहृतीभिस्ततः पश्चादुपतिष्ठेन्महीरुहम्।। 11.46 ।।

कर्मणा पूर्ववृत्तेन स्थावरत्वमुपागतः।

वृणोभि विष्णोर्बिम्बार्थं तव मोक्षाय वै द्रुम।। 11.47 ।।

स्थावरत्वादितो गच्छ दिव्यं रूपमनुत्तमम्।

प्राप्य योगांश्च विपुलान् वासुदेवप्रसादतः।। 11.48 ।।

अनुभूय ततो मोक्षं याहि सूरिनिषेवितम्।

इत्युपस्थाय मन्त्रेण रक्षासूत्रं तु बन्धयेत्।। 11.49 ।।

अनुक्तमन्यत्कर्तव्यं शिलासंग्रहवन्निशि।

प्रभाते देशिकः स्नात्वा मुहूर्ते शोभने शुचिः।। 11.50 ।।

छिन्द्याद् वृक्षं कुठारेण प्राङ्मुखः पुरुषात्मना।

रथकारस्ततो वृक्षं छेदयेद् गुर्वनुज्ञया।। 11.51 ।।

प्राच्यामुदीच्यां पतितस्तरुरभ्युदयावहः।

कुर्याद् बिम्बं प्रकाण्डेन शाखयाप्यनुरूपया।। 11.52 ।।

कुम्भोदकेन तं सिञ्चेद् ध्यात्वा तत्र स्थितं हरिम्।

मूलमन्त्रेण परितः सिञ्चेत् करकवारिणा।। 11.53 ।।

देवालयं तरुं नीत्वा धाममानानुसारतः।

आलये चाधिवासादि स्थापयित्वा द्रुमं भुवि।। 11.54 ।।

कुर्याद् बहिर्वने यद्वा सर्वं तद्वद्यथाविधि।

बिम्बमत्यद्भुताकारं शिलया द्रुमेण वा।। 11.55 ।।

कारयेत् संस्कृतेनैव त्वन्यथानर्थमाप्नुयात्।

कुर्याद्यतोक्तविधिना कृतं मोक्षाय वै भवेत्।। 11.56 ।।

+++

+++

।। द्वादशोऽध्यायः ।।

[श्री] भगवान्-

बिम्बनिर्माणमधुना वदामि कमलेक्षणे।

गर्भविस्तारमानं वा द्वारदैर्ध्यमथापि वा।। 12.1 ।।

प्रासादपादमानं वा हस्तमानेन वा रमे।

मूलप्रतिकृतिं कुर्याज्जन्मसर्वार्थसिद्धिदाम्।। 12.2 ।।

प्रतिमा गर्भविस्तारा श्रेष्ठा स्यात्कमलोद्भवे।

नवभागैकहीना तु मध्या प्रतिकृतिर्भवेत्।। 12.3 ।।

कनीयसी पञ्चभागेष्वेका हीना न संशयः।

चतुर्भुजं वा द्विभुजं यजमानेच्छया भवेत्।। 12.4 ।।

आसीनं वा शयानं वा स्थितं यानगतं तु वा।

त्रिविक्रमं विश्वरूपं कल्पयेयुर्यथाविधि।। 12.5 ।।

शयानस्याथ वक्ष्यामि प्रमाणं जलजोद्भवे।

आयामं गर्भगेहस्य भङ्क्त्वा भागं पुरा रमे।। 12.6 ।।

अष्टादशाद्भागमेकं त्यजेत् पादे शिरस्स्थले।

शेषस्य भागमेकं स्यात् किरीटस्य द्विभागकम्।। 12.7 ।।

किरीटशेषयोर्मध्ये भागमेकं परित्यजेत्।

अवशिष्टेन भागेन मूलमूर्तिं प्रकल्पयेत्।। 12.8 ।।

उत्तमोत्तममेतत्स्यादुत्तमं तूच्यतेऽधुना।

गर्भगेहान्तरायामं भङ्क्त्वा षोडशधा पुरा।। 12.9 ।।

मूर्ध्नस्स्थाने चतुर्भागं पादस्थाने द्वयं त्यजेत्।

अवशिष्टैर्दशांशैः स्याच्छयनस्योत्तमो विधिः।। 12.10 ।।

मूर्ध्नि पञ्च परित्यज्य पादयोस्त्रीन् त्यजेद्यदि।

अवशिष्टैश्च शयनं मध्यमं समुदाहृतम्।। 12.11 ।।

षड्‌भिर्मूर्ध्नि तथा पादे वर्जयेच्चतुरो यदि।

अवशिष्टषडंशैस्तु कृता मूर्तिः कनीयसी।। 12.12 ।।

स्थितस्य मूलबिम्बस्य शृणु मानं जलोद्भवे।

गर्भद्वारसमं बिम्बमुत्तमोत्तममिष्यते।। 12.13 ।।

उत्तमं त्वेकभागेन हीनं द्वारस्य वै रमे।

त्रिभागहीनमध्यं स्यात्त्वधमं त्वर्धमानकम्।। 12.14 ।।

आसीनस्याथ वक्ष्यामि बिम्बस्य कमलासने।

गर्भद्वारं चतुर्धा तु भङ्क्त्वा भागेन वर्धयेत्।। 12.15 ।।

भागत्रयेण संयुक्तां बिम्बप्रकृतिमुत्तमाम्।

मध्यमस्य द्वयोर्भागः कनीयानेकभाकः।। 12.16 ।।

गर्भगेहोन्नतिर्यावत्तदर्धं यानमुच्यते।

गर्भद्वारोन्नतेरर्धं बिम्बं यानगलोपरि।। 12.17 ।।

यानारूढोन्नतिः पूर्णा तत् त्रिभागेन मध्यमा।

अधमा स्यात्तदर्धेन विश्वरूपविधि शृणु।। 12.18 ।।

उन्नतिं गर्भगेहस्य भङ्क्त्वा द्वादशधोपरि।

भागमेकं परित्यज्य पीठे भागद्वयं तथा।। 12.19 ।।

उत्तमो विश्वरूपस्य मध्यमोन्नतिरुच्यते।

ऊर्ध्वे भागद्वयं त्यक्त्वा भागत्रयमधस्तथा।। 12.20 ।।

शिष्टैस्तु सप्तभिर्भागैर्विश्वरूपस्य चोन्नतिः।

उपरिष्टादधस्ताच्च परित्यज्य त्रिभागकम्।। 12.21 ।।

अवशिष्टैस्तु षड्भागैः कृता मूर्तिः कनीयसी।

लोकाक्रमणबिम्बस्य चैवमुन्नतिरिष्यते।। 12.22 ।।

स्थिते देवे तथा देव्यः आसीनास्ते तथैव ताः।

[स्थितस्य देव्य आसीना आसीनस्य स्थितापि वा।। 12.23 ।।

]

शयानेषु च देवेषु आसीना वा स्थितापि वा।

परतन्त्रः श्रियादीनामित्थं सृष्टिरुदाहृता।। 12.24 ।।

यानारूढे देववरे देवोत्सङ्गगता यदि।

तस्य बिम्बस्य सा देवी नान्या पार्श्वे विधीयते।। 12.25 ।।

परतन्त्रास्तु या देव्यः सौम्यवक्त्रा द्विबाहवः।

पारतन्त्रे कल्पनीया देवस्कन्धसमुन्नताः।। 12.26 ।।

तावत्येवोन्नतिर्भद्रे स्वतन्त्रे देवयोषिताम्।

यानस्कन्धसमारूढां शयानां वा स्थितां तथा।। 12.27 ।।

चतुर्भुजां द्विहस्तां वा स्वातन्त्र्ये परिकल्पयेत्।

शयितुर्मूलबिम्बस्य शयनं पञ्चधा स्मृतम्।। 12.28 ।।

उद्योगो योगभोगौ च सृष्टिः संहार एव च।

अनन्तभोगशयने मृद्वास्तरणकल्पिते।। 12.29 ।।

सोपधानशिरःपार्श्वे न्यस्तहस्तश्च दक्षिणः।

वामबाहूपरिन्यस्तवामजानूपलक्षितः।। 12.30 ।।

कीरीटहारकेयूरवनमालाविभूषितः।

श्रीवत्साङ्कः प्रसन्नास्य ईषदुत्थितकंधरः।। 12.31 ।।

एवं प्रकल्प्य शयनं तन्मानस्याङ्गुलयः पुरा।

भागत्रयोदशं नीत्वा तन्मानस्याष्टसंख्यया।। 12.32 ।।

श्रीभूम्योर्बिम्बकरणं कुर्यात् कमलसंभवे।

अर्चापीठशिरःपार्श्वे प्राञ्जलिं स्वस्तिकासनाम्।। 12.33 ।।

द्विभुजां तु श्रियं देवीं पादपीठे धरामपि।

देवस्य मौलिपार्श्वस्थभित्तौ स्युः सनकादयः।। 12.34 ।।

पृष्ठभित्तौ तु देवस्य स्वलक्षणशिरोऽन्वितान्।

द्विहस्तान् पुरुषाकारांश्चक्रादीनायुधांस्तथा।। 12.35 ।।

पादकुड्ये विधात्रादीन् देवानञ्जलिसंयुतान्।

कल्पयेद्यत्र शयनं तद्विदुश्चोत्तमोत्तमम्।। 12.36 ।।

अनन्तभोगशयने द्विभुजो वा चतुर्भुजः।

श्रीवत्साङ्कः प्रसन्नास्यो योगमेकः समास्थितः।। 12.37 ।।

शेषे शयानो द्विभुजश्चतुर्हस्तोऽथवा भवेत्।

श्रीमह्यवयवा लक्ष्मीरर्चनापीठपार्श्वयोः।। 12.38 ।।

बद्धाञ्जलिः खगेशश्च ब्रह्माद्यश्च तपोधनाः।

परितः खलु सेवन्ते योगं तमपरं विदुः।। 12.39 ।।

शेषे शयानो द्विभुजश्चतुर्हस्तोऽथवा भवेत्।

श्रीवत्साङ्कः प्रसन्नास्यः श्रीधरण्योः श्रियोऽथवा।। 12.40 ।।

विन्यस्योत्सङ्गयोः पादौ सुखं शेतेऽथवा स्वयम्।

श्रीमह्यवयवा सा श्रीर्बाहुमूलं समाश्रिता।। 12.41 ।।

देवस्य पादशय्याया अर्चनापीठपार्श्वयोः।

ब्रह्माद्या भित्तिदेश वा गन्धर्वा देवयोषितः।। 12.42 ।।

देवस्य भोगशयनं सेवन्ते नित्यशः किल।

सृष्ट्याख्यशयनं वक्ष्ये वासुदेवस्य वै रमे।। 12.43 ।।

शेषेऽश्वत्थदले वा स्याद् बालभूषणभूषितः।

अलकैः सुप्रसन्नास्यो बालो नीलाब्जकान्तिमान्।। 12.44 ।।

अमृताब्धौ सुखं शेते ब्रह्मा तस्य जगत्पतेः।

नाभीकमलमाश्रित्य बद्धाञ्जलिपुटः स्थितः।। 12.45 ।।

एतत् स्यात् सृष्टिशयनं संहारं शृणु पद्मजे।

अनन्तभोगशयने सहस्रफणशोभिते।। 12.46 ।।

चतुर्हस्तोऽष्टहस्तो वा भ्रुकुटीकुटिलाननः।

दंष्ट्राकरालवदनश्चक्राद्यायुधभूषितः।। 12.47 ।।

एक एव स्वयं शेते शयनेऽतिभयंकरः।

अर्चनापीठिकापार्श्वे श्रीर्वा लक्ष्मीः खगेश्वरः।। 12.48 ।।

कृताञ्जलिपुटौ स्यातां त्रिविक्रममथ शृणु।

द्विभुजो वा चतुर्बाहुर्भुजाष्टकयुतोऽपि वा।। 12.49 ।।

सव्यं पादं भुवि न्यस्य तदन्यं व्योम्नि विक्षिपेत्।

तृतीयपदविन्यासस्थानं देहीति दानवम्।। 12.50 ।।

पाणिना याचमानस्तु कल्पनीयश्च शिल्पिभिः।

तमेव वैनतेयस्य स्कन्धोपरि हरिं प्रभुम्।। 12.51 ।।

उदितं विक्रमं विद्धि विश्वरूपमतः शृणु।

द्विहस्तमेककण्ठं च प्रागादिषु यथाक्रमम्।। 12.52 ।।

वासुदेवादिवदनं वनमालाविभूषितम्।

वासुदेवाननादूर्ध्वं देवानां वदनान्यपि।। 12.53 ।।

ऋषीणां वदनानि स्युः संकर्षणमुखोपरि।

प्रद्युम्नवदनादूर्ध्वं दैत्यरक्षोमुखान्यपि।। 12.54 ।।

अनिरुद्धमुखान्नागगन्धर्वाणां मुखानि च।

[तत्तन्मुखानामुपरि]विविधान्याननान्यपि।। 12.55 ।।

पिशाचाजगरव्याघ्रनरपक्षिमुखान्यपि।

क्रमेण कल्पनीयानि तत्तदूर्ध्वं पुनः पुनः।। 12.56 ।।

कण्ठोऽदोदेशमारभ्य पादान्तं पुरुषाकृतिः।

विश्वमूर्तेर्भगवतश्चैवं रूपं प्रकल्पयेत्।। 12.57 ।।

आलयादिषु निर्माय पूजनं त्वतिसाहसम्।

तस्मान्न कल्प्या सर्वत्र जगतः क्षेममिच्छता।। 12.58 ।।

+++

+++

।। त्रयोदशोऽध्यायः ।।

भगवान्-

मुख्यमूर्तिः शिलाभिर्वा लोहैर्वा दारुभिस्तु वा।

सुधाभिर्वा प्रयत्नेन मृदाभिर्वाभिकल्पयेत्।। 13.1 ।।

मुख्यमूर्तिमृत्तिकया कर्तुमिच्छति चेद्रमे।

आरभ्य वत्सरान्तेन कुर्यात्ताः शास्वतीः समाः।। 13.2 ।।

तिष्ठेयुर्नात्र संदेहो रचना तु तथाविधा।

यद्यत् क्रमेण कर्तव्यं मूर्तीनां वस्तुलेपनम्।। 13.3 ।।

तत्प्रकारं प्रवक्ष्यामि शृणुष्व कमलालये।

प्रथमं दारुसंघातो द्वितीयं रज्जुवेष्टनम्।। 13.4 ।।

मृदालेपस्तृतीयस्तु तुरीयो नाडिबन्धनम्।

पञ्चमो रज्जुवेष्टः स्यान्नारिकेलत्वचा पुनः।। 13.5 ।।

मिश्रिता मृत्तिका षष्ठी सप्तमं रज्जुवेष्टनम्।

अष्टमः शर्करालेपो नवमं मटयोजनम्।। 13.6 ।।

भूषणं दशमं विद्धि शुक्लालेपमतः परम्।

द्वादशो वर्णलेपः स्यात्तत्तनमूर्त्यनुसारतः।। 13.7 ।।

वर्णलेपविधानं तु मूलमूर्तेर्विना भवेत्।

[चन्दनागरुतैलाद्यैर्मूलबिम्बानुलेपनम्।]

पुरोदितानां बिम्बानां मूलानां मानमुच्यते।। 13.8 ।।

ऋज्वीमेकां पुरा भूमौ मूर्तिं शिल्पी विलेखयेत्।

तत्र मानादिकं सर्वमादाय तदनन्तरम्।। 13.9 ।।

तरुणा शिलया वापि कल्पयेद् बिम्बमुत्तमम्।

अष्टाधिकशतांशो यः सोन्नतेरङ्गुलो भवेत्।। 13.10 ।।

द्वे अङ्गुले कला नेत्रं गोलकं भाव एव च।

अङ्गुलादष्टभागो यः स यवः परिकीर्तितः।। 13.11 ।।

षट्कलं च परिज्ञेयं तालं बिम्बादिकर्मणि।

मुखाङ्गनाभिमेढ्रक्ष्मास्तालमानास्तथोरुयुक्।। 13.12 ।।

द्वितालं च तथा जङ्घे गुल्फजानुगलं च कम्।

त्र्यङ्गुलं त्र्यङ्गुलं ज्ञेयमित्युन्मानमुदाहृतम्।। 13.13 ।।

जटाधराणां बिम्बानां दीर्घह्रासवशेन तु।

चतुष्कलं च त्रिकलं मानं मानाद्बहिः क्षिपेत्।। 13.14 ।।

त्रिपञ्चसप्तशिखरो मौलिरष्टकलोन्नतः।

निर्जटानां ललाटोर्ध्वे मकुटं वा सुशोभनम्।। 13.15 ।।

कलेन ह्रासवृद्धिस्तु कार्ये त्वत्र ह्यवेक्षया।

यथोदितेषु भागेषु एकैकेनाङ्गुलेन तु।। 13.16 ।।

आस्यनासाललाटार्थं वदनांशं भजेत् त्रिधा।

ततोऽग्रतः कलामानं घ्राणं स्यात् तिलपुष्पवत्।। 13.17 ।।

कलार्धेन तु विस्तारः सोन्नतिस्तत्पुटद्वयम्।

नासाग्रग्राहनिर्मुक्तं गोजिमानं चतुर्यवम्।। 13.18 ।।

तच्चतुर्यवमानेन घ्राणाग्रेणान्तरीकृतम्।

अर्धाङ्गुलं चोत्तरोष्ठमधरोष्ठं तु साङ्गुलम्।। 13.19 ।।

गोलकं चुबुकं विद्धि सृक्विण्यौ चतुरङ्गुले।

आद्यस्य नासिकांशस्य मध्यभागसमाश्रिते।। 13.20 ।।

कुर्यान्नेत्रश्रुतिच्छिद्रे तत्र नेत्रे कलान्तरे।

कलायामसमं दैर्घ्यात् कलार्धेन तु विस्तृतम्।। 13.21 ।।

यदुत्पलदलाकारं द्वियवेनाधिकं तु तत्।

कुर्यात् पद्मदलाकारं नेत्रार्धं वृत्ततारकम्।। 13.22 ।।

तारदैघ्यं त्रिभागेन त्वाद्यस्यान्यस्य चाधिकम्।

यवेनैकेन वार्धेन ज्योतिस्तत्पञ्चभागकम्।। 13.23 ।।

त्रिभागेनापि विहितं तत्पद्मदललोचनम्।

द्विषड्यवं, नेत्रकोशं विस्तारेण यवाधिकम्।। 13.24 ।।

सार्धाङ्गुलद्वयं दैर्घ्यात् द्वे कले भ्रूलते स्मृते।

मध्यतो द्वियवे बालचन्द्रतुल्ये सुलक्षणे।। 13.25 ।।

तदन्तरं कलार्धं च तत्कोटिसमसूत्रके।

श्रोत्रे द्व्यङ्गुलविस्तीर्णे आयामेन द्विगोलके।। 13.26 ।।

द्वियवः कण्ठपरिधिपर्वणी द्वे चतुर्यवे।

मध्यं ताभ्यां तथा विद्धि द्रोणी सार्धाङ्गुला तु वै।। 13.27 ।।

कलार्धेन तु तच्छिद्रं पाशमानं यथारुचि।

अङ्गुलाद्विकलान्तं तु वैषम्यमपि यत्र तत्।। 13.28 ।।

अन्तश्छिद्रैर्विनिर्मुक्तं तद्विज्ञेयं चतुर्यवम्।

सदलंकरणोपेतमेवं श्रोत्रद्वयं स्मृतम्।। 13.29 ।।

चतुष्कलं ललाटं तु शिखरे द्वे द्विगोलके।

उच्छ्रायात् त्र्यङ्गुले चैव ह्यग्रतोऽङ्गुलविस्तृते।। 13.30 ।।

केशभूमेः समुद्भूतं ललाटोपरि संस्थितम्।

कुर्यात् कलार्धमानं तु वक्त्रं चालकसंश्रयम्।। 13.31 ।।

कपोलपरिधिं कुर्यात् कर्णात् कर्णगतं समम्।

तन्मध्ये वर्तुलौ भाण्डौ परिच्छिन्नौ पुरोदितैः।। 13.32 ।।

शिरसः परिणाहं तु विद्धि षट्‌त्रिंशदङ्गुलम्।

श्रोत्रकोटिद्वयाच्चैव मस्तकस्य यदन्तरम्।। 13.33 ।।

सत्कम्बुसदृशी ग्रीवा मूलमध्याग्रतो हि सा।

परिधेर्द्वदश कला एकविंशाङ्गुलाग्रतः।। 13.34 ।।

अष्टादशाङ्गुला चैव स्वाङ्गात् त्र्यंशेन विस्तृता।

तन्मूलविस्तृतौ स्कन्धौ तुङ्गौ वृत्तायतौ समौ।। 13.35 ।।

षडङ्गुलं तद्बाहुल्यं बाहुमानमथोच्यते।

स्कन्धोत्तमाङ्गं त्रिकलं सन्ध्यन्तं षट्‌कलं स्मृतम्।। 13.36 ।।

संधेर्वै मणिबन्धान्तं मानं नवकलं स्मृतम्।

मणेर्मध्यमशङ्खान्तो हस्तः सप्ताङ्गुलो मतः।। 13.37 ।।

परिज्ञेयं कलाहीनं तन्मानं मध्यमाङ्गुले।

तच्चतुर्यवहीनां च सा वामा तु प्रदेशिनी।। 13.38 ।।

द्विकला च परिज्ञेया साङ्गुष्ठा तु कनीयसी।

द्विपर्वा च स्मृतोऽङ्गुष्ठः सर्वाश्चाङ्गुलिविस्तृताः।। 13.39 ।।

सर्वासां मूलपर्यन्ताद् ह्रासयेच्च यवं यवम्।

अग्रपर्वार्धमानेन कार्या लिङ्गोपमा नखाः।। 13.40 ।।

मानमङ्गुष्ठमूलस्य परिधेश्च यदङ्गुलम्।

तच्चतुर्यवहीनें च ज्ञेयं त्रिष्वङ्गुलीषु च।। 13.41 ।।

न्यूनाङ्गुले कला सार्धा प्राग्वद् ह्रासश्च वेष्टनात्।

अङ्गुष्ठमङ्गुलं चाग्रात् तिस्रो वा षड् यवा स्मृताः।। 13.42 ।।

अर्धाङ्गुलाग्रतो न्यूना विद्धि मध्यक्रमक्षतम्।

न च लक्षा समं चाग्रात्साङ्गुलद्वितलं करः।। 13.43 ।।

ईषन्निम्नतलं चैव लक्ष्मरेखाविभूषितम्।

शाखामूलावधेः पाणिबाहुल्यं द्वे यवेऽङ्गुलम्।। 13.44 ।।

चतुर्यवाधिकं चैव मणिबन्धावदेर्भवेत्।

मध्ये कलार्धतुल्यं तु तद्बाहुल्यं भवेद् रमे।। 13.45 ।।

मणिबन्धावधेर्बाहुवेष्टनं षट्‌कलं स्मृतम्।

संधेः सप्तकलं विद्धि साङ्गुलं त्रियवं स्मृतम्।। 13.46 ।।

हीनमर्धाङ्गुलेनैव मूलाद्वै नवगोलकम्।

तथैव संधेरूर्ध्वं तु विस्तारः प्राग्वदत्र च।। 13.47 ।।

अत्रापि पूर्ववद् दृष्ट्वा कार्यान्तस्था क्षिति स्वयम्।

तालं गलावधेस्त्यक्त्वा तन्मानेनान्तरीकृते।। 13.48 ।।

स्तनद्वयं समं कुर्यात् तद्धारा च समांसला।

निम्नं हृद्गोलकार्धेन ऊर्ध्वतो रत्नराड्युतम्।। 13.49 ।।

स्तनाभ्यां त्रिकलौ बाह्यौ त्रियवं स्तनमण्डलम्।

यवोन्नतं तथा चाग्राद् विस्तृतं तेन चूचुकम्।। 13.50 ।।

लोचनं त्रियवं सार्धं कक्षमानमुदाहृतम्।

स्कन्धमानविनिर्मुक्तं षष्ठमं शालयेश्शमम्।। 13.51 ।।

द्रोणीनिकायसदृशमध्यराशेः समांसलम्।

कक्षान्तर्वेष्टनं विद्धि पञ्चतारं सलोचनम्।। 13.52 ।।

विनाङ्गुलद्वयेनैव द्वे ताले द्विगुणीकृते।

यवत्रयसमायुक्ते विद्धि तत्कुक्षिवेष्टनम्।। 13.53 ।।

त्रियवोना कलामानं विज्ञेयं नाभिमण्डलम्।

तन्मानं स्यात् त्रियवोनं तु तं निम्नतं विधीयते।। 13.54 ।।

परिधिर्नाभिमध्ये तु त्रितालः स त्रिलोचनम्।

षड्गोलकं च तन्मानं परिध्यर्धं कटेः स्मृतम्।। 13.55 ।।

करिकुम्भोपमौ पीनौ परितः पञ्चगोलकौ।

स्फिजौ कौपीनराजीव द्व्यङ्गुला मूलतः स्मृता।। 13.56 ।।

परितो द्व्यङ्गुलं मानं मेढ्रं तु त्रिकलं भवेत्।

चतुर्यवं च तत्कोशं वेष्टनं तु षडङ्गुलम्।। 13.57 ।।

द्व्यङ्गुलौ वृषणौ दैर्घ्यान्मूलान्तसमविस्तृतौ।

परितो द्व्यङ्गुलं विद्धि पायुरन्ध्रं सुवर्तुलम्।। 13.58 ।।

ऊरुमानं परिज्ञेयं मध्यभूमेर्नवाङ्गुलम्।

षट्कलं मूलदेशाच्च अग्रान्तं त्रिकलं स्मृतम्।। 13.59 ।।

हीनमेकाङ्गुलेनैव द्विकलं जानुमण्डलम्।

विस्तारेणोन्नतत्वेन चतुर्यवसमं तु तत्।। 13.60 ।।

जङ्घामूले परिज्ञेयं वेष्टनं नवगोलकम्।

द्विसप्ताङ्गुलकं मध्ये सार्धपञ्चकलं ततः।। 13.61 ।।

अत्रापि वेष्टनं विद्धि तृतीयांशेन विस्तृतम्।

मध्यमूलावसानेभ्यो विस्तारमानुगुण्यतः।। 13.62 ।।

भुजाभ्यां मध्यदेशस्य तथाङ्गुलिगणस्य च।

ऊरुयुग्मस्य जङ्घाभ्यामापाद्या द्विपहस्तता।। 13.63 ।।

सतालभङ्गमानं च दैर्घ्यं वै चरणं स्मृतम्।

पार्ष्णिद्विगोलकतते तन्मध्ये साङ्गुले कले।। 13.64 ।।

द्विकलं चाश्रितं चैव बाहुल्येन कला समम्‌।

पदमङ्गुष्ठनिकटात् त्रियवोनं विदुर्बुधाः।। 13.65 ।।

बाहुलं च कलामानं गुल्फदेशाच्च साङ्गुलम्।

कनीयोऽङ्गुलिमूलाच्च गुल्फान्तं पिण्डिकाङ्गुलम्।। 13.66 ।।

जङ्घावसानदेशाच्च वेष्टनं सप्तलोचनम्।

कलाहीनं तथैवाग्रात् परिणाहो विधीयते।। 13.67 ।।

चरणं विधिना तेन कूर्मपृष्ठसमं भवेत्।

त्र्यङ्गुलेन च तद्दैर्घयमङ्गुष्ठस्य च दीर्घता।। 13.68 ।।

पञ्चाङ्गुलः परिज्ञेयः परिधिस्तत्र वै रमे।

यवद्वयाधिका कार्या तद्दैर्ध्यात्तु प्रदेशिनी।। 13.69 ।।

अङ्गुष्ठायामतुल्याथ कार्या वै पदमध्यगा।

मध्याङ्गुले द्विरष्टांशहीना तदनु या स्थिता।। 13.70 ।।

तद्वत्तदनुगा या च त्रिपर्वास्तास्तु पूर्ववत्।

संयुक्ता नखजालेन कूर्मपृष्ठोपमेन च।। 13.71 ।।

द्विकलं तु यवार्धेनं पादतर्जनिवेष्टनम्।

चतुश्चतुर्यवोनं च तच्छेषाणां प्रकीर्तितम्।। 13.72 ।।

सर्वे समांसलाः सौम्याः समास्त्ववयवाः शुभाः।

दशनं वलिबाह्यस्थे दंष्ट्रो सप्त यवोन्नते।। 13.73 ।।

यवद्वयोन्नतं मानं मध्यदन्तचतुष्टयम्।

तत्पक्षगानां सर्वेषां मानं विद्धि चतुर्यवम्।। 13.74 ।।

द्वियवं द्विजविस्तारमग्रान्मूलाद्यवद्वयम्।

तत्सार्धं मध्यदेशाच्च सर्वे दन्ता निरन्तराः।। 13.75 ।।

लोमप्रदक्षिणावर्तमयुग्जन्मोत्थितं शभम्।

सुनिश्चितं हितं चैतन्मानमव्यभिचारि यत्।। 13.76 ।।

मनोहारित्वमेकत्र रूपलावण्यभूषितम्।

सर्वदा चानयोर्विद्धि अन्योन्यत्वेन संस्थितम्।। 13.77 ।।

सुसौन्दार्यं तु मानस्य क्वचिदाक्रम्य वर्तते।

लावण्यस्य क्वचिन्मानं समाच्छाद्यावतिष्ठते।। 13.78 ।।

यथाभिरूपवान् लोके दरिद्रोऽभ्येति मान्यताम्।

विरूपोऽप्यतिवित्ताढ्यो नारूपो नैव निर्धनः।। 13.79 ।।

एवं द्वयोऽन्वितं बिम्बमनादेयत्वमेति च।

आदेयमेकयुक्तं च नित्यं यस्मान्महामते।। 13.80 ।।

सम्यङ्माने च सौन्दर्ये भक्तानुग्रहकाम्यया।

मन्त्रसंनिधिशक्तिर्वै सफला ह्यवतिष्ठते।। 13.81 ।।

सा सम्यक्प्रतिपन्नस्य बिम्बे दृग्गोचरस्थिते।

अमूर्ता ह्लादयत्याशु ज्ञात्वैवं यत्समाचरेत्।। 13.82 ।।

मानोन्मानप्रमाणानामथ सौन्दर्यसिद्धये।

ऋजोः सुसमपादस्य त्र्यङ्गुलं चरणान्तरम्।। 13.83 ।।

तद्वै विषमपादस्य अग्रात्तालसमं स्मृतम्।

तत्पार्ष्णिद्वयमद्यात्तु परिज्ञेयं द्विगोलकम्।। 13.84 ।।

स्थित्यर्थं ब्रह्मनाड्या वै तथा मार्गद्वयस्य च।

सूत्रेण सुसमे कुर्याद् देहोत्थे दक्षिणोत्तरे।। 13.85 ।।

समपादस्य बिम्बस्य ललाटान्मेढ्रमस्तकम्।

प्रसार्य सूत्रमाच्छाद्य तेन नाभिहृदन्तरम्।। 13.86 ।।

घ्राणाग्रमलकानां च सिद्धिर्यस्तिलकोर्ध्वगः।

एवं विषमपादस्य दक्षाङ्गुष्ठाग्रगां नयेत्।। 13.87 ।।

गात्रसाम्यं समापाद्यं क्षेत्रात् क्षेत्रगतेन वै।

सूत्रेण सर्वबिम्बानां वैषम्यं व्यपवर्तते।। 13.88 ।।

चतुस्त्रिद्व्यश्रपरितः परिशुद्धायतिः शुभा।

अशुभापरिशुद्धा तु व्यत्यया बिम्बनिर्मिता।। 13.89 ।।

ललाटमश्ववक्त्रस्य विस्तारं द्वादशाङ्गुलम्।

अष्टलोचनमायामादग्रतश्चतुरङ्गुलम्।। 13.90 ।।

कलाग्रसुषिरे घ्राणरन्ध्रे भागान्तरीकृते।

अष्टाङ्गुले तु हनुके सृग्विण्यौ द्वेऽथ तत्समे।। 13.91 ।।

मध्यतः श्रोत्रशुक्ती द्वे द्व्यङ्गुले द्विकलोन्नते।

द्व्यङ्गुलं घ्राणवंशं तु तदूर्ध्वं द्विकलं स्मृतम्।। 13.92 ।।

विद्धि वक्त्रविकासं च द्वियवं चाग्रतः क्रमात्।

तमेव हि यवांशेन हन्वन्तं तनुतां नयेत्।। 13.93 ।।

घ्राणवंशस्य पक्षौ द्वौ मध्यनिम्नौ च संहतौ।

यवद्वयेन सार्धेन दृग्घ्राणाभ्यां तु चान्तरे।। 13.94 ।।

अधोदलं तु दृग्द्रोणेः यवनेन कुञ्चितम्।

ललाटं सालकं प्राग्वद् दृङ्मध्यं साङ्गुला कला।। 13.95 ।।

नृसिंहस्य मुखं विद्धि परितश्चाष्टलोचनम्।

तदोष्ठखण्डदेशाच्च कुर्यात्कर्णद्वयोत्थितम्।। 13.96 ।।

तत्कर्णद्वयमानेन ललाटान्तं नयेत् पुनः।

प्रमाणात् प्राक् प्रणीताच्च संरंभाद् घ्राणलक्षणम्।। 13.97 ।।

प्रप्लुतं विकसच्छिद्रं घ्राणवंशान्वितं भवेत्।

तच्छिद्रे पूर्वमानाच्च स्वस्य वै त्रियवाधिकम्।। 13.98 ।।

सगोलमुत्तरङ्गेषु सकलांशं च लोचनम्।

अधरोष्ठं परिज्ञेयं सचतुर्यवमङ्गुलम्।। 13.99 ।।

सार्धं चतुष्कलं वक्त्रं शेषायामो हनोः स्मृतः।

तद्विकासः परिज्ञेयो नेत्रमानं यवाधिकम्।। 13.100 ।।

अग्रतो ह्रासमायाति सृक्विण्यन्तं हि चाङ्गुलम्।

सर्ववृत्तं तदर्धेन नेत्रयुग्मं सविस्मयम्।। 13.101 ।।

पूर्ववद्विस्तृतं श्रोत्रं कलार्धेन तदुन्नतेः।

तुल्यां चन्द्रकलायुग्मयोगस्य भ्रूस्त्रिगोलकम्।। 13.102 ।।

तन्मानं तु कलामानं शङ्खावर्तोपमं महत्।

भागमानं समावृत्तं कार्यं तच्छिरसि स्फुटम्।। 13.103 ।।

वराहस्याननं दैर्घ्यं सार्धतालं विधीयते।

विस्तारेण ललाटाच्च तन्मानं द्व्यङ्गुलान्वितम्।। 13.104 ।।

सौम्यरूपस्य च विभोः प्रोद्यतस्य कलान्वितम्।

तच्चतुर्थांशमानेन पोत्रदेशस्य विस्तृतिः।। 13.105 ।।

तस्योपरिष्टाद् बाहुल्यं तत्समं त्वङ्गुलं त्वधः।

हनुद्वयस्य वै मानं सार्धसप्ताङ्गुलं स्मृतम्।। 13.106 ।।

शेषामानं सरन्ध्रं तु सृग्विणीभ्यां यदन्तरम्।

तद्विकासश्च सार्धेन कलार्धेनाग्रदेशतः।। 13.107 ।।

स एवाङ्गुलमानेन विज्ञेयः सृग्विणीद्वयात्।

घ्राणरन्ध्रश्च वक्त्रोक्ते दंष्ट्रे त्वर्धकलोन्नते।। 13.108 ।।

नासावंशं यथापूर्वं कदलीवाटिपृष्ठवत्।

श्रोत्रे वाजिमुखोक्ते तु कोटेः सप्तकलान्तरे।। 13.109 ।।

तत्तुल्ये लोचने किंतु प्रान्ततीक्ष्णे यवोन्विते।

एतेषां विहिता ग्रीवा ह्यङ्गुलद्वितयेन तु।। 13.110 ।।

प्रत्येकदेशात् संयुक्ता सौम्यमूर्त्युदिता च या।

विनोच्छ्रायेणर्यस्य गात्रस्य या प्रभा।। 13.111 ।।

सा प्रभा वेष्टनाद्भासात् कलार्धेनाधिका भवेत्।

वक्षःकट्युदरं संस्फिक् कलामानाधिकं तु तत्।। 13.112 ।।

तथैव नखपत्राणि देहश्चास्य समांसलः।

संपूर्णे दक्षिणावर्तैर्लोमभिश्चातिकुञ्चितैः।। 13.113 ।।

त्रिचतुःपञ्चवक्त्रस्य विनैवोर्ध्वमुखेन तु।

दक्षिणोत्तरवक्त्राभ्यां ह्रासं कुर्याद् द्विगोलकम्।। 13.114 ।।

विकासः सिंहवक्त्रोक्त उदग्वक्त्रस्य तत्र च।

समो दृक्संनिवेशस्तु चतुर्णां मोक्षसिद्धये।। 13.115 ।।

आरोग्यभोगकैवल्यप्राप्तयेऽर्धाङ्गुलेन तु।

कुर्यात् सव्यापसव्याभ्यामथो दृक्संनिवेशनम्।। 13.116 ।।

सह पूर्वाननेनैव साम्यं प्रत्यङ्मुखस्य च।

निष्क्रासायामविस्तारघ्राणदृग्भ्रूश्रुतिष्वथ।। 13.117 ।।

ईषत्तिर्यक्‌क्षितिन्यस्तदृङ्मुखं दक्षिणं शुभम्।

तद्वच्च श्रोत्रदृग्वक्त्रमुत्तरं सर्वसिद्धिदम्।। 13.118 ।।

स्वकार्यसूचनान्नूनं तन्मन्त्रस्य च संनिधिः।

अतोऽन्यथा समाश्रित्य शान्तिमास्ते च मन्त्रराट्।। 13.119 ।।

नित्यं तत्संनिधानाच्च भूतवेतालराक्षसाः।

आदर्शनात् पलायन्ते लीयन्ते दर्शनाद्रमे।। 13.120 ।।

आदाय शिरसा मन्त्री समाज्ञां संप्रयान्ति ते।

अतः समाचरेद्यत्नात् येन स्याद् बिम्बसंनिधिः।। 13.121 ।।

न हि तत्संनिधानाद्वै कश्चिदारभते शुभम्।

वराहदंष्ट्रं सिंहाक्षं तथा चिपिटनासिकम्।। 13.122 ।।

विधेयं पश्चिमं वक्त्रं पञ्चवक्त्रस्य वै विभोः।

अस्याधरोत्तरामप्योष्ठाभ्यां समता भवेत्।। 13.123 ।।

विभिन्नताङ्गुलार्धेन ताभ्यां तन्मध्यगा स्फुटा।

कार्या दशनपाली वै मूलमध्याग्रतः समा।। 13.124 ।।

कलार्धेनोल्बणं वृत्तं तद्गण्डद्वितयं ततः।

द्विकलं चाग्रतः श्मश्रुः कला चार्धकला क्रमात्।। 13.125 ।।

संबन्धवेणीः पूर्वोक्तमानने सर्वतो भवेत्।

सिंहसूकरवन्मुख्यवक्त्राणां सौम्यतां नयेत्।। 13.126 ।।

प्रमाणं दृग्गताल्लक्ष्याद्व्यवहारमयात्तु वै।

विकासश्चाश्ववक्त्रोक्तेः सौम्यरूपस्य भूभृतः।। 13.127 ।।

तदाद्योक्तेस्तु नृहरेः प्रागुक्तो यः समाचरेत्।

तथा वक्त्राङ्गभावित्वे विभोः शक्तीश्वरस्य च।। 13.128 ।।

हारनूपुरवस्त्रस्रक्‌कटकाङ्गदभूषिता।

माल्योपवीतकेयूरमकुटाद्युपशोभिता।। 13.129 ।।

प्रतिमा मन्त्रमूर्तीनां कृता भवति सिद्धिदा।

यत् पुरा पञ्चधा प्रोक्तं वाहनं प्राणदैवतम्।। 13.130 ।।

तस्य बिम्बसमुत्थेन तालेन मुखमण्डलम्।

द्व्यङ्गुलं तु ललाटोक्तं जटाबन्धो द्विलोचनः।। 13.131 ।।

द्व्यङ्गुलेनोन्नतः कर्णमुरः पञ्चकलं स्मृतम्।

अष्टाङ्गुलं तदुदरं कटिः पञ्चाङ्गुलोन्नता।। 13.132 ।।

नवाङ्गुलोन्नतावूरू जानुनी द्व्यङ्गुले स्मृते।

अष्टाङ्गुलोच्छ्रिते जङ्घे द्व्यङ्गुले पदपिण्डके।। 13.133 ।।

स्मृते)

शममेककलाहीनं तद्ग्रीवायां च वेष्टनम्।

बिम्बतुल्या परिज्ञेयो सर्वदा साङ्गविस्तृतिः।। 13.134 ।।

तद्विभागाधिकं विद्धि वेष्टनं ह्युदरस्य च।

परिधिः कटिदेशस्य चतुर्नेत्राधिकस्तु वै।। 13.135 ।।

बिम्बोकसदृशं विद्धि तदूर्वोर्मूलवेष्टनम्।

तदेवं जङ्घामध्यस्य जङ्घान्तस्य तदेव हि।। 13.136 ।।

पादं पञ्चकलायामं चतुरङ्गुलविस्तृतम्।

त्र्यङ्गुलं पार्ष्णिदेशाच्च द्विकलाङ्गुष्ठयोः समा।। 13.137 ।।

विज्ञेयाश्चाङ्घ्रिदेशाच्च यवोनाङ्गुलयः क्रमाः।

नाभिरन्ध्रं सुविस्तीर्णं द्व्यर्धलोचनविस्तृतम्।। 13.138 ।।

मध्यमाङ्गुलिपर्यन्तं मणिबन्धान्नवाङ्गुलम्।

त्रिकलः परिविस्तारस्तन्नखा निशितोन्नताः।। 13.139 ।।

तद्बाहुर्द्विकलं विद्धि उच्छ्रायेण द्विलोचनम्।

भुजोपभुजयुक्तं यत्तद् द्वितालसमं विदुः।। 13.140 ।।

कलार्धेनाधिकं बिम्बबाह्वोस्तद्बाहुवेष्टनम्।

[बिम्बोष्ठांसाद्विधिर्ह्येवमीरितं पद्मसंभवे।। 13.141 ।।

]

वृत्तवैपुल्यमानेन लोचने पद्मपत्रवत्।

भ्रूयुग्मं नरसिंहोक्तं घ्राणाग्रं शुकचञ्चुवत्।। 13.142 ।।

कलार्धमानं दीर्घं च तद्वंशं गजपृष्ठवत्।

स्वायामदीर्घं तत्पक्षयुगलं कुक्षिदेशतः।। 13.143 ।।

तथैव दैर्घ्यादर्धेन विस्तृतं हंसपक्षवत्।

स्वपक्षमानाद् द्विगुणं तत्पुच्छं शतशाखिकम्।। 13.144 ।।

सपक्षमिममायामं सत्यं त्ववयवान्वितम्।

सर्वेषां विद्धि सामान्यं विशेषाख्यमथो शृणु।। 13.145 ।।

ऊरुद्वयान्नयेद्‌ह्रासमङ्गुलानां त्रयं तथा।

जङ्घाकाण्डोच्छ्रिते कुर्याज्जङ्घाभ्यां चात्र वेष्टनम्।। 13.146 ।।

बिम्बाख्यमणिबन्धस्य सममूलात् सरोद्भवे।

जालदेशात् तदर्धेन सह चार्धाङ्गुलेन तु।। 13.147 ।।

पादे जालं परिज्ञेयं विस्तारेण षडङ्गुलम्।

शेषं सत्योदितं सर्वं सर्वेषां विद्धि सर्वदा।। 13.148 ।।

किं तु पादान्वितौ पक्षौ दैर्घ्यात्तद्दलविस्तृतौ।

एषा चोड्‌डीयमानानां स्वायामा पक्षविस्तृतिः।। 13.149 ।।

पञ्चानां च परिज्ञेयं स्थितानामर्धलक्षणम्।

एतदादाय मानं तु पञ्चभ्रूपक्षवर्जितम्।। 13.150 ।।

विद्धि वामनरूपस्य लक्षणं जलजोद्भवे।

ललाटनासावक्त्रेभ्यः समादायाङ्गुलत्रयम्।। 13.151 ।।

मस्तकस्योपरिष्टात्तु जटाबन्धं प्रकल्पयेत्।

जटाबन्धनमायामं यथा स्यात् पञ्चतालकम्।। 13.152 ।।

+++

+++

।। चतुर्दशोऽध्यायः ।।

भगवान्-

कर्मार्चादिविशेषाणां संज्ञाभेदं च लक्षणम्।

उपयोगस्तथैतेषां कथ्यते कमलोद्भवे।। 14.1 ।।

कर्मार्चा चोत्सवार्चा च बल्यर्चा च तथापरे।

स्नानतीर्थोभये स्यातामपरा शयनार्थिका।। 14.2 ।।

पूज्यन्ते यत्र षड्‌बेरं तां पूजामुत्तमं विदुः।

मध्यमं त्रीणि बिम्बानि चरमं त्वेकपूजनम्।। 14.3 ।।

बहुबेरे विधिरयमे कबेरे तु कथ्यते।

मूलार्चायां पूजनं च स्नपनं च भवेत् सदा।। 14.4 ।।

तस्मात् स्नपनपूजार्थं नेष्यते कौतुकद्वयम्।

ध्रुवबेरसमुच्छ्राये विभक्ते दशधा रमे।। 14.5 ।।

भागद्वयेन कर्मार्चामौत्सवं तु वरानने।

बिम्बमेकादशांशेन दशांशैः शयनं भवेत्।। 14.6 ।।

बलिबिम्बं नवांशे तैर्थबिम्बमथाष्टकम्।

षडंशैः स्नपनं बेरमित्थमुच्छ्रायकल्पनम्।। 14.7 ।।

मूलबेराङ्गुलं यद्वा गृहीत्वा प्रथमं रमे।

कर्मबेरोच्छ्रयं भद्रे षड्विंशाङ्गुलिभिर्भवेत्।। 14.8 ।।

चतुर्विंशाङ्गुलं यद्वा कुर्यादष्टादशाङ्गुलम्।

षोडशाङ्गुलमानं वा द्वादशाष्टाङ्गुलं तु वा।। 14.9 ।।

षडङ्गुलं वा कल्याणि चतुरङ्गुलमेव वा।

पूर्वोक्ताङ्गुलं मानेषु कर्तव्यं बिम्बमुत्तमम्।। 14.10 ।।

बहुबेरे विधिरयं कथितः कमलासने।

एकबेरेऽप्येष एव विधिः कल्प्यो मनीषिभिः।। 14.11 ।।

आसीनं वा शयानं वा यानगं मूलकौतुकम्।

तेषां समं वा कुर्वीत तिष्ठेयुर्वा यथारुचि।। 14.12 ।।

नित्योत्सवार्थ बिम्बस्य सर्वत्रैव स्थितिर्भवेत्।

अर्चायामं त्रिधा कृत्वा पद्ममेकेन कल्पयेत्।। 14.13 ।।

उपानहादिपञ्चाङ्गयुक्तं वृत्तं मनोहरम्।

अथवा चतुरश्रं स्याद् विस्तारं तुलितायति।। 14.14 ।।

तृतीयमानतुलितप्रभा शङ्कुद्वयान्विता।

पीठोत्सेधं त्रिधा कृत्वा पद्ममेकेन कल्पयेत्।। 14.15 ।।

दलैर्द्वादशभिर्युक्तमष्टाभिर्वा भवेद्रमे।

तावदूर्ध्वदलोपेतं मध्ये विपुलकर्णिकम्।। 14.16 ।।

उपच्छदसमायुक्तमीषत्फुल्लाम्बुजाकृति।

पादमानं दलायामं केवलं वा सरोरुहम्।। 14.17 ।।

पीठं वापि यथाकामं सुषिरं नैव कारयेत्।

स्थितस्य कौतुकस्येदं पीठनिर्माणमीरितम्।। 14.18 ।।

आसीनस्यायतं वृत्तं चतुरश्रायतं तु वा।

प्रतिमार्धसमुत्सेधं पद्मवत् परिकल्पयेत्।। 14.19 ।।

तस्य देवस्य सव्याङ्घ्रिमाकुञ्चनमथेतरम्।

पद्मोपरि स्थितं कल्प्यं लम्बमानं पदं हरेः।। 14.20 ।।

श्रीर्दक्षिणे धरा वामे देवस्य परिकल्पयेत्।

कर्मार्चा तु सदा ताभ्यां पार्श्वयोरविना भवेत्।। 14.21 ।।

इतरेषां तु बिम्बानां सहिता रहिता तु वा।

पत्न्यौ प्रभा वाप्येकस्मिन् विष्टरे पृथगेव वा।। 14.22 ।।

देवे स्थिते तथा देव्यावासीनस्यापि ते तथा।

बिम्बे यानाधिरूढे तु कर्तव्या तोरणप्रभा।। 14.23 ।।

द्रावयित्वा मधूच्छिष्टं प्रतिमां तेन कल्पयेत्।

धान्यादिपीठं संकल्प्य चक्राब्जं च ततोपरि।। 14.24 ।।

विलिख्य दर्भशयनं प्रागग्रं परिकल्पयेत्।

वस्त्रं च नूतनं तस्मिन् प्रतिमां शाययेद् गुरुः।। 14.25 ।।

प्राचीनशिरसं पश्चात् जुहुयाज्ज्वलितेऽनले।

पुष्पैः समिद्भिर्लाजैश्च सर्पिषाष्टोत्तरं शतम्।। 14.26 ।।

मूलमन्त्रेण सूक्तैश्च चरुणा च ततः पुनः।

संपाताज्येन संसिच्येत् प्रतिमां तत्त्वपद्धतिम्।। 14.27 ।।

ध्यायेत् तत्र शुभे लग्ने पूजयेन्मूलविद्यया।

यजमानस्ततो वित्तैर्गौभिर्धान्यैर्गुरूत्तमम्।। 14.28 ।।

इतरान् ब्राह्मणश्रेष्ठाञ्छिल्पिनश्चापि तोषयेत्।

स्थपतिः प्रतिमां कुर्यात् रथकाराभ्यनुज्ञया।। 14.29 ।।

मानोन्मानप्रमाणैस्तां प्रतिमां कल्पयेच्छुभाम्।

मृदालेपं ततः कुर्याच्छिल्पशास्त्रानुसारतः।। 14.30 ।।

सुवर्णं रजतं ताम्रं विशुद्धं लोहमुत्तमम्।

आदाय धान्यपीठे तु पूर्ववन्न्यासकल्पनम्।। 14.31 ।।

जुहुयात्पूर्ववच्चैव शास्त्रदृष्टेन वर्त्मना।

द्रावयित्वा ततः शुद्धं लोहं न्यायसमार्जितम्।। 14.32 ।।

प्रतिमां तेन कुर्वीत स्थपतिः शिल्पशास्त्रवित्।

मूलादिप्रतिमा इत्थं शिल्पशास्त्रोक्तवर्त्मना।। 14.33 ।।

कारयित्वा शिल्पिवर्गैर्गर्भगेहादिकाः क्रमात्।

परिवान्कारयित्वा तत्तत्स्थानेषु स्थापयेत्।। 14.34 ।।

+++

+++

।। पञ्चदशोऽध्यायः ।।

भगवान्-

पूजार्थं परिवाराणां शोभार्थं मन्दिरस्य च।

[प्रथमावरणाद्येषु कल्पनीया विशेषतः।। 15.1 ।।

]

अर्धमण्डपकद्वारे शङ्खचक्रोत्तमाङ्गिनौ।

दंष्ट्राकरालौ भीमाक्षौ करण्डिमकुटान्वितौ।। 15.2 ।।

दक्षिणोत्तरपार्श्वस्थौ मुनिवेषौ गदाधरौ।

चण्डप्रचण्डौ कर्तव्यौ लोहैर्वा शिलयापि वा।। 15.3 ।।

अन्तर्मण्डलसंज्ञस्य सालस्य द्वारपार्श्वयोः।

जयश्च विजयश्चैव प्रतिष्ठाप्यौ वरानने।। 15.4 ।।

अन्तर्हारस्य पूर्वस्यां द्वारि पद्मगदाधरौ।

खड्गशार्ङ्गधरौ द्वारि दक्षिणस्यां प्रकल्पयेत्।। 15.5 ।।

प्रतीच्यां वज्रमुसलधारिणौ स्थापयेद् गुरुः।

उत्तरस्यां भवेतां तौ पाशाङ्कुशधरौ रमे।। 15.6 ।।

मध्यान्तर्हारसालस्य प्राच्यादिषु यथाक्रमम्।

दिक्षु धातृविधातारौ ततो भद्रसुभद्रकौ।। 15.7 ।।

कृतान्तासुरविध्वंसौ कुबेराक्षकुबेरकौ।

एवमेवेष्यतेऽन्येषां चतुर्दिक्षु च गोपुरे।। 15.8 ।।

प्राच्यादिषु तथा दिक्षु मर्यादा सालगोपुरे।

दुर्जयप्रबलौ स्यातां विश्वभावनपुष्करौ।। 15.9 ।।

संभवः प्रभवश्चैव सुशोभनसुभद्रकौ।

जघन्यावरणद्वारे प्राच्यादिषु च कल्पयेत्।। 15.10 ।।

कुमुदः कुमुदाक्षश्च पुण्डरीकश्च वामनः।

शङ्कुकर्णः सर्वनेत्रः सुमुखः सुप्रतिष्ठितः।। 15.11 ।।

अष्टौ द्वौ द्वौ प्रतिद्वारं कल्पनीया यथाविधि।

विष्णुपारिषदा एते सेनाभिः कोटिभिर्वृताः।। 15.12 ।।

दण्डहस्ता विरूपाक्षा श्चतुर्बाहुसमन्विताः।

प्राङ्कणे प्रथमे वाथ द्वितीये वापि मण्डपे।। 15.13 ।।

अग्रदेशे प्रकुर्वीत मूलार्चाभिमुखं रमे।

प्राञ्जलिं द्विभुजं वीरं करण्डिमकुटान्वितम्।। 15.14 ।।

संस्थापयेद् वैनतेयं लोहेन शिलयापि वा।

वीरलक्ष्मीं नैर्ऋते वा दिक्ष्वन्यासु यथाक्रमम्।। 15.15 ।।

परिकल्प्यालयं तस्मिन् चरस्थिरविभागतः।

पूजने तु हरेः काले प्रत्येकं पूजयेद् गुरुः।। 15.16 ।।

सोमेशानान्तरे देवं विष्वक्सेनं प्रकल्पयेत्।

गोपुरस्य भवेदन्तर्बहित्वा बलिपीठकम्।। 15.17 ।।

बह्वावरणयुक्तस्य परिवाराः पुरोदिताः।

एकावरणयुक्तस्य परिवारानिमान् शृणु।। 15.18 ।।

पार्श्वयोर्गर्भगेहस्य चण्डं चापि प्रचण्डकम्।

पुरतो वैनतेयं च वीरलक्ष्मीं च नैर्ऋते।। 15.19 ।।

ईशाने सेननाथं च कल्पयेत् कमलासने।

एतान् विग्रहरूपेण स्थापयेच्च गुरूत्तमः।। 15.20 ।।

ततः पूजोपकरणं कारयेल्लक्षणान्वितम्।

शब्दब्रह्ममयी घण्टा हस्तोत्सेध समुच्छ्रया।। 15.21 ।।

ब्रह्माण्डगोलकाकारा सौराष्ट्रावयवैः कृता।

अधोमुखी तालमानविस्तारा शोभनाकृतिः।। 15.22 ।।

घण्टादण्डस्तालमानस्तदूर्ध्वे पक्षिभूपतिम्।

चक्रं शङ्खं पङ्कजं वा कल्पयेत् पद्मसंभवे।। 15.23 ।।

पूजादिसर्वकार्येषु सर्वदैवोपयोगिनी।

अर्घ्यादीनां च पात्राणां स्थापनाय मधुद्विषः।। 15.24 ।।

स्थापयेद् देवदेवस्य चतुष्पादसमन्विताम्।

स्वर्णादिलोहजां वापि दारुजां वापि पीठिकाम्।। 15.25 ।।

जलनिर्गमसंयुक्तां हस्तोच्छ्रायादिलक्षणाम्।

पात्राण्यर्घ्यादितीर्थानां स्थापनाय वरानने।। 15.26 ।।

प्रस्थाम्बुपूर्तियोग्यानि ह्यरविन्दाकृतीनि च।

पात्राणि पञ्च तेष्वन्तश्चक्राणि परिकल्पयेत्।। 15.27 ।।

एषां प्रतिग्रहार्थाय पञ्चैकं वापि कल्पयेत्।

अर्घ्यादीनामुद्धरणात् कीर्तितोद्धरणीति सा।। 15.28 ।।

प्रादेशदीर्घा चरमे चक्रं शङ्खाकृतिं न्यसेत्।

अपरान्ते जलाधारं कारयेत् कनकादिभिः।। 15.29 ।।

पात्रं पादावनेजस्य ग्रहणाय रमापतेः।

उन्मत्तकुसुमाकारं पादेन सहितं भवेत्।। 15.30 ।।

धूपपात्रं सरोजाभं पादद्वयसमन्वितम्।

सकोणनालपत्राभ्यां शोभितं स्वर्णनिर्मितम्।। 15.31 ।।

नालदण्डं हस्तमानं त्रिपाद्वापि द्विपादकम्।

प्रोतानां दीपपात्राणां चक्राकारेण शोभिनाम्।। 15.32 ।।

सप्त वा पञ्च वा त्रिर्वा क्रमहीनं तु वै भवेत्।

प्रथमे दीपपात्रे च वर्तिस्थानं शतं भवेत्।। 15.33 ।।

द्वितीयादिषु हीनं स्यादन्ते कुमुदकुड्मलम्।

दीपपात्रमिदं प्रोक्तं स्नानासनमथो शृणु।। 15.34 ।।

हस्तमानायतं दीर्घं त्रिहस्तं चतुरश्रकम्।

पर्यन्ते द्व्यङ्गुलोत्सेधं जलनालेन संयुतम्।। 15.35 ।।

द्विहस्तोन्नतपादं च सिंहव्याघ्रपदं तु वा।

स्वर्णादिलोहजैर्वापि कल्पयेन्मध्यपङ्गजम्।। 15.36 ।।

स्नानपात्राणइ सर्वाणि लोहैः स्वर्णादिभी रमे।

शङ्खचक्राकृती पात्रे मध्ये द्वारं शतं भवेत्।। 15.37 ।।

सहस्रधारमपरं वर्तुलं हेमनिर्मितम्।

अरत्निमात्रविस्तारं मध्ये पद्मसमन्वितम्।। 15.38 ।।

दलेषु कर्णिकायां च सहस्रं सुषिरं भवेत्।

सपर्याविष्टरं लक्ष्मीः शृणु हस्तमथोन्नतम्।। 15.39 ।।

अरत्निमात्रविस्तारं स्वर्णैरन्यैश्च कल्पनम्।

चतुरश्रं मध्यक्लृप्तं सरोरुहसमन्वितम्।। 15.40 ।।

व्याघ्रपादसमैः पादैश्चतुर्भिश्च समन्वितम्।

इत्थं भोज्यासनं सुभ्रु पादहीनं परं भवेत्।। 15.41 ।।

नैवेद्यार्थानि पात्राणि सौवर्मरजतानि च।

हविर्द्रव्यप्रमाणानि वृत्तानि परिकल्पयेत्।। 15.42 ।।

कल्पयेन्नागलतिकादलपात्रं हिरण्मयम्।

अरत्निमात्रविस्तारं वर्तुलं नालदण्डवत्।। 15.43 ।।

पीठं तदर्धविस्तारं चित्रैश्च समलंकृतम्।

बलिपात्रं चतुस्तालं हेमादिद्रव्यनिर्मितम्।। 15.44 ।।

वृत्तं प्रकल्पयेद्धीमान् यथेच्छं छदसंयुतम्।

नीराजनक्रियापात्रं हेमादिद्रव्यनिर्मितम्।। 15.45 ।।

द्वितालमेकतालं वा वृत्तं मध्यसरोरुहम्।

मूलबेरस्य पुरतः शयानस्य स्थितस्य वा।। 15.46 ।।

मूलबिम्बोन्नतिः कार्या स्वर्णेन रजतेन वा।

अथवा पैत्तलाभिःस्युरयोभिर्न तु कारयेत्।। 15.47 ।।

चतस्रो दीपिका मुख्या द्वे वा वित्तानुसारतः।

घृतधारणपात्राणि भवेयुस्त्रीणि पञ्च वा।। 15.48 ।।

अन्ते तु शङ्खं चक्रं वा स्थापयेत् पक्षिपार्थिवम्।

मुक्तातपत्रं धवलं स्वर्णादिभिरलंकृतम्।। 15.49 ।।

शुद्धस्वर्णेन वा कुर्याद्रजतेनाथवा रमे।

स्वर्णदण्डं राजतं वा रत्नजालसमन्वितम्।। 15.50 ।।

छत्रमेवंविधं कुर्यात् चामराणि च कल्पयेत्।

चत्वारि कनकाद्यैश्च कृतदण्डानि वै रमे।। 15.51 ।।

व्यजनानि विचित्राणि उशीरैः शिखिपिञ्छकैः।

अलंकृतैश्च रत्नाद्यैश्चत्वारि परिकल्पयेत्।। 15.52 ।।

कङ्कतं कनकं रूप्यमष्टाङ्गुलमथायतम्।

षडङ्गुलं स्याद्विस्तारं दन्तैर्विंशतिभिर्युतम्।। 15.53 ।।

यद्वा षोडशदन्ताः स्युः कल्पनीया वरानने।

सौवर्णमञ्जनक्षोदभाजनं वृश्चिकाकृतिः।। 15.54 ।।

सिंहहंसाकृतिर्यद्वा मृगाकृति भवेद् रमे।

उदरे मस्तके यद्वा बिलं तस्य प्रकल्पयेत्।। 15.55 ।।

दर्पणं प्रतिमामानं तदर्धं वा सुशोभनम्।

वृत्तं वा चतुरश्रं वा कांस्यं रत्नैरलंकृतम्।। 15.56 ।।

पानीयपात्रं सौवर्णमाठकाम्बुप्रपूरकम्।

तालोन्नतं स्याद् विस्तारं वृत्तं पञ्चाङ्गुलं भवेत्।। 15.57 ।।

द्व्यङ्गुलं तस्य वै कल्प्यं पादमेकाङ्गुलं भवेत्।

यात्रासनं च विस्तीर्णं समायामं द्विहस्तकम्।। 15.58 ।।

द्विगुणं वायतं तस्य तालं पादं प्रकल्पयेत्।

परितश्चोन्नतं बालं तालमानसमन्वितम्।। 15.59 ।।

दशावतारलिखितं रत्नैश्चापि विचित्रितम्।

आसनानि यथोक्तानि सुवर्णविकृतानि वा।। 15.60 ।।

दारुजानि यथालाभमर्चानुगुणविस्तरम्।

पादुके देवदेवस्य कल्पयेत् कनकादिभिः।। 15.61 ।।

पीठं तयोः स्वर्णमयं विकसत्पङ्कजाकृति।

कर्णिकायां स्थापयेत्ते पादुके पङ्कजस्य तु।। 15.62 ।।

यात्रासनं रथं चैव गजमश्वं विनायकम्।

स्वर्णैर्वा कल्पयेद्यानमन्यद्वापि मनोहरम्।। 15.63 ।।